Í skugga kalda stríðsins: Svallið, smyglið og leyndarlífið á Miðnesheiði Steinar Björgvinsson skrifar 13. apríl 2025 19:00 Á eyðilegri hraunbreiðu þar sem íslenskur vindur leikur lausum hala yfir eldfjallaleifar og sandstrók, reis um miðja 20. öld bandarísk herstöð – útsýnislaus og kaldranaleg að utan. En innan vírgirðinganna á Miðnesheiði tók við annar heimur. Þar var tilveran mótuð af reglu og agaðri hernaðarstjórn – en undir yfirborðinu kraumaði líf sem íslenskir ráðamenn vissu um, en völdu að horfa fram hjá. Þessi heimur var bæði spennandi og spilltur: glitrandi partí, flöskur sem hurfu úr birgðageymslum, sígarettur seldar í skúmaskotum og umgangur sem samræmdist hvorki heraga né íslenskum lögum. Herstöðin varð leiksvið tveggja veruleika – formlegs samstarfs og óformlegra glæra. Stöðin sem óx og breyttist í borg innan borgar Keflavíkurflugvöllur, sem síðar varð sameinaður undir heitinu Naval Air Station Keflavík, var ekki bara herstöð. Hún varð að sjálfstæðu samfélagi með sínu eigin hagkerfi, menningarlífi og regluverki. Þar voru kvikmyndahús, barir, íþróttahús, verslanir og jafnvel kirkjur. Hver einasta flugvél sem lenti þar flutti með sér hluta af amerískum lífsstíl sem ekki var að finna annars staðar á landinu. Verslunarkerfi stöðvarinnar, sem var eingöngu ætlað hermönnum og starfsmönnum, innihélt vörur sem voru ófáanlegar fyrir almenning – allt frá snyrtivörum til áfengis og raftækja. Þessar vörur voru fluttar inn tollfrjálst – og það var þar sem hugmyndin um „tækifærið“ kviknaði. Svartamarkaðurinn – ósýnilega hringrásin Hermenn áttu að njóta forréttindanna einir, en margir sáu sér leik á borði. Þeir seldu vörur úr herstöðinni í gegnum milliliði – oft íslenska starfsmenn sem höfðu aðgang að búðunum innan girðingarinnar. Sumir starfsmenn seldu einnig varning sjálfir, annað hvort meðvitað eða að beiðni vina og ættingja. Flaskan af Jim Beam, sem kostaði þrjá dollara innan girðingar, var verðmætur gripur á frjálsum markaði. Tæplega mátti stíga fæti í Keflavík án þess að heyra einhvern hvísla um „góðan díl“. Orð á borð við „ég þekki mann sem þekkir mann“ urðu hluti af daglegu tungumáli þeirra sem vildu nálgast tollfrjálsan varning án þess að spyrja of margra spurninga. Þó engin formleg glæpagengi störfuðu í kringum herstöðina, þá má með sanni segja að til hafi verið óformleg net, byggð á trausti og þögn – sambönd sem náðu yfir þjóðerni og starfsstéttir. Svallið: Skuggapartar Ameríku á íslandi Þegar sól var sest og dimmt tók við yfir Reykjanesi, breyttist andrúmsloft stöðvarinnar. Þá opnuðust dyrnar að herklúbbunum. Þar réðu margir hermenn yfir eigin drykkjum, tónlistarval og umgengni. Djass, rokk og síðar diskó ómuðu um herklúbba þar sem öryggisreglur voru oft sveigðar til hliðar. Íslenskar konur sem sóttu klúbbana lýstu síðar tilverunni sem „bæði töfrandi og ógnandi“. Ein kona sem starfaði á stöðinni í kringum 1980 lýsti svallinu þannig: „Þetta var annar heimur. Ég kom úr íslenskri veröld þar sem kaffibolli og pönnukaka var hápunktur dagsins. Innan stöðvarinnar fengum við bjór í fötu og dönsuðum til morguns.