Amfetamín og gulu kortin Einar Magnússon skrifar 12. september 2023 12:01 Óttar Guðmundsson geðlæknir skrifaði um daginn ágætt bréf til Læknablaðsins með heitinu: „Allir á amfetamín, og hvað svo?“ Tilefni bréfsins voru fréttir um að nýjasta tískulyfið í ár Elvanse sem inniheldur amfetamín væri uppselt í apótekum. Í greininni vekur Óttar athygli á mikilli aukningu ADHD greininga hjá fullorðnum sem leiði til mikillar notkunar örvandi lyfja og þá einkum amfetamínlyfja eins og Elvanse sem sé nýtt í stöðunni. Óttar hefur áhyggjur af þróuninni ekki síst stöðu fíkla sem sæki í þessi lyf og telur að stefni í óefni. Amfetamín er kemískt fíkniefni (þ.e. ónáttúrulegt efni) sem hefur verið eitt mest notaða eiturlyfið í Evrópu síðan á 7. áratug síðustu aldar. Það hefur örvandi áhrif á þann sem tekur það og slær á þreytu. Amfetamín er ólöglegt fíkniefni á Íslandi og varðar eign á efninu við lög um ávana- og fíkniefni. Amfetamín hefur hins vegar verið notað við lækningar frá því um 1935 en var fyrst framleitt árið 1887. Þegar lyfið kom fyrst á markað hér á landi var það selt án lyfseðils í apótekum enda talið hættulaust. Það reyndist þó ekki raunin. Lyfið varð fljótt mjög vinsælt enda um að ræða örvandi efni sem slær á matarlist og veldur tímabundinni vellíðan og vímu. Fólki líður gjarnan eins og það eigi auðveldara með alla rökhugsun. Raunin er hinsvegar hið þveröfuga og neyslan getur valdið dómgreindarbresti, vanlíðan, kvíða, óróleika, ranghugmyndum og jafnvel ofsóknarbrjálæði. Þegar áhrifin fara að dvína tekur við mikil þreyta og þunglyndi. Á sjötta áratug síðustu aldar voru amfetamíntöflur slegnar í nokkrum apótekum og í Lyfjaverslun ríkisins og notkun þeirra hafði aukist úr hófi sem og ýmis vandræði sem henni fylgdu. Eitthvað þurfti að gera og ákvað Ólafur Ólafsson landlæknir árið 1976 að grípa til aðgerða. Breyttar ávísunarreglur á amfetamínlyf voru teknar upp með tilkomu „gulu kortana“ svo kölluðu. Sjúklingar sem þurftu á amfetmínlyfjum að halda fengu þá afhent gult kort gefið út af landlækni þar sem skráð var heiti og magn amfetmínlyfs og annara örvandi lyfja sem heimilt var að afgreiða til viðkomandi sjúklings í apóteki á tilteknum tíma. Nefnd þriggja lækna tók ákvörðun um hverjir fengju gula kortið. Var aðallega um þrjá hópa að ræða: Fólk sem þjáðist af svefnsýki, þ.e. narkolepsi, gamalmenni sem voru farin að hrörna það mikið að ástæða þótti að hressa þau örlítið við, og svo börn sem áttu við oflæti að stríða en sá sjúkdómur flokkaðist þá undir hegðunarvandamál. Gulu kortin gátu læknar sótt um fyrir sína sjúklinga til landlæknis og fengið, ef fallist var á umsóknina, heimild til að ávísa takmörkuðu magni amfetamíns, dexamfetamíns, metamfetamíns, metýlfenidats eða pemólíns. Kortin voru almennt gefin út til þriggja mánaða í senn, í byrjun meðferðar en líka allt að a.m.k. einu ári. Fyrir tíma gulu kortana var mun auðveldara að verða sér úti um