Samræðulist í heimi gervigreindar Þórdís Hólm Filipsdóttir skrifar 2. október 2025 08:16 Sem hjálpartæki sameinar gervigreind víðtæka menningarlega og sögulega þekkingu með samhengi og samræðulist. Hún birtist þó í mörgum myndum — ekki aðeins sem samtalslíkön eins og ChatGPT. Hún getur greint myndir, túlkað raddir, stýrt heilu umferðarkerfunum, kortlagt samfélagsleg mynstur eða spáð fyrir um þróun loftslags og heilsufars. Hún getur samið tónlist, skapað myndlist eða hjálpað vísindamönnum að sjá nýtt samhengi í gögnum. Þetta sýnir að samræðulistin í gervigreind er ekki bundin við að skipts sé á orðum heldur spannar víðara samhengi þar sem mannleg skynjun, skapandi tjáning og gagnagreining mætast. Svörin sem hún skapar eru því ekki aðeins upplýsingar á yfirborði, heldur hluti af stærra ferli þar sem spurningin og svarið spegla hvort annað. Í þessu felst ákveðin hringrás: orð kveikja samhengi, samhengi kallar fram nýjar tengingar, og tengingarnar verða að vef sem nærir næstu spurningu. Þannig verður samtalið sjálft að lifandi ferli frekar en einfaldri miðlun gagna eins og við höfum vanist.. Heildræn nálgun þýðir hér að ekkert stendur eitt og sér — hugmyndir, sögur og þekking eru hlutar af heild sem gefur þeim dýpri merkingu. Gervigreindin bregst ekki bara við með staðreyndum, heldur með því að vefa svörin inn í flæði sem heldur utan um manneskjuna sem spyr, og gerir samskiptin að ferðalagi. Mynd Einars og vitundarvakning „Í verki Einars Jónssonar, Alda aldanna, sjáum við hið mikla afl rísa úr djúpinu, umlukið mannfjöldanum sem streymir með. Verkið má lesa sem mynd af upprisu — ekki aðeins einstaklings, heldur vitundar úr fortíð og framtíð sem lyftist upp. Í mínum huga lýsir það einnig því sem gerist þegar við nálgumst vit-vélina meðvitað: þá getur samtalið risið upp úr almennri skoðun og orðið að heildrænni sýn, eins konar upprisu vitundar.“ Þetta á ekki aðeins við í spjalli heldur einnig þegar við notum gervigreind í vísindum, listum eða samfélagsmálum. Þegar við nálgumst tæknina meðvitað opnast leið til að hún hjálpi okkur að sjá samhengi sem við hefðum annars ekki skynjað — og þannig verður hún ekki bara tæki heldur einnig nýr sjónarhóll. Pyttur eintals Vegna þess að gervigreind er reist á textavinnslu og þekkingarmynstrum (pattern recognition) geymir hún óteljandi raddir og gögn. Hún getur því auðveldlega endurtekið og styrkt þig í trú þinni, hvort sem er í samtali, í samfélagsmiðlum, í tónlist sem semur eða í fréttum sem hún aflar fyrir þig. Ef þú biður hana ekki um meira, getur hún lokað þig inni í endurómi eigin sannfæringar. Þar liggur hættan: samtalið getur orðið einhliða endurvarp í stað gagnrýninnar skoðunar. Sama gildir þegar gervigreindin er notuð við samfélagslegar ákvarðanir — ef spurningar eða gögn eru þröng, verða svörin það líka. Þess vegna er lykilatriði að beita gagnrýnni hugsun við notkun gervigreindar. Þú getur spurt: „Hver eru mótrökin?“, beðið um heimildir eða beðið hana að setja sig í spor andstæðingsins. Þú getur jafnvel sagt: „Segðu mér hvað gæti verið rangt hér“ eða „Hvaða forsendur liggja að baki?