“ Slík lýsing endurspeglar þann menningarárekstur sem átti sér stað innan og utan girðingarinnar. En það var ekki aðeins gleðin sem ómaði – heldur einnig spenna og ójafnvægi sem myndast þegar reglur og raunveruleiki fara ekki saman. Smygl með tækni og tónlist Þótt drykkir og sígarettur væru vinsælir smyglmolar, þá var eftirspurnin eftir bandarískri tækni ekki síður mikil. Hljómflutningstæki, spilatæki, segulbandstæki og jafnvel myndbandstæki (sem voru nýjung á Íslandi) fóru um hendur einstaklinga á gráu svæði. Plötur með Michael Jackson, Prince og Pink Floyd voru í hillu áður en þær birtust í íslenskum verslunum. Í sumum tilfellum voru menn dregnir fyrir dómstóla, en í flestum tilfellum fóru slík viðskipti undir yfirborðinu – að hluta með þöglu samþykki þeirra sem vissu, en vildu ekki óreiðu. Löggæsla í krosspressu Lögreglan á Suðurnesjum og tollgæslan voru oft í óþægilegri stöðu. Þeir vissu af brotum, en höfðu takmarkaða heimild til að rannsaka innan herstöðvarinnar sjálfrar. Þegar mál komu upp voru þau oft afgreidd innan hersins – með innri agaviðurlögum sem ekki voru gerð opinber. Þetta skapaði tilfinningu um tvískinnung og ójafnræði. Það voru ekki fáir sem upplifðu þetta sem óréttlæti – íslenskir ríkisborgarar sem brutu lög voru dregnir fyrir dóm, en hermenn fengu oft flugmiða heim og „non-judicial punishment“ sem enginn utan stöðvarinnar fékk að vita af. Menningarárekstrar og rómantísk tengsl Það væri rangt að segja að allt innan herstöðvarinnar hafi verið siðferðislega vafasamt. Margir mynduðu vinasambönd og jafnvel ástir sem stóðu árum saman. Tugir hjónabanda urðu til innan veggja stöðvarinnar – og mörg börn fæddust úr slíkum samböndum. Þessi tengsl sköpuðu menningarbrú milli þjóðanna, og á sama tíma urðu mörg íslensk heimili – með eða án beinna tengsla við stöðina – fyrir áhrifum af amerískum lífsstíl. Það má segja að stöðin hafi verið eins konar leynileg menningarvél sem mótaði allt frá fatastíl til matarvenja. Eftirmáli og arfleifð Herinn fór frá Íslandi árið 2006, og eftir stóðu auð hús og götur sem minntu á yfirgefna úthverfi Bandaríkjanna. Í dag eru þau nýtt undir opinbera starfsemi, listviðburði og fyrirtæki – en andrúmsloftið er öðruvísi. Samt lifa minningarnar áfram. Í fórum sagnfræðinga, í gömlum dósum með amerískum merkingum í geymslum eldri Keflvíkinga – og í sögum sem fáir þorðu að segja á sínum tíma. Þær sögur eru nú að koma fram, sumar broslegar, aðrar dökkar – en allar segja þær frá Íslandi sem stóð milli tveggja heima, með eina fótinn í hernaðarbandalagi og hinn í hljóða vetrarmyrkri norðursins. Höfundur er lífeyrisþegi. Viltu birta grein á Vísi? Sendu okkur póst. Senda grein Kalda stríðið Keflavíkurflugvöllur Mest lesið Hörmulegur atburður í flugstöð Leifs Eiríkssonar Jón Pétursson Skoðun Forstjórinn stígur fram Örn Pálsson Skoðun Lífsgæði íbúa Mosfellsbæjar skert Regína Ásvaldsdóttir Skoðun Börnin á Gaza eru ekki í fríi Bjarni Fritzson,Blær Guðmundsdóttir ,Elías Rúni Þorsteinsson,Elísabet Thoroddsen,Gunnar Helgason,Linda Ólafsdóttir,Lóa Hlín Hjálmtýsdóttir,Yrsa Þöll Gylfadóttir Skoðun Uppbygging í Grafarvogi eflir hverfið og mætir húsnæðiskrísunni á skynsaman hátt Dóra Björt Guðjónsdóttir Skoðun Brimrót og veðragnýr í alþjóðamálum Árni Þór Sigurðsson Skoðun Tilvera okkar er undarlegt ferðalag Hópur meðlima No Borders Skoðun Nennið þið plís blessaða ríkisstjórn! Derek T. Allen Skoðun Mannréttindi fatlaðs fólks - orð og efndir Unnur Helga Óttarsdóttir,Alma Ýr Ingólfsdóttir Skoðun