amfetamínlyf og talið að á þeim tíma hafi um 1500 Íslendinga neytt þess að staðaldri. Upptaka gulu kortana var afar árangursrík og vel heppnuð aðgerð þannig að um 1985 voru einungis um 150 Íslendingar sem neyttu amfetamínsað staðaldri samkvæmt læknisráði. Umsýsla með kortunum hjá landlækni var nokkur, álagið fór vaxandi og því voru gulu kortin lögð niður í lok aldarinnar. Frá aldamótum hefur hins vegar notkun methylfenidats sem talið hefur verið mildara en amfetamín stöðugt aukist og hvergi verið meiri en hér á landi svo vitað sé þrátt fyrir að til ýmissa aðgerða hafi verið gripið til að sporna við of- og misnotkun þess. Í vinnuhópi ráðherra sem vann að aðgerðum til að sporna við ofnotkun methylfenidats árið 2010 var m.a. skoðað hvort taka ætti aftur upp gulu kortin. Við þá skoðun kom í ljós að hjá Sjúkratryggingum væri unnið að svipaðri umsýslu vegna lyfjaskírteina og var um gulu kortin hjá landlækni. Vinnuhópurinn lagði því til að í stað þess að taka upp gul kort hjá landlæknisembættinu á nýjan leik yrði reynt að ná fram sams konar takmörkunum með nýjum vinnureglum um útgáfu lyfjaskírteina hjá sjúkratryggingum. Það hefur hins vegar ekki gengið að vonum og notkun methylfenidats stöðugt aukist og er enn hvergi meiri en hér á landi. Eins og Óttar Guðmundsson bendir á í bréfi sínu til Læknablaðsins hefur nú amfetamínlyf aftur bæst við og ekki útlit fyrir annað en að lyfjaávísunum á amfetamínlyf muni snarfjölga á komandi mánuðum og misserum. „Allir á amfetamín og hvað svo?“ Spyr Óttar. Rétt er að taka fram að örvandi lyf eins og amfetamín og methylfenidat hafa í mörgum tilvikum ef þau eru notuð á réttan hátt skilað ágætum árangri við meðhöndlun á ADHD, sérstaklega hjá börnum. Hins vegar er ljóst ef tekið er mið af mikilli notkun þeirra hér á landi borin saman við önnur lönd að mikið er um mis- og ofnotkun þessara lyfja. Þessi mis- og ofnotkun býður hættunni heim og því er nauðsynlegt að grípa til aðgerða ef ekki á illa að fara. Aðgerða eins og útgáfa landlæknis á gulu kortunum sem skilaði góðum árangri við að sporna við misnotkun amfetamínlyfja á sínum tíma. Höfundur er lyfjafræðingur og fyrrverandi lyfjamálastjóri heilbrigðisráðuneytisins. Viltu birta grein á Vísi? Sendu okkur póst. Senda grein Lyf Heilbrigðismál Mest lesið Á uppgjör frá TR að koma eldri borgurum á óvart? Björn Snæbjörnsson Skoðun Um spretthóp og lestrarkennslu. Hvatning til mennta- og barnamálaráðherra um faglega starfshætti Auður Soffíu Björgvinsdóttir Skoðun Kallið þið þetta fjölbreytni? Hermann Borgar Jakobsson Skoðun Hvernig tryggir þú stærstu fjárfestingu lífins? Berglind Halla Elíasdóttir Skoðun Ekkert réttlætir þjóðarmorð Ísraela í Palestínu Sveinn Þórhallsson Skoðun Frá, frá, frá. Fúsa liggur á Eiríkur Hjálmarsson Skoðun Þakkir til starfsfólk Janusar Sigrún Ósk Bergmann Skoðun Slúbbertar í skjóli BSRB Björn Brynjúlfur Björnsson Skoðun Ráðalaus ráðherra Högni Elfar Gylfason