Nemendalýðræði á brauðfótum Ragnar Þór Pétursson skrifar 13. júní 2024 12:30 Lengi hefur verið vitað að smæð íslenskra sveitarfélaga sé ógn við menntun í landinu. Með auknum kröfum um inntak skólastarfs og stöðugt nýjum áskorunum verður smærri sveitarfélögum erfiðara um vik að uppfylla skyldur sínar. Minna hefur verið rætt um annan vanda, sem ekki á síður við stór sveitarfélög en smá, að lýðræðið á stjórnsýslustigi skólanna liggur undir skemmdum. Því er lýst mjög nákvæmlega í lögum og reglum að skólar eigi að vera lýðræðislegar stofnanir sem í senn undirbúa nemendur fyrir þátttöku í stærra samfélagi og gera þeim kleift að ástunda lýðræði í námi sínu. Þá eru skýrar lýðræðislegar leikreglur um ákvarðanatöku og rekstur sveitarfélaga. En lýðræðið verður aldrei smættað í hreinar og tærar reglur. Lýðræði byggir á virðingu fyrir fjölbreytileika mannlífsins, ólíkum skoðunum og þroskuðum og málefnalegum leiðum til að taka ákvarðanir. Nýlega hafa komið upp fjögur nýleg dæmi um mjög ólýðræðisleg vinnubrögð sveitarfélaga sem með einum eða öðrum hætti snerta líf og nám ungmenna. Dæmin eru öll mjög alvarleg, hvert á sinn hátt. Þau eiga sér stað í ólíkum sveitarfélögum, á ólíkum landshlutum, og varpa þannig ljósi á víðtækan og kerfislægan vanda. Reykjavík Í Reykjavík var í vetur tekin sú ákvörðun að seinka skólastarfi unglinga til klukkan níu eða þar um bil. Ákvörðunin byggir á góðum hug. Ætlunin er að veita unglingum meiri svefn. Í vetur boðaði borgarstjóri alla nemendur unglingastigs í grunnskólum borgarinnar á fund. Sá fundur var skammarlegur og vakti með fleirum en mér áleitnar spurningar um það hvort pólitískir valdhafar sveitarfélaga eigi að hafa sjálfdæmi um þann aðgang sem þeir taka sér að nemendum. Á fundinum var sett upp áróðurskennt leikrit þar sem búið var að undirbúa litla hópa nemenda til að hrósa breytingunum. Þeim var gefið orðið þegar valdhafarnir höfðu lokið máli sínu. Það eitt og sér var kjánalegt og flestir áhorfendur sáu í gegnum það. Verra var þegar kom að því að svara fyrirspurnum frá öðrum nemendum. Hver á fætur öðrum stigu nemendur fram, ýmist einstaklingar eða í litlum hópum, og lýstu sig andvíga því að skóladagurinn næði lengra fram á daginn. Í stað þess að svara nemendum eða taka tillit til athugasemda þeirra (en löngu var búið að taka ákvörðun í málinu) fengu nemendur alltaf sama loðna, pólitíska svarið. Að ekki stæði til að lengja „vinnudag“ nemenda. Fjöldi nemenda skildi ekkert hvað það þýðir – og ályktaði ranglega að það þýddi að taka ætti tillit til skoðana þeirra. Fjarðarbyggð Samkvæmt nýlegri könnun meðal íbúa virðist Fjarðabyggð vera næst andlýðræðislegasta sveitarfélag á landinu. Meðferð sveitarfélagsins á skólamálum er eitthvert ótrúlegasta dæmið af valdníðslu sem ég man eftir. Árið 2018 bannaði sveitarfélagið nemendum að nota farsíma á grundvelli þess að það myndi auka námsárangur. Ákvörðunin byggði ekki á lýðræðislegu ferli heldur á fullyrðingum sérfræðinga innan sveitarfélagsins (sem hvorki voru kennarar né skólastjórnendur) um að slíkt bann myndi m.a. stuðla að auknum námsárangri. PISA-könnunin 2022 sýndi fram á engan slíkan árangur í skólum sem bannað hafa síma – enda eru tengsl símanotkunar og námsárangurs mjög flókið faglegt viðfangsefni, eins og raunar flest skólastarf er. Nýverið var tekið enn stærra skref í sveitarfélaginu í andlýðræðislega átt. Alveg eins og skólastjórnendur voru jaðarsettir í símamálinu þá var hreinlega ákveðið, í trássi við lög og reglur, að láta þá alla flakka og auka