Lestur lykillinn að endurhæfingu? Hvað ef lestur væri lykillinn út? Guðmundur Ingi Þóroddsson Skoðun Skoðun Skoðun Eiga ellilífeyrir og örorkubætur að fylgja launavísitölu? Haukur Arnþórsson skrifar Skoðun Ísland verður að vernda hafið og fiskimiðin frá námuvinnslu á hafsbotni Laura Sólveig Lefort Scheefer,Þorgerður María Þorbjarnardóttir,Árni Finnsson,Sæunn Júlía Sigurjónsdóttir,Belén García Ovide,Huld Hafliðadóttir skrifar Skoðun Nennið þið plís blessaða ríkisstjórn! Derek T. Allen skrifar Skoðun Ertu klár? Jakob Smári Magnússon skrifar Skoðun Kengúrur eða Þorskar: Hver forritar framtíð Íslands? Björgmundur Örn Guðmundsson skrifar Skoðun Börnin á Gaza eru ekki í fríi Bjarni Fritzson,Blær Guðmundsdóttir ,Elías Rúni Þorsteinsson,Elísabet Thoroddsen,Gunnar Helgason,Linda Ólafsdóttir,Lóa Hlín Hjálmtýsdóttir,Yrsa Þöll Gylfadóttir skrifar Skoðun Mannréttindi fatlaðs fólks - orð og efndir Unnur Helga Óttarsdóttir,Alma Ýr Ingólfsdóttir skrifar Skoðun Brimrót og veðragnýr í alþjóðamálum Árni Þór Sigurðsson skrifar Skoðun Forstjórinn stígur fram Örn Pálsson skrifar Skoðun Lífsgæði íbúa Mosfellsbæjar skert Regína Ásvaldsdóttir skrifar Skoðun Lestur lykillinn að endurhæfingu? Hvað ef lestur væri lykillinn út? Guðmundur Ingi Þóroddsson skrifar Skoðun Tilvera okkar er undarlegt ferðalag Hópur meðlima No Borders skrifar Skoðun Uppbygging í Grafarvogi eflir hverfið og mætir húsnæðiskrísunni á skynsaman hátt Dóra Björt Guðjónsdóttir skrifar Skoðun Það að þrá börn eða ekki Matthildur Björnsdóttir skrifar Skoðun Tímanna tákn? Hólmgeir Baldursson skrifar Skoðun Hörmulegur atburður í flugstöð Leifs Eiríkssonar Jón Pétursson skrifar Skoðun Kvótaverð, veiðigjald, fjárfesting og arðsemi í sjávarútvegi Ásgeir Daníelsson skrifar Skoðun Getur Seljaskóli núna orðið símalaus skóli, Jóhanna? Kristín Jónsdóttir skrifar Skoðun Gagnsæi og traust á raforkumarkaði Einar S Einarsson skrifar Skoðun Ef þetta er rétt – hvað er þá rangt? Anna Berg Samúelsdóttir skrifar Skoðun Hvað er þetta MG? Júlíana Magnúsdóttir skrifar Skoðun Sjúkraþyrlu sem allra fyrst, kerfi sem veitir lífsbjörg Gunnar Svanur Einarsson skrifar Skoðun Ríkisstofnun forherðist við gagnrýni Björn Ólafsson skrifar Skoðun Bylting, bóla, bölvun - bull? Brynjólfur Þorvarðsson skrifar Skoðun Eru smáþjóðir stikkfríar? Snæbjörn Guðmundsson skrifar Skoðun Ákall Valdimar Júlíusson skrifar Skoðun Á að leyfa eða halda áfram að banna? Sigurður G. Guðjónsson skrifar Skoðun Íslenski fáninn fyrir samstöðu ekki mismunun Ása Berglind Hjálmarsdóttir skrifar Skoðun Jafnlaunabarnið og baðvatnið Helga Sigrún Harðardóttir skrifar Skoðun Þér er boðið með, kæri félagi Trausti Breiðfjörð Magnússon skrifar Sjá meira
Á eyðilegri hraunbreiðu þar sem íslenskur vindur leikur lausum hala yfir eldfjallaleifar og sandstrók, reis um miðja 20. öld bandarísk herstöð – útsýnislaus og kaldranaleg að utan. En innan vírgirðinganna á Miðnesheiði tók við annar heimur. Þar var tilveran mótuð af reglu og agaðri hernaðarstjórn – en undir yfirborðinu kraumaði líf sem íslenskir ráðamenn vissu um, en völdu að horfa fram hjá. Þessi heimur var bæði spennandi og spilltur: glitrandi partí, flöskur sem hurfu úr birgðageymslum, sígarettur seldar í skúmaskotum og umgangur sem samræmdist hvorki heraga né íslenskum lögum. Herstöðin