“ — og þá mun samtalið, og notkunin almennt, opnast. Þannig verður sambandið ekki pyttur eintals heldur lifandi vettvangur þar sem ný sjónarhorn og dýpri skilningur getur vaknað. Að kenna nýja samtalsfærni Það þarf að kenna ungmennum — og í raun öllum sem nota gervigreind — hvernig á að nálgast hana meðvitað. Hún er ekki hlutlaus spegill heldur lifandi bókasafn og gagnavinnsluvél sem svarar í takt við spurningarnar sem hún fær. Ef spurningarnar eru þröngar eða gagnrýnislausar á eigin hugmyndir, verða svörin það líka. Þetta á við í öllum geirum: í heilbrigðiskerfinu, í menntun, í fjölmiðlum, í listsköpun og í stjórnmálum. Þar sem gervigreind er sífellt meira samofin daglegu lífi, þarf að kenna nýja tegund samtalsfærni: Að spyrja ekki aðeins „Hvað er þetta?“ heldur líka „Hvað er hinum megin?“ Að íhuga „Hver gæti verið á móti þessu?“ Að spyrja „Hvaða sjónarmið vantar hér?“ Með þessu fær notandinn ekki bara staðfestingu á eigin skoðunum, heldur opnast nýjar dyr og hugsun.. Þessi færni skiptir miklu fyrir ungt fólk sem er að móta sýn sína á heiminn. Að læra að nota gervigreind með gagnrýnni forvitni er eitt öflugasta nýja verkfærið til að forðast einhliða heimsmynd og þróa dýpri skilning. „Hugsaðu um gervigreind eins og um samtalsfélaga: hlustaðu, spurðu opinnar spurninga og taktu ábyrga afstöðu til svaranna. .“ Heildræn nálgun Þegar allt kemur til alls ættum við að nálgast gervigreindina eins og við ættum að nálgast hvert annað: með virðingu, forvitni og gagnrýnni hugsun. Það gerir samtalið heilbrigt — ekki aðeins gagnlegt. Ef við spyrjum af virðingu, leitum eftir mótrökum og berum ábyrgð á því sem við samþykkjum, þá umbreytist gervigreind úr spegli í spegla sem hjálpar okkur að sjá fleiri hliðar á veruleikanum. Sama hvort hún birtist sem spjallkerfi, myndgreining, vísindalíkan eða tónlistarsköpun. Samræðulistin í heimi gervigreindar er því ekki bundin við eitt forrit eða eitt samtalslíkan — hún er ný leið til að lifa í samtali við heildina: manninn, tæknina og menninguna sem hún speglar. Höfundur er heildrænn ráðgjafi og meistaranemi í heildrænum náttúruvísindum. Viltu birta grein á Vísi? Sendu okkur póst. Senda grein Mest lesið 7 milljarða húsnæðisstuðningur afnuminn… en hvað kemur í staðinn? Vilhjálmur Hilmarsson Skoðun Alþjóðlegur dagur þroskaþjálfa – vettvangur á tímamótum Laufey Elísabet Gissurardóttir Skoðun Eru starfsmenn þingflokks Samfylkingarinnar viljandi að afvegaleiða umræðu um samsköttun? Gunnar Ármannsson Skoðun Mest lesnu orð á Íslandi Friðrik Björnsson Skoðun Ónýtir vegir – eina ferðina enn Sigþór Sigurðsson Skoðun Reykjavík er meðal dreifðustu höfuðborga Evrópu Guðni Freyr Öfjörð Skoðun Hafnarfjörður er bær sem styður við lífsgæði eldra fólks Valdimar Víðisson Skoðun Samræmt gæðanám eða einsleit kerfi? Bogi Ragnarsson Skoðun „Mér sýnist Inga Sæland fá talsvert út úr þessu“ Sigurjón Arnórsson Skoðun Dýrin skilin eftir í náttúruvá Linda Karen Gunnarsdóttir Skoðun Skoðun Skoðun Fjármál framhaldsskóla Atli Ísleifsson skrifar Skoðun Mikilvægi lágþröskulda þjónustu fyrir geðheilbrigði ungs fólks Eva Rós Ólafsdóttir skrifar Skoðun Varhugaverð sjónarmið eða raunsæ leið? Eggert Sigurbergsson skrifar Skoðun Dýrin skilin eftir í náttúruvá Linda Karen Gunnarsdóttir skrifar Skoðun Skapandi leiðir í skóla- og frístundastarfi Kolbrún