stjórn skólamála úr ráðhúsinu. Eftir að hafa fengið málið í hausinn frá ytra eftirlitinu var ekki að sjá neinn vilja til að standa betur að málum. Yfirvöld í Fjarðabyggð sýndu strax að fyrir þeim snýst málið hvorki um fagmennsku né lýðræði – heldur leikjafræði. Þau leita nú leiða til að þvinga fram fyrri ákvörðun með öllum tiltækum leiðum. Akureyri Á Akureyri er búið að endurskilgreina hugtakið „sáttmáli“ og nær það nú yfir einhliða reglur sem settar eru og fólki er gert að fylgja. Aðeins 11% nemenda í skólum á Akureyri styðja símabann sem taka á gildi í haust. Bannið, sem á orwelskan hátt kallast „símafrí“ er sett á í andstöðu við stóran hluta hóps nemenda. Það byggir á mjög einföldum hugmyndum um gagnsemi þess að úthýsa símum og óraunhæfum hugmyndum um það hvað hægt er að gera á tækjum sem nemendur fá í skólanum. Fari Akureyrarbær eftir harðlínu Persónuverndar í vali á forritum í skólatækjum mun stafrænum verkfærum nemenda fækka stórkostlega við bannið. Þá munu nemendur sem nota hljóðbækur vegna lestrarvanda ekki lengur geta notað þær, nemendur af erlendum uppruna munu ekki geta notað þýðingarvélar til að tala við samnemendur sína innan og utan kennslustund og akureyrskir nemendur munu ekki fá markvissa fræðslu og kennslu á það hvernig snjalltækni er best að nýta í námi, kennslu og starfi. Sem er sorglegt því nýleg rannsókn sýnir að líklega er hvergi á landinu meiri þörf fyrir slíka kennslu en nákvæmlega þar. Hafnarfjörður Við höfum orðið vitni að furðulegum farsa kringum málefni ungmenna í Hafnarfirði. Ákveðið var að loka tilteknum úrræðum (sem virtust vera að virka vel) í gríðarlegum flýti og án lýðræðilegrar umræðu. Gefið var í skyn að eitthvað miklu betra væri væntanlegt og notendur þjónustunnar voru sjálfir að einhverju leyti gerðir ábyrgir fyrir ákvörðuninni því þeir hefðu ekki verið allskostar sáttir við allan aðbúnað. Ég lét mig hafa það að horfa á bæjarstjórnarfund um málið og varð gapandi hissa. Yfirmaður sviðsins sem bar ábyrgð á ákvörðuninni harðneitaði að svara spurningum á þeim forsendum að með því að loka starfseminni og segja upp fólki væri málið orðið starfsmannamál og að fyrir þau ætlaði yfirmaðurinn ekki að svara. Bæjarstjórinn kom svo í pontu og sagði efnislega að svona einfaldlega væri unnið í Hafnarfirði. Sveitarfélagið brást svo við neikvæðri umræðu með því að kaupa auglýsingar á samfélagsmiðlum um að þessi mál væri öll í bullandi stórsókn. Hér hafa verið tiltekin fjögur nýleg dæmi sem öll snerta málefni ungs fólks með beinum hætti. Ég fjalla hér hvorki um það þegar lýðræðislegri atkvæðagreiðslu var skyndilega slegið á frest vegna þess að meirihluti tiltekinnar sveitarstjórnar óttaðist að hún færi illa né um það þegar bæjarstjóri tók umdeilt mál um tónlistarhús frá nefndinni sem bar ábyrgð á því og færði starfshópi sem hún sjálf skrifaði erindisbréf fyrir. Málin eru miklu fleiri og bera þess vott að sveitarfélög hringinn í kringum landið búa við mengun í lýðræðinu. Það setur okkur kennara í vanda. Ekki aðeins vegna þess að við eigum að undirbúa nemendur til þátttöku í þessum ólýðræðislegu samfélögum – heldur líka vegna hins að málefni skólanna verða stöðugt oftar fyrir áhrifum af illa teknum ákvörðunum og óvirðingu þeirra, sem ættu að vera skólunum stoð og styttur. Vandinn liggur þvers og kruss um landið og spannar bæði vinstri og hægri í stjórnmálum. Hann er samfélagslegur og hann er alvarlegur. Sveitarstjórnarfólk á Íslandi þarf að gera betur. Það þarf að bera meiri virðingu fyrir lýðræðinu og leyfa ekki þessum ljóta, pólitíska leik að sópa sér niður straum íslenskra stjórnmála. Höfundur er kennari. Viltu birta grein á Vísi? Sendu okkur póst. Senda grein Ragnar Þór Pétursson Skóla- og menntamál Akureyri Reykjavík Fjarðabyggð Hafnarfjörður Grunnskólar Mest lesið Svargrein: Ísland á víst að íhuga aðild að ESB Ágúst Ólafur Ágústsson Skoðun „Er allt í lagi?