varð leiksvið tveggja veruleika – formlegs samstarfs og óformlegra glæra. Stöðin sem óx og breyttist í borg innan borgar Keflavíkurflugvöllur, sem síðar varð sameinaður undir heitinu Naval Air Station Keflavík, var ekki bara herstöð. Hún varð að sjálfstæðu samfélagi með sínu eigin hagkerfi, menningarlífi og regluverki. Þar voru kvikmyndahús, barir, íþróttahús, verslanir og jafnvel kirkjur. Hver einasta flugvél sem lenti þar flutti með sér hluta af amerískum lífsstíl sem ekki var að finna annars staðar á landinu. Verslunarkerfi stöðvarinnar, sem var eingöngu ætlað hermönnum og starfsmönnum, innihélt vörur sem voru ófáanlegar fyrir almenning – allt frá snyrtivörum til áfengis og raftækja. Þessar vörur voru fluttar inn tollfrjálst – og það var þar sem hugmyndin um „tækifærið“ kviknaði. Svartamarkaðurinn – ósýnilega hringrásin Hermenn áttu að njóta forréttindanna einir, en margir sáu sér leik á borði. Þeir seldu vörur úr herstöðinni í gegnum milliliði – oft íslenska starfsmenn sem höfðu aðgang að búðunum innan girðingarinnar. Sumir starfsmenn seldu einnig varning sjálfir, annað hvort meðvitað eða að beiðni vina og ættingja. Flaskan af Jim Beam, sem kostaði þrjá dollara innan girðingar, var verðmætur gripur á frjálsum markaði. Tæplega mátti stíga fæti í Keflavík án þess að heyra einhvern hvísla um „góðan díl“. Orð á borð við „ég þekki mann sem þekkir mann“ urðu hluti af daglegu tungumáli þeirra sem vildu nálgast tollfrjálsan varning án þess að spyrja of margra spurninga. Þó engin formleg glæpagengi störfuðu í kringum herstöðina, þá má með sanni segja að til hafi verið óformleg net, byggð á trausti og þögn – sambönd sem náðu yfir þjóðerni og starfsstéttir. Svallið: Skuggapartar Ameríku á íslandi Þegar sól var sest og dimmt tók við yfir Reykjanesi, breyttist andrúmsloft stöðvarinnar. Þá opnuðust dyrnar að herklúbbunum. Þar réðu margir hermenn yfir eigin drykkjum, tónlistarval og umgengni. Djass, rokk og síðar diskó ómuðu um herklúbba þar sem öryggisreglur voru oft sveigðar til hliðar. Íslenskar konur sem sóttu klúbbana lýstu síðar tilverunni sem „bæði töfrandi og ógnandi“. Ein kona sem starfaði á stöðinni í kringum 1980 lýsti svallinu þannig: „Þetta var annar heimur. Ég kom úr íslenskri veröld þar sem kaffibolli og pönnukaka var hápunktur dagsins. Innan stöðvarinnar fengum við bjór í fötu og dönsuðum til morguns.“ Slík lýsing endurspeglar þann menningarárekstur sem átti sér stað innan og utan girðingarinnar. En það var ekki aðeins gleðin sem ómaði – heldur einnig spenna og ójafnvægi sem myndast þegar reglur og raunveruleiki fara ekki saman. Smygl með tækni og tónlist Þótt drykkir og sígarettur væru vinsælir smyglmolar, þá var eftirspurnin eftir bandarískri tækni ekki síður mikil. Hljómflutningstæki, spilatæki, segulbandstæki og jafnvel myndbandstæki (sem voru nýjung á Íslandi) fóru um hendur einstaklinga á gráu svæði. Plötur með Michael Jackson, Prince og Pink Floyd voru í hillu áður en þær birtust í íslenskum verslunum. Í sumum tilfellum voru menn dregnir fyrir dómstóla, en í flestum tilfellum fóru slík viðskipti undir yfirborðinu – að hluta með þöglu samþykki þeirra sem vissu, en vildu ekki óreiðu. Löggæsla í krosspressu Lögreglan á Suðurnesjum og tollgæslan voru oft í óþægilegri stöðu. Þeir vissu af brotum, en höfðu takmarkaða heimild til að rannsaka innan herstöðvarinnar sjálfrar. Þegar mál komu upp voru þau oft afgreidd innan hersins – með innri agaviðurlögum sem ekki voru gerð opinber. Þetta skapaði tilfinningu um tvískinnung og ójafnræði. Það voru ekki fáir sem upplifðu þetta sem óréttlæti – íslenskir ríkisborgarar sem brutu lög voru dregnir fyrir dóm, en hermenn fengu oft flugmiða heim og „non-judicial punishment“ sem enginn utan stöðvarinnar fékk að vita af. Menningarárekstrar og rómantísk tengsl Það væri rangt að segja að allt innan herstöðvarinnar hafi verið siðferðislega vafasamt. Margir mynduðu vinasambönd og jafnvel ástir sem stóðu árum saman. Tugir hjónabanda urðu til innan veggja stöðvarinnar – og mörg börn fæddust úr slíkum samböndum. Þessi tengsl sköpuðu menningarbrú milli þjóðanna, og á sama tíma urðu mörg íslensk heimili – með eða án beinna tengsla við stöðina – fyrir áhrifum af amerískum lífsstíl. Það má segja að stöðin hafi verið eins konar leynileg menningarvél sem mótaði allt frá fatastíl til matarvenja. Eftirmáli og arfleifð Herinn fór frá Íslandi árið 2006, og eftir stóðu auð hús og götur sem minntu á yfirgefna úthverfi Bandaríkjanna. Í dag eru þau nýtt undir opinbera starfsemi, listviðburði og fyrirtæki – en andrúmsloftið er öðruvísi. Samt lifa minningarnar áfram. Í fórum sagnfræðinga, í gömlum dósum með amerískum merkingum í geymslum eldri Keflvíkinga – og í sögum sem fáir þorðu að segja á sínum tíma. Þær sögur eru nú að koma fram, sumar broslegar, aðrar dökkar – en allar segja þær frá Íslandi sem stóð milli tveggja heima, með eina fótinn í hernaðarbandalagi og hinn í hljóða vetrarmyrkri norðursins. Höfundur er lífeyrisþegi.
Börnin á Gaza eru ekki í fríi Bjarni Fritzson,Blær Guðmundsdóttir ,Elías Rúni Þorsteinsson,Elísabet Thoroddsen,Gunnar Helgason,Linda Ólafsdóttir,Lóa Hlín Hjálmtýsdóttir,Yrsa Þöll Gylfadóttir Skoðun
Uppbygging í Grafarvogi eflir hverfið og mætir húsnæðiskrísunni á skynsaman hátt Dóra Björt Guðjónsdóttir Skoðun
Lestur lykillinn að endurhæfingu? Hvað ef lestur væri lykillinn út? Guðmundur Ingi Þóroddsson Skoðun
Skoðun Ísland verður að vernda hafið og fiskimiðin frá námuvinnslu á hafsbotni Laura Sólveig Lefort Scheefer,Þorgerður María Þorbjarnardóttir,Árni Finnsson,Sæunn Júlía Sigurjónsdóttir,Belén García Ovide,Huld Hafliðadóttir skrifar
Skoðun Börnin á Gaza eru ekki í fríi Bjarni Fritzson,Blær Guðmundsdóttir ,Elías Rúni Þorsteinsson,Elísabet Thoroddsen,Gunnar Helgason,Linda Ólafsdóttir,Lóa Hlín Hjálmtýsdóttir,Yrsa Þöll Gylfadóttir skrifar
Skoðun Mannréttindi fatlaðs fólks - orð og efndir Unnur Helga Óttarsdóttir,Alma Ýr Ingólfsdóttir skrifar
Skoðun Lestur lykillinn að endurhæfingu? Hvað ef lestur væri lykillinn út? Guðmundur Ingi Þóroddsson skrifar
Skoðun Uppbygging í Grafarvogi eflir hverfið og mætir húsnæðiskrísunni á skynsaman hátt Dóra Björt Guðjónsdóttir skrifar
Börnin á Gaza eru ekki í fríi Bjarni Fritzson,Blær Guðmundsdóttir ,Elías Rúni Þorsteinsson,Elísabet Thoroddsen,Gunnar Helgason,Linda Ólafsdóttir,Lóa Hlín Hjálmtýsdóttir,Yrsa Þöll Gylfadóttir Skoðun
Uppbygging í Grafarvogi eflir hverfið og mætir húsnæðiskrísunni á skynsaman hátt Dóra Björt Guðjónsdóttir Skoðun
Lestur lykillinn að endurhæfingu? Hvað ef lestur væri lykillinn út? Guðmundur Ingi Þóroddsson Skoðun