Amfetamín og gulu kortin Einar Magnússon skrifar 12. september 2023 12:01 Óttar Guðmundsson geðlæknir skrifaði um daginn ágætt bréf til Læknablaðsins með heitinu: „Allir á amfetamín, og hvað svo?“ Tilefni bréfsins voru fréttir um að nýjasta tískulyfið í ár Elvanse sem inniheldur amfetamín væri uppselt í apótekum. Í greininni vekur Óttar athygli á mikilli aukningu ADHD greininga hjá fullorðnum sem leiði til mikillar notkunar örvandi lyfja og þá einkum amfetamínlyfja eins og Elvanse sem sé nýtt í stöðunni. Óttar hefur áhyggjur af þróuninni ekki síst stöðu fíkla sem sæki í þessi lyf og telur að stefni í óefni. Amfetamín er kemískt fíkniefni (þ.e. ónáttúrulegt efni) sem hefur verið eitt mest notaða eiturlyfið í Evrópu síðan á 7. áratug síðustu aldar. Það hefur örvandi áhrif á þann sem tekur það og slær á þreytu. Amfetamín er ólöglegt fíkniefni á Íslandi og varðar eign á efninu við lög um ávana- og fíkniefni. Amfetamín hefur hins vegar verið notað við lækningar frá því um 1935 en var fyrst framleitt árið 1887. Þegar lyfið kom fyrst á markað hér á landi var það selt án lyfseðils í apótekum enda talið hættulaust. Það reyndist þó ekki raunin. Lyfið varð fljótt mjög vinsælt enda um að ræða örvandi efni sem slær á matarlist og veldur tímabundinni vellíðan og vímu. Fólki líður gjarnan eins og það eigi auðveldara með alla rökhugsun. Raunin er hinsvegar hið þveröfuga og neyslan getur valdið dómgreindarbresti, vanlíðan, kvíða, óróleika, ranghugmyndum og jafnvel ofsóknarbrjálæði. Þegar áhrifin fara að dvína tekur við mikil þreyta og þunglyndi. Á sjötta áratug síðustu aldar voru amfetamíntöflur slegnar í nokkrum apótekum og í Lyfjaverslun ríkisins og notkun þeirra hafði aukist úr hófi sem og ýmis vandræði sem henni fylgdu. Eitthvað þurfti að gera og ákvað Ólafur Ólafsson landlæknir árið 1976 að grípa til aðgerða. Breyttar ávísunarreglur á amfetamínlyf voru teknar upp með tilkomu „gulu kortana“ svo kölluðu. Sjúklingar sem þurftu á amfetmínlyfjum að halda fengu þá afhent gult kort gefið út af landlækni þar sem skráð var heiti og magn amfetmínlyfs og annara örvandi lyfja sem heimilt var að afgreiða til viðkomandi sjúklings í apóteki á tilteknum tíma. Nefnd þriggja lækna tók ákvörðun um hverjir fengju gula kortið. Var aðallega um þrjá hópa að ræða: Fólk sem þjáðist af svefnsýki, þ.e. narkolepsi, gamalmenni sem voru farin að hrörna það mikið að ástæða þótti að hressa þau örlítið við, og svo börn sem áttu við oflæti að stríða en sá sjúkdómur flokkaðist þá undir hegðunarvandamál. Gulu kortin gátu læknar sótt um fyrir sína sjúklinga til landlæknis og fengið, ef fallist var á umsóknina, heimild til að ávísa takmörkuðu magni amfetamíns, dexamfetamíns, metamfetamíns, metýlfenidats eða pemólíns. Kortin voru almennt gefin út til þriggja mánaða í senn, í byrjun meðferðar en líka allt að a.m.k. einu ári. Fyrir tíma gulu kortana var mun auðveldara að verða sér úti um amfetamínlyf og talið að á þeim tíma hafi um 1500 Íslendinga neytt þess að staðaldri. Upptaka gulu kortana var afar árangursrík og vel heppnuð aðgerð þannig að um 1985 voru einungis um 150 Íslendingar sem neyttu amfetamínsað staðaldri samkvæmt læknisráði. Umsýsla með kortunum hjá landlækni var nokkur, álagið fór vaxandi og því voru gulu kortin lögð niður í lok aldarinnar. Frá aldamótum hefur hins vegar notkun methylfenidats