“ Olga Björt Þórðardóttir Skoðun Úr skotgröfum í netkerfin: Netárásir á innviði Vesturlanda Ýmir Vigfússon Skoðun Köstum ekki verðmætum á glæ Ingvar Jónsson Skoðun Sumarfríinu aflýst Sigurður Helgi Pálmason Skoðun Einmanaleiki: Skortir þig tengsl við þig eða aðra? Sigrún Þóra Sveinsdóttir Skoðun Ákall til íslenskra stjórnmálamanna Magnús Árni Skjöld Magnússon Skoðun Verkafólk kaupir aðgang að íslenskum auðlindum af Norðmönnum Arndís Kristjánsdóttir Skoðun Fordómar gagnvart hinsegin fólki – Reynslusaga Geir Gunnar Markússon Skoðun Gerir háskólanám þig að grunnskólakennara? Davíð Már Sigurðsson Skoðun Skoðun Skoðun Þegar fjölbreytileikinn verður ógn: Afneitun, andstaða og ótti við hið mannlega Haukur Logi Jóhannsson skrifar Skoðun Einmanaleiki: Skortir þig tengsl við þig eða aðra? Sigrún Þóra Sveinsdóttir skrifar Skoðun Svargrein: Ísland á víst að íhuga aðild að ESB Ágúst Ólafur Ágústsson skrifar Skoðun Fjölbreytni í endurhæfingu skiptir máli Hólmfríður Einarsdóttir skrifar Skoðun Sumarfríinu aflýst Sigurður Helgi Pálmason skrifar Skoðun Úr skotgröfum í netkerfin: Netárásir á innviði Vesturlanda Ýmir Vigfússon skrifar Skoðun Fordómar gagnvart hinsegin fólki – Reynslusaga Geir Gunnar Markússon skrifar Skoðun „Er allt í lagi?“ Olga Björt Þórðardóttir skrifar Skoðun Göngum í Haag hópinn Þórhildur Sunna Ævarsdóttir skrifar Skoðun Kirkjuklukkur hringja Bjarni Karlsson skrifar Skoðun Gerir háskólanám þig að grunnskólakennara? Davíð Már Sigurðsson skrifar Skoðun Stríð skapar ekki frið Sanna Magdalena Mörtudóttir skrifar Skoðun Íslenska stóðhryssan og Evrópa Hallgerður Ljósynja Hauksdóttir skrifar Skoðun Hvammsvirkjun – Skyldur ráðherra og réttur samfélagsins Eggert Valur Guðmundsson skrifar Skoðun Norska leiðin er fasismi Jón Frímann Jónsson skrifar Skoðun Um mýkt, menntun og von Sigurður Árni Reynisson skrifar Skoðun Höfum alla burði til þess Hjörtur J. Guðmundsson skrifar Skoðun Tímabær rannsókn dómsmálaráðuneytisins Sigmundur Davíð Gunnlaugsson skrifar Skoðun Umsókn krefst ákvörðunar – ekki ákalls Erna Bjarnadóttir skrifar Skoðun Hjálp, barnið mitt spilar Roblox! Kristín Magnúsdóttir skrifar Skoðun Líkindi með guðstrú og djöflatrú Gunnar Björgvinsson skrifar Skoðun Ævinlega þakkláti flóttamaðurinn Zeljka Kristín Klobucar skrifar Skoðun Vér vesalingar Ingólfur Sverrisson skrifar Skoðun Leikrit Landsvirkjunar Snæbjörn Guðmundsson skrifar Skoðun Við þurfum ekki að loka landinu – við þurfum að opna augun Þorbjörg Sigríður Gunnlaugsdóttir skrifar Skoðun Svona eða hinsegin, hvert okkar verður næst? Unnar Geir Unnarsson skrifar Skoðun Reynisfjara og mannréttindasáttmáli Evrópu Róbert R. Spanó skrifar Skoðun Að hlúa að foreldrum: Forvörn sem skiptir máli Áróra Huld Bjarnadóttir skrifar Skoðun Ákall til íslenskra stjórnmálamanna Magnús Árni Skjöld Magnússon skrifar Skoðun Þurfum við virkilega „leyniþjónustu”? Helen Ólafsdóttir skrifar Sjá meira
Lengi hefur verið vitað að smæð íslenskra sveitarfélaga sé ógn við menntun í landinu. Með auknum kröfum um inntak skólastarfs og stöðugt nýjum áskorunum verður smærri sveitarfélögum erfiðara um vik að uppfylla skyldur sínar. Minna hefur verið rætt um annan vanda, sem ekki á síður við stór sveitarfélög en smá, að lýðræðið á stjórnsýslustigi skólanna liggur undir skemmdum. Því er lýst mjög nákvæmlega í lögum og reglum að skólar eigi að vera lýðræðislegar stofnanir sem í senn undirbúa nemendur fyrir þátttöku í stærra samfélagi og gera þeim kleift að ástunda lýðræði í námi sínu. Þá eru skýrar lýðræðislegar leikreglur um ákvarðanatöku og rekstur sveitarfélaga. En lýðræðið verður aldrei smættað í hreinar og tærar reglur. Lýðræði byggir á virðingu fyrir fjölbreytileika mannlífsins, ólíkum skoðunum og þroskuðum og málefnalegum leiðum til að taka ákvarðanir. Nýlega hafa komið upp fjögur nýleg dæmi um mjög ólýðræðisleg vinnubrögð sveitarfélaga sem með einum eða öðrum hætti snerta líf og nám ungmenna. Dæmin eru öll mjög alvarleg, hvert á sinn hátt. Þau eiga sér stað í ólíkum sveitarfélögum, á ólíkum landshlutum, og varpa þannig ljósi á víðtækan og kerfislægan vanda. Reykjavík Í Reykjavík var í vetur tekin sú ákvörðun að seinka skólastarfi unglinga til klukkan níu eða þar um bil. Ákvörðunin byggir á góðum hug. Ætlunin er að veita unglingum meiri svefn. Í vetur boðaði borgarstjóri alla nemendur unglingastigs í grunnskólum borgarinnar á fund. Sá fundur var skammarlegur og vakti með fleirum en mér áleitnar spurningar um það hvort pólitískir valdhafar sveitarfélaga eigi að hafa sjálfdæmi um þann aðgang sem þeir taka sér að nemendum. Á fundinum var sett upp áróðurskennt leikrit þar sem búið var að undirbúa litla hópa nemenda til að hrósa breytingunum. Þeim var gefið orðið þegar valdhafarnir höfðu lokið máli sínu. Það eitt og sér var kjánalegt og flestir áhorfendur sáu í gegnum það. Verra var þegar kom að því að svara fyrirspurnum frá öðrum nemendum. Hver á fætur öðrum stigu nemendur fram, ýmist einstaklingar eða í litlum hópum, og lýstu sig andvíga því að skóladagurinn næði lengra fram á daginn. Í stað þess að svara nemendum eða taka tillit til athugasemda þeirra (en löngu var búið að taka ákvörðun í málinu) fengu nemendur alltaf sama loðna, pólitíska svarið. Að ekki stæði til að lengja „vinnudag“ nemenda. Fjöldi nemenda skildi ekkert hvað það þýðir – og ályktaði ranglega að það þýddi að taka ætti tillit til skoðana þeirra. Fjarðarbyggð Samkvæmt nýlegri könnun meðal íbúa virðist Fjarðabyggð vera næst andlýðræðislegasta sveitarfélag á landinu. Meðferð sveitarfélagsins á skólamálum er eitthvert ótrúlegasta dæmið af valdníðslu sem ég man eftir. Árið 2018 bannaði sveitarfélagið nemendum að nota farsíma á grundvelli þess að það myndi auka námsárangur. Ákvörðunin byggði ekki á lýðræðislegu ferli heldur á fullyrðingum sérfræðinga innan sveitarfélagsins (sem hvorki voru kennarar né skólastjórnendur) um að slíkt bann myndi m.a. stuðla að auknum námsárangri. PISA-könnunin 2022 sýndi fram á engan slíkan árangur í skólum sem bannað hafa síma – enda eru tengsl símanotkunar og námsárangurs mjög flókið faglegt viðfangsefni, eins og raunar flest skólastarf er. Nýverið var tekið enn stærra skref í sveitarfélaginu í andlýðræðislega átt. Alveg eins og skólastjórnendur voru jaðarsettir í símamálinu þá var hreinlega ákveðið, í trássi við lög og reglur, að láta þá alla flakka og auka stjórn skólamála úr ráðhúsinu. Eftir að hafa fengið málið í hausinn frá ytra eftirlitinu var ekki að sjá neinn vilja til að standa betur að málum. Yfirvöld í Fjarðabyggð sýndu strax að fyrir þeim snýst málið hvorki um fagmennsku né lýðræði – heldur leikjafræði. Þau leita nú leiða til að þvinga fram fyrri ákvörðun með öllum tiltækum leiðum. Akureyri Á Akureyri er búið að endurskilgreina hugtakið „sáttmáli“ og nær það nú yfir einhliða reglur sem settar eru og fólki er gert að fylgja. Aðeins 11% nemenda í skólum á Akureyri styðja símabann sem taka á gildi í haust. Bannið, sem á orwelskan hátt kallast „símafrí“ er sett á í andstöðu við stóran hluta hóps nemenda. Það byggir á mjög einföldum hugmyndum um gagnsemi þess að úthýsa símum og óraunhæfum hugmyndum um það hvað hægt er að gera á tækjum sem nemendur fá í skólanum. Fari Akureyrarbær eftir harðlínu Persónuverndar í vali á forritum í skólatækjum mun stafrænum verkfærum nemenda fækka stórkostlega við bannið. Þá munu nemendur sem nota hljóðbækur vegna lestrarvanda ekki lengur geta notað þær, nemendur af erlendum uppruna munu ekki geta notað þýðingarvélar til að tala við samnemendur sína innan og utan kennslustund og akureyrskir nemendur munu ekki fá markvissa fræðslu og kennslu á það hvernig snjalltækni er best að nýta í námi, kennslu og starfi. Sem er sorglegt því nýleg rannsókn sýnir að líklega er hvergi á landinu meiri þörf fyrir slíka kennslu en nákvæmlega þar. Hafnarfjörður Við höfum orðið vitni að furðulegum farsa kringum málefni ungmenna í Hafnarfirði. Ákveðið var að loka tilteknum úrræðum (sem virtust vera að virka vel) í gríðarlegum flýti og án lýðræðilegrar umræðu. Gefið var í skyn að eitthvað miklu betra væri væntanlegt og notendur þjónustunnar voru sjálfir að einhverju leyti gerðir ábyrgir fyrir ákvörðuninni því þeir hefðu ekki verið allskostar sáttir við allan aðbúnað. Ég lét mig hafa það að horfa á bæjarstjórnarfund um málið og varð gapandi hissa. Yfirmaður sviðsins sem bar ábyrgð á ákvörðuninni harðneitaði að svara spurningum á þeim forsendum að með því að loka starfseminni og segja upp fólki væri málið orðið starfsmannamál og að fyrir þau ætlaði yfirmaðurinn ekki að svara. Bæjarstjórinn kom svo í pontu og sagði efnislega að svona einfaldlega væri unnið í Hafnarfirði. Sveitarfélagið brást svo við neikvæðri umræðu með því að kaupa auglýsingar á samfélagsmiðlum um að þessi mál væri öll í bullandi stórsókn. Hér hafa verið tiltekin fjögur nýleg dæmi sem öll snerta málefni ungs fólks með beinum hætti. Ég fjalla hér hvorki um það þegar lýðræðislegri atkvæðagreiðslu var skyndilega slegið á frest vegna þess að meirihluti tiltekinnar sveitarstjórnar óttaðist að hún færi illa né um það þegar bæjarstjóri tók umdeilt mál um tónlistarhús frá nefndinni sem bar ábyrgð á því og færði starfshópi sem hún sjálf skrifaði erindisbréf fyrir. Málin eru miklu fleiri og bera þess vott að sveitarfélög hringinn í kringum landið búa við mengun í lýðræðinu. Það setur okkur kennara í vanda. Ekki aðeins vegna þess að við eigum að undirbúa nemendur til þátttöku í þessum ólýðræðislegu samfélögum – heldur líka vegna hins að málefni skólanna verða stöðugt oftar fyrir áhrifum af illa teknum ákvörðunum og óvirðingu þeirra, sem ættu að vera skólunum stoð og styttur. Vandinn liggur þvers og kruss um landið og spannar bæði vinstri og hægri í stjórnmálum. Hann er samfélagslegur og hann er alvarlegur. Sveitarstjórnarfólk á Íslandi þarf að gera betur. Það þarf að bera meiri virðingu fyrir lýðræðinu og leyfa ekki þessum ljóta, pólitíska leik að sópa sér niður straum íslenskra stjórnmála. Höfundur er kennari.
Skoðun Þegar fjölbreytileikinn verður ógn: Afneitun, andstaða og ótti við hið mannlega Haukur Logi Jóhannsson skrifar
Skoðun Við þurfum ekki að loka landinu – við þurfum að opna augun Þorbjörg Sigríður Gunnlaugsdóttir skrifar