Skoðun Mun gervigreindin senda konur heim? Björgmundur Örn Guðmundsson Skoðun Skoðun Skoðun Hvað er markaðsverð á fiski? Sverrir Haraldsson skrifar Skoðun Tími til kerfisbundinna breytinga í samfélagstúlkun – ákall til stjórnvalda Anna Karen Svövudóttir skrifar Skoðun Fæðing Ísraels - Líkum misþyrmt BIrgir Dýrfjörð skrifar Skoðun Við eigum allt. Af hverju finnst okkur samt vanta eitthvað? Valentina Klaas skrifar Skoðun Um spretthóp og lestrarkennslu. Hvatning til mennta- og barnamálaráðherra um faglega starfshætti Auður Soffíu Björgvinsdóttir skrifar Skoðun Tíðaheilbrigði er lykilatriði í jafnrétti kynjanna Berit Mueller skrifar Skoðun Þjóðarmorð – frá orðfræðilegu sjónarmiði Eiríkur Rögnvaldsson skrifar Skoðun Borgarlína, barnleysi og bíllaus lífstíll – hentar það Kópavogi? Einar Jóhannes Guðnason skrifar Skoðun Þakkir til starfsfólk Janusar Sigrún Ósk Bergmann skrifar Skoðun Mun gervigreindin senda konur heim? Björgmundur Örn Guðmundsson skrifar Skoðun Frá, frá, frá. Fúsa liggur á Eiríkur Hjálmarsson skrifar Skoðun Nokkur orð um stöðuna Dögg Þrastardóttir skrifar Skoðun Kynbundinn munur í tekjum á efri árum Sigríður Ingibjörg Ingadóttir,Steinunn Bragadóttir skrifar Skoðun #blessmeta – þriðja grein Guðrún Hrefna Guðmundsdóttir skrifar Skoðun Hvernig tryggir þú stærstu fjárfestingu lífins? Berglind Halla Elíasdóttir skrifar Skoðun Ritunarramminn - verkfæri fyrir kennara! Katrín Ósk Þráinsdóttir skrifar Skoðun Hvalveiðar eru ekki mannréttindi. Þetta er atvinnugrein sem hefur mistekist Ed Goodall skrifar Skoðun Feluleikur Þorgerðar Katrínar Hjörtur J. Guðmundsson skrifar Skoðun Ráðalaus ráðherra Högni Elfar Gylfason skrifar Skoðun Spólum til baka Snævar Ingi Sveinsson skrifar Skoðun Sögulegur dómur Hæstaréttar – staðfestir sjálfstæði Alþingis Erna Bjarnadóttir skrifar Skoðun Að vera fatlaður á Íslandi er full vinna Birna Ösp Traustadóttir skrifar Skoðun Sæluríkið Ísland Einar Helgason skrifar Skoðun Áskorun til Alþingis: Tryggið almannahagsmuni - afnemið samkeppnisundanþágu afurðastöðvanna Benedikt S. Benediktsson,Breki Karlsson,Halla Gunnarsdóttir,Ólafur Stephensen skrifar Skoðun Stormurinn gegn stóðhryssunni Hallgerður Ljósynja Hauksdóttir skrifar Skoðun Kallið þið þetta fjölbreytni? Hermann Borgar Jakobsson skrifar Skoðun Til varnar Eyjafjöllum - og Íslandi öllu Pétur Jónasson skrifar Skoðun Réttlætið sem refsar Jóni Hjálmar Vilhjálmsson skrifar Skoðun Guðmundur Hrafn Arngrímsson er maður sem hefur aldrei rúllað sexum Kristján Blöndal skrifar Skoðun Eitt eilífðar smáblóm með titrandi tár Katrín Matthíasdóttir skrifar Sjá meira
Óttar Guðmundsson geðlæknir skrifaði um daginn ágætt bréf til Læknablaðsins með heitinu: „Allir á amfetamín, og hvað svo?“ Tilefni bréfsins voru fréttir um að nýjasta tískulyfið í ár Elvanse sem inniheldur amfetamín væri uppselt í apótekum. Í greininni vekur Óttar athygli á mikilli aukningu ADHD greininga hjá fullorðnum sem leiði til mikillar notkunar örvandi lyfja og þá einkum amfetamínlyfja eins og Elvanse sem sé nýtt í stöðunni. Óttar hefur áhyggjur af þróuninni ekki síst stöðu fíkla sem sæki í þessi lyf og telur að stefni í óefni. Amfetamín er kemískt fíkniefni (þ.e. ónáttúrulegt efni) sem hefur verið eitt mest notaða eiturlyfið í Evrópu síðan á 7. áratug síðustu aldar. Það hefur örvandi áhrif á þann sem tekur það og slær á þreytu. Amfetamín er ólöglegt fíkniefni á Íslandi og varðar eign á efninu við lög um ávana- og fíkniefni. Amfetamín hefur hins vegar verið notað við lækningar frá því um 1935 en var fyrst framleitt árið 1887. Þegar lyfið kom fyrst á markað hér á landi var það selt án lyfseðils í apótekum enda talið hættulaust. Það reyndist þó ekki raunin. Lyfið varð fljótt mjög vinsælt enda um að ræða örvandi efni sem slær á matarlist og veldur tímabundinni vellíðan og vímu. Fólki líður gjarnan eins og það eigi auðveldara með alla rökhugsun. Raunin er hinsvegar hið þveröfuga og neyslan getur valdið dómgreindarbresti, vanlíðan, kvíða, óróleika, ranghugmyndum og jafnvel ofsóknarbrjálæði. Þegar áhrifin fara að dvína tekur við mikil þreyta og þunglyndi. Á sjötta áratug síðustu aldar voru amfetamíntöflur slegnar í nokkrum apótekum og í Lyfjaverslun ríkisins og notkun þeirra hafði aukist úr hófi sem og ýmis vandræði sem henni fylgdu. Eitthvað þurfti að gera og ákvað Ólafur Ólafsson landlæknir árið 1976 að grípa til aðgerða. Breyttar ávísunarreglur á amfetamínlyf voru teknar upp með tilkomu „gulu kortana“ svo kölluðu. Sjúklingar sem þurftu á amfetmínlyfjum að halda fengu þá afhent gult kort gefið út af landlækni þar sem skráð var heiti og magn amfetmínlyfs og annara örvandi lyfja sem heimilt var að afgreiða til viðkomandi sjúklings í apóteki á tilteknum tíma. Nefnd þriggja lækna tók ákvörðun um hverjir fengju gula kortið. Var aðallega um þrjá hópa að ræða: Fólk sem þjáðist af svefnsýki, þ.e. narkolepsi, gamalmenni sem voru farin að hrörna það mikið að ástæða þótti að hressa þau örlítið við, og svo börn sem áttu við oflæti að stríða en sá sjúkdómur flokkaðist þá undir hegðunarvandamál. Gulu kortin gátu læknar sótt um fyrir sína sjúklinga til landlæknis og fengið, ef fallist var á umsóknina, heimild til að ávísa takmörkuðu magni amfetamíns, dexamfetamíns, metamfetamíns, metýlfenidats eða pemólíns. Kortin voru almennt gefin út til þriggja mánaða í senn, í byrjun meðferðar en líka allt að a.m.k. einu ári. Fyrir tíma gulu kortana var mun auðveldara að verða sér úti um amfetamínlyf og talið að á þeim tíma hafi um 1500 Íslendinga neytt þess að staðaldri. Upptaka gulu kortana var afar árangursrík og vel heppnuð aðgerð þannig að um 1985 voru einungis um 150 Íslendingar sem neyttu amfetamínsað staðaldri samkvæmt læknisráði. Umsýsla með kortunum hjá landlækni var nokkur, álagið fór vaxandi og því voru gulu kortin lögð niður í lok aldarinnar. Frá aldamótum hefur hins vegar notkun methylfenidats sem talið hefur verið mildara en amfetamín stöðugt aukist og hvergi verið meiri en hér á landi svo vitað sé þrátt fyrir að til ýmissa aðgerða hafi verið gripið til að sporna við of- og misnotkun þess. Í vinnuhópi ráðherra sem vann að aðgerðum til að sporna við ofnotkun methylfenidats árið 2010 var m.a. skoðað hvort taka ætti aftur upp gulu kortin. Við þá skoðun kom í ljós að hjá Sjúkratryggingum væri unnið að svipaðri umsýslu vegna lyfjaskírteina og var um gulu kortin hjá landlækni. Vinnuhópurinn lagði því til að í stað þess að taka upp gul kort hjá landlæknisembættinu á nýjan leik yrði reynt að ná fram sams konar takmörkunum með nýjum vinnureglum um útgáfu lyfjaskírteina hjá sjúkratryggingum. Það hefur hins vegar ekki gengið að vonum og notkun methylfenidats stöðugt aukist og er enn hvergi meiri en hér á landi. Eins og Óttar Guðmundsson bendir á í bréfi sínu til Læknablaðsins hefur nú amfetamínlyf aftur bæst við og ekki útlit fyrir annað en að lyfjaávísunum á amfetamínlyf muni snarfjölga á komandi mánuðum og misserum. „Allir á amfetamín og hvað svo?“ Spyr Óttar. Rétt er að taka fram að örvandi lyf eins og amfetamín og methylfenidat hafa í mörgum tilvikum ef þau eru notuð á réttan hátt skilað ágætum árangri við meðhöndlun á ADHD, sérstaklega hjá börnum. Hins vegar er ljóst ef tekið er mið af mikilli notkun þeirra hér á landi borin saman við önnur lönd að mikið er um mis- og ofnotkun þessara lyfja. Þessi mis- og ofnotkun býður hættunni heim og því er nauðsynlegt að grípa til aðgerða ef ekki á illa að fara. Aðgerða eins og útgáfa landlæknis á gulu kortunum sem skilaði góðum árangri við að sporna við misnotkun amfetamínlyfja á sínum tíma. Höfundur er lyfjafræðingur og fyrrverandi lyfjamálastjóri heilbrigðisráðuneytisins.
Um spretthóp og lestrarkennslu. Hvatning til mennta- og barnamálaráðherra um faglega starfshætti Auður Soffíu Björgvinsdóttir Skoðun
Skoðun Tími til kerfisbundinna breytinga í samfélagstúlkun – ákall til stjórnvalda Anna Karen Svövudóttir skrifar
Skoðun Um spretthóp og lestrarkennslu. Hvatning til mennta- og barnamálaráðherra um faglega starfshætti Auður Soffíu Björgvinsdóttir skrifar
Skoðun Borgarlína, barnleysi og bíllaus lífstíll – hentar það Kópavogi? Einar Jóhannes Guðnason skrifar
Skoðun Kynbundinn munur í tekjum á efri árum Sigríður Ingibjörg Ingadóttir,Steinunn Bragadóttir skrifar
Skoðun Hvalveiðar eru ekki mannréttindi. Þetta er atvinnugrein sem hefur mistekist Ed Goodall skrifar
Skoðun Áskorun til Alþingis: Tryggið almannahagsmuni - afnemið samkeppnisundanþágu afurðastöðvanna Benedikt S. Benediktsson,Breki Karlsson,Halla Gunnarsdóttir,Ólafur Stephensen skrifar
Skoðun Guðmundur Hrafn Arngrímsson er maður sem hefur aldrei rúllað sexum Kristján Blöndal skrifar
Um spretthóp og lestrarkennslu. Hvatning til mennta- og barnamálaráðherra um faglega starfshætti Auður Soffíu Björgvinsdóttir Skoðun