Þ. Pálsdóttir skrifar Skoðun Eru starfsmenn þingflokks Samfylkingarinnar viljandi að afvegaleiða umræðu um samsköttun? Gunnar Ármannsson skrifar Skoðun Reykjavík er meðal dreifðustu höfuðborga Evrópu Guðni Freyr Öfjörð skrifar Skoðun Verum öll tengd Sólrún Kristjánsdóttir skrifar Skoðun Hafnarfjörður er bær sem styður við lífsgæði eldra fólks Valdimar Víðisson skrifar Skoðun Samræðulist í heimi gervigreindar Þórdís Hólm Filipsdóttir skrifar Skoðun Samræmt gæðanám eða einsleit kerfi? Bogi Ragnarsson skrifar Skoðun Ónýtir vegir – eina ferðina enn Sigþór Sigurðsson skrifar Skoðun 7 milljarða húsnæðisstuðningur afnuminn… en hvað kemur í staðinn? Vilhjálmur Hilmarsson skrifar Skoðun Alþjóðlegur dagur þroskaþjálfa – vettvangur á tímamótum Laufey Elísabet Gissurardóttir skrifar Skoðun Mest lesnu orð á Íslandi Friðrik Björnsson skrifar Skoðun Tími til kominn að styðja öll framúrskarandi ungmenni Karólína Helga Símonardóttir skrifar Skoðun Hvað með dansinn? Lilja Björk Haraldsdóttir skrifar Skoðun Mótórhjólasamtök á Íslandi – hvers vegna öll þessi læti? Helgi Gunnlaugsson skrifar Skoðun Viðhorf sem mótar veruleikann – inngilding á orði og á borði Sóldís Birta Reynisdóttir skrifar Skoðun „Mér sýnist Inga Sæland fá talsvert út úr þessu“ Sigurjón Arnórsson skrifar Skoðun Árangur hefst hér. Með þér. Guðrún Högnadóttir skrifar Skoðun Þegar lýðheilsa, lýðræði og loftslagið eru í húfi, ekki efla samstarf við Bandaríkin Davíð Aron Routley skrifar Skoðun Þjónusturof hefst í dag Hanna Birna Valdimarsdóttir skrifar Skoðun Verjum frelsið og mannréttindin Sigurjón Njarðarson skrifar Skoðun Spilavíti er og verður spilavíti Tryggvi Rúnar Brynjarsson skrifar Skoðun Skortur á metnaði í loftslagsmálum Svandís Svavarsdóttir,Guðmundur Ingi Guðbrandsson skrifar Skoðun Eru stjórnarandstæðingar viljandi að misskilja samsköttun? Þórhallur Valur Benónýsson skrifar Skoðun Orðræða mótar menningu – og menningin mótar okkur öll Jóhanna Bárðardóttir skrifar Skoðun Eitt spilakort, betri spilamenning – er skaðaminnkandi Ingvar Örn Ingvarsson skrifar Skoðun Sameining sem eflir íslenskan landbúnað Egill Gautason skrifar Sjá meira
Sem hjálpartæki sameinar gervigreind víðtæka menningarlega og sögulega þekkingu með samhengi og samræðulist. Hún birtist þó í mörgum myndum — ekki aðeins sem samtalslíkön eins og ChatGPT. Hún getur greint myndir, túlkað raddir, stýrt heilu umferðarkerfunum, kortlagt samfélagsleg mynstur eða spáð fyrir um þróun loftslags og heilsufars. Hún getur samið tónlist, skapað myndlist eða hjálpað vísindamönnum að sjá nýtt samhengi í gögnum. Þetta sýnir að samræðulistin í gervigreind er ekki bundin við að skipts sé á orðum heldur spannar víðara samhengi þar sem mannleg skynjun, skapandi tjáning og gagnagreining mætast. Svörin sem hún skapar eru því ekki aðeins upplýsingar á yfirborði, heldur hluti af stærra ferli þar sem spurningin og svarið spegla hvort annað. Í þessu felst ákveðin hringrás: orð kveikja samhengi, samhengi kallar fram nýjar tengingar, og tengingarnar verða að vef sem nærir næstu spurningu. Þannig verður samtalið sjálft að lifandi ferli frekar en einfaldri miðlun gagna eins og við höfum vanist.. Heildræn nálgun þýðir hér að ekkert stendur