sem talið hefur verið mildara en amfetamín stöðugt aukist og hvergi verið meiri en hér á landi svo vitað sé þrátt fyrir að til ýmissa aðgerða hafi verið gripið til að sporna við of- og misnotkun þess. Í vinnuhópi ráðherra sem vann að aðgerðum til að sporna við ofnotkun methylfenidats árið 2010 var m.a. skoðað hvort taka ætti aftur upp gulu kortin. Við þá skoðun kom í ljós að hjá Sjúkratryggingum væri unnið að svipaðri umsýslu vegna lyfjaskírteina og var um gulu kortin hjá landlækni. Vinnuhópurinn lagði því til að í stað þess að taka upp gul kort hjá landlæknisembættinu á nýjan leik yrði reynt að ná fram sams konar takmörkunum með nýjum vinnureglum um útgáfu lyfjaskírteina hjá sjúkratryggingum. Það hefur hins vegar ekki gengið að vonum og notkun methylfenidats stöðugt aukist og er enn hvergi meiri en hér á landi. Eins og Óttar Guðmundsson bendir á í bréfi sínu til Læknablaðsins hefur nú amfetamínlyf aftur bæst við og ekki útlit fyrir annað en að lyfjaávísunum á amfetamínlyf muni snarfjölga á komandi mánuðum og misserum. „Allir á amfetamín og hvað svo?“ Spyr Óttar. Rétt er að taka fram að örvandi lyf eins og amfetamín og methylfenidat hafa í mörgum tilvikum ef þau eru notuð á réttan hátt skilað ágætum árangri við meðhöndlun á ADHD, sérstaklega hjá börnum. Hins vegar er ljóst ef tekið er mið af mikilli notkun þeirra hér á landi borin saman við önnur lönd að mikið er um mis- og ofnotkun þessara lyfja. Þessi mis- og ofnotkun býður hættunni heim og því er nauðsynlegt að grípa til aðgerða ef ekki á illa að fara. Aðgerða eins og útgáfa landlæknis á gulu kortunum sem skilaði góðum árangri við að sporna við misnotkun amfetamínlyfja á sínum tíma. Höfundur er lyfjafræðingur og fyrrverandi lyfjamálastjóri heilbrigðisráðuneytisins. Viltu birta grein á Vísi? Sendu okkur póst. Senda grein Lyf Heilbrigðismál Mest lesið Það er betra fyrir okkur öll að Háskóli Íslands efli fjarnám Darri Rafn Hólmarsson Skoðun Stríðsglæpir sem munu ekki gleymast! Hjálmtýr Heiðdal Skoðun Þegar líða fer að jólum Ísak Hilmarsson Skoðun Níðingsverk Jón Daníelsson Skoðun 5.maí Alþjóðadagur ljósmæðra Unnur Berglind Friðriksdóttir Skoðun Það er flókið að eiga næstum 500 milljarða króna á Íslandi Þórður Snær Júlíusson Skoðun Hingað og ekki lengra Kolbrún Áslaugar Baldursdóttir Skoðun Stjórnvöld, Óskar á heima hér! Þóra Andrésdóttir Skoðun Við eigum ekki efni á vonleysi né uppgjöf Magnús Magnússon Skoðun Tími kominn til aðgerða gegn Ísrael Ingólfur Gíslason Skoðun Skoðun Skoðun Við eigum ekki efni á vonleysi né uppgjöf Magnús Magnússon skrifar Skoðun Hingað og ekki lengra Kolbrún Áslaugar Baldursdóttir skrifar Skoðun Hagsmunir heildarinnar - Kafli eitt: Tómlæti Íslendinga Hannes Örn Blandon skrifar Skoðun Þegar líða fer að jólum Ísak Hilmarsson skrifar Skoðun Svansvottaðar íbúðir – fjárfesting í lífsgæðum Bergþóra Góa Kvaran skrifar Skoðun Hættulegt tal Sjálfstæðisflokksins og Viðskiptaráðs Guðni Freyr Öfjörð skrifar Skoðun Þetta má ekki gerast aftur! - Álag á útsvar Sveinn Ægir Birgisson skrifar Skoðun Meistaragráða í lífsreynslu Elín Ebba Ásmundsdóttir skrifar Skoðun Stjórnvöld, Óskar á heima hér! Þóra Andrésdóttir skrifar Skoðun Dvel þú í draumahöll Hugrún Sigurjónsdóttir skrifar Skoðun Níðingsverk Jón Daníelsson skrifar Skoðun Umhverfi, heilsa og skólamáltíðir Stefán Jón Hafstein skrifar Skoðun Æji nei innflytjendur Davíð Aron Routley skrifar Skoðun Stríðsglæpir sem munu ekki gleymast! Hjálmtýr Heiðdal skrifar Skoðun Samstaða, kjarkur og þor Björn Snæbjörnsson skrifar Skoðun Það er betra fyrir okkur öll að Háskóli Íslands efli fjarnám Darri Rafn Hólmarsson skrifar Skoðun Yfirfull fangelsi, brostið kerfi Guðmundur Ingi Þóroddsson skrifar Skoðun Þegar rafmagn hættir að vera sjálfsagður hlutur Árni B. Möller skrifar Skoðun Það er flókið að eiga næstum 500 milljarða króna á Íslandi Þórður Snær Júlíusson skrifar Skoðun Lýðræði og framtíð RÚV: Tími til breytinga? Erling Valur Ingason skrifar Skoðun 5.maí Alþjóðadagur ljósmæðra Unnur Berglind Friðriksdóttir skrifar Skoðun Endurnýjun hugarfarsins Bjarni Karlsson skrifar Skoðun Ferðamenn: Vanmetnir skattgreiðendur í íslensku hagkerfi Þórir Garðarsson skrifar Skoðun Góð vísa... Ole Anton Bieltvedt skrifar Skoðun Við höfum ekki efni á tvískinnungi SFS Vala Árnadóttir skrifar Skoðun Hvað getum við lært af Víetnamstríðinu? Einar Magnússon skrifar Skoðun Góður rekstur Mosfellsbæjar og framtíðin björt Halla Karen Kristjánsdóttir,Anna Sigríður Guðnadóttir ,Lovísa Jónsdóttir skrifar Skoðun Fristund.is fyrir öll - líka eldra fólk Sara Björg Sigurðardóttir skrifar Skoðun Ríkisstjórn sem skeytir engu Diljá Matthíasardóttir skrifar Skoðun Áskorun til ráðherra mennta- og barnamála og ráðherra menningarmála Anna Klara Georgsdóttir skrifar Sjá meira
Óttar Guðmundsson geðlæknir skrifaði um daginn ágætt bréf til Læknablaðsins með heitinu: „Allir á amfetamín, og hvað svo?“ Tilefni bréfsins voru fréttir um að nýjasta tískulyfið í ár Elvanse sem inniheldur amfetamín væri uppselt í apótekum. Í greininni vekur Óttar athygli á mikilli aukningu ADHD greininga hjá fullorðnum sem leiði til mikillar notkunar örvandi lyfja og þá einkum amfetamínlyfja eins og Elvanse sem sé nýtt í stöðunni. Óttar hefur áhyggjur af þróuninni ekki síst stöðu fíkla sem sæki í þessi lyf og telur að stefni í óefni. Amfetamín er kemískt fíkniefni (þ.e. ónáttúrulegt efni) sem hefur verið eitt mest notaða eiturlyfið í Evrópu síðan á 7. áratug síðustu aldar. Það hefur örvandi áhrif á þann sem tekur það og slær á þreytu. Amfetamín er ólöglegt fíkniefni á Íslandi og varðar eign á efninu við lög um ávana- og fíkniefni. Amfetamín hefur hins vegar verið notað við lækningar frá því um 1935 en var fyrst framleitt árið 1887. Þegar lyfið kom fyrst á markað hér á landi var það selt án lyfseðils í apótekum enda talið hættulaust. Það reyndist þó ekki raunin. Lyfið varð fljótt mjög vinsælt enda um að ræða örvandi efni sem slær á matarlist og veldur tímabundinni vellíðan og vímu. Fólki líður gjarnan eins og það eigi auðveldara með alla rökhugsun. Raunin er hinsvegar hið þveröfuga og neyslan getur valdið dómgreindarbresti, vanlíðan, kvíða, óróleika, ranghugmyndum og jafnvel ofsóknarbrjálæði. Þegar áhrifin fara að dvína tekur við mikil þreyta og þunglyndi. Á sjötta áratug síðustu aldar voru amfetamíntöflur slegnar í nokkrum apótekum og í Lyfjaverslun ríkisins og notkun þeirra hafði aukist úr hófi sem og ýmis vandræði sem henni fylgdu. Eitthvað þurfti að gera og ákvað Ólafur Ólafsson landlæknir árið 1976 að grípa til aðgerða. Breyttar ávísunarreglur á amfetamínlyf voru teknar upp með tilkomu „gulu kortana“ svo kölluðu. Sjúklingar sem þurftu á amfetmínlyfjum að halda fengu þá afhent gult kort gefið út af landlækni þar sem skráð var heiti og magn amfetmínlyfs og annara örvandi lyfja sem heimilt var að afgreiða til viðkomandi sjúklings í apóteki á tilteknum tíma. Nefnd þriggja lækna tók ákvörðun um hverjir fengju gula kortið. Var aðallega um þrjá hópa að ræða: Fólk sem þjáðist af svefnsýki, þ.e. narkolepsi, gamalmenni sem voru farin að hrörna það mikið að ástæða þótti að hressa þau örlítið við, og svo börn sem áttu við oflæti að stríða en sá sjúkdómur flokkaðist þá undir hegðunarvandamál. Gulu kortin gátu læknar sótt um fyrir sína sjúklinga til landlæknis og fengið, ef fallist var á umsóknina, heimild til að ávísa takmörkuðu magni amfetamíns, dexamfetamíns, metamfetamíns, metýlfenidats eða pemólíns. Kortin voru almennt gefin út til þriggja mánaða í senn, í byrjun meðferðar en líka allt að a.m.k. einu ári. Fyrir tíma gulu kortana var mun auðveldara að verða sér úti um amfetamínlyf og talið að á þeim tíma hafi um 1500 Íslendinga neytt þess að staðaldri. Upptaka gulu kortana var afar árangursrík og vel heppnuð aðgerð þannig að um 1985 voru einungis um 150 Íslendingar sem neyttu amfetamínsað staðaldri samkvæmt læknisráði. Umsýsla með kortunum hjá landlækni var nokkur, álagið fór vaxandi og því voru gulu kortin lögð niður í lok aldarinnar. Frá aldamótum hefur hins vegar notkun methylfenidats sem talið hefur verið mildara en amfetamín stöðugt aukist og hvergi verið meiri en hér á landi svo vitað sé þrátt fyrir að til ýmissa aðgerða hafi verið gripið til að sporna við of- og misnotkun þess. Í vinnuhópi ráðherra sem vann að aðgerðum til að sporna við ofnotkun methylfenidats árið 2010 var m.a. skoðað hvort taka ætti aftur upp gulu kortin. Við þá skoðun kom í ljós að hjá Sjúkratryggingum væri unnið að svipaðri umsýslu vegna lyfjaskírteina og var um gulu kortin hjá landlækni. Vinnuhópurinn lagði því til að í stað þess að taka upp gul kort hjá landlæknisembættinu á nýjan leik yrði reynt að ná fram sams konar takmörkunum með nýjum vinnureglum um útgáfu lyfjaskírteina hjá sjúkratryggingum. Það hefur hins vegar ekki gengið að vonum og notkun methylfenidats stöðugt aukist og er enn hvergi meiri en hér á landi. Eins og Óttar Guðmundsson bendir á í bréfi sínu til Læknablaðsins hefur nú amfetamínlyf aftur bæst við og ekki útlit fyrir annað en að lyfjaávísunum á amfetamínlyf muni snarfjölga á komandi mánuðum og misserum. „Allir á amfetamín og hvað svo?“ Spyr Óttar. Rétt er að taka fram að örvandi lyf eins og amfetamín og methylfenidat hafa í mörgum tilvikum ef þau eru notuð á réttan hátt skilað ágætum árangri við meðhöndlun á ADHD, sérstaklega hjá börnum. Hins vegar er ljóst ef tekið er mið af mikilli notkun þeirra hér á landi borin saman við önnur lönd að mikið er um mis- og ofnotkun þessara lyfja. Þessi mis- og ofnotkun býður hættunni heim og því er nauðsynlegt að grípa til aðgerða ef ekki á illa að fara. Aðgerða eins og útgáfa landlæknis á gulu kortunum sem skilaði góðum árangri við að sporna við misnotkun amfetamínlyfja á sínum tíma. Höfundur er lyfjafræðingur og fyrrverandi lyfjamálastjóri heilbrigðisráðuneytisins.
Skoðun Góður rekstur Mosfellsbæjar og framtíðin björt Halla Karen Kristjánsdóttir,Anna Sigríður Guðnadóttir ,Lovísa Jónsdóttir skrifar
Skoðun Áskorun til ráðherra mennta- og barnamála og ráðherra menningarmála Anna Klara Georgsdóttir skrifar