eitt og sér — hugmyndir, sögur og þekking eru hlutar af heild sem gefur þeim dýpri merkingu. Gervigreindin bregst ekki bara við með staðreyndum, heldur með því að vefa svörin inn í flæði sem heldur utan um manneskjuna sem spyr, og gerir samskiptin að ferðalagi. Mynd Einars og vitundarvakning „Í verki Einars Jónssonar, Alda aldanna, sjáum við hið mikla afl rísa úr djúpinu, umlukið mannfjöldanum sem streymir með. Verkið má lesa sem mynd af upprisu — ekki aðeins einstaklings, heldur vitundar úr fortíð og framtíð sem lyftist upp. Í mínum huga lýsir það einnig því sem gerist þegar við nálgumst vit-vélina meðvitað: þá getur samtalið risið upp úr almennri skoðun og orðið að heildrænni sýn, eins konar upprisu vitundar.“ Þetta á ekki aðeins við í spjalli heldur einnig þegar við notum gervigreind í vísindum, listum eða samfélagsmálum. Þegar við nálgumst tæknina meðvitað opnast leið til að hún hjálpi okkur að sjá samhengi sem við hefðum annars ekki skynjað — og þannig verður hún ekki bara tæki heldur einnig nýr sjónarhóll. Pyttur eintals Vegna þess að gervigreind er reist á textavinnslu og þekkingarmynstrum (pattern recognition) geymir hún óteljandi raddir og gögn. Hún getur því auðveldlega endurtekið og styrkt þig í trú þinni, hvort sem er í samtali, í samfélagsmiðlum, í tónlist sem semur eða í fréttum sem hún aflar fyrir þig. Ef þú biður hana ekki um meira, getur hún lokað þig inni í endurómi eigin sannfæringar. Þar liggur hættan: samtalið getur orðið einhliða endurvarp í stað gagnrýninnar skoðunar. Sama gildir þegar gervigreindin er notuð við samfélagslegar ákvarðanir — ef spurningar eða gögn eru þröng, verða svörin það líka. Þess vegna er lykilatriði að beita gagnrýnni hugsun við notkun gervigreindar. Þú getur spurt: „Hver eru mótrökin?“, beðið um heimildir eða beðið hana að setja sig í spor andstæðingsins. Þú getur jafnvel sagt: „Segðu mér hvað gæti verið rangt hér“ eða „Hvaða forsendur liggja að baki?“ — og þá mun samtalið, og notkunin almennt, opnast. Þannig verður sambandið ekki pyttur eintals heldur lifandi vettvangur þar sem ný sjónarhorn og dýpri skilningur getur vaknað. Að kenna nýja samtalsfærni Það þarf að kenna ungmennum — og í raun öllum sem nota gervigreind — hvernig á að nálgast hana meðvitað. Hún er ekki hlutlaus spegill heldur lifandi bókasafn og gagnavinnsluvél sem svarar í takt við spurningarnar sem hún fær. Ef spurningarnar eru þröngar eða gagnrýnislausar á eigin hugmyndir, verða svörin það líka. Þetta á við í öllum geirum: í heilbrigðiskerfinu, í menntun, í fjölmiðlum, í listsköpun og í stjórnmálum. Þar sem gervigreind er sífellt meira samofin daglegu lífi, þarf að kenna nýja tegund samtalsfærni: Að spyrja ekki aðeins „Hvað er þetta?“ heldur líka „Hvað er hinum megin?“ Að íhuga „Hver gæti verið á móti þessu?“ Að spyrja „Hvaða sjónarmið vantar hér?“ Með þessu fær notandinn ekki bara staðfestingu á eigin skoðunum, heldur opnast nýjar dyr og hugsun.. Þessi færni skiptir miklu fyrir ungt fólk sem er að móta sýn sína á heiminn. Að læra að nota gervigreind með gagnrýnni forvitni er eitt öflugasta nýja verkfærið til að forðast einhliða heimsmynd og þróa dýpri skilning. „Hugsaðu um gervigreind eins og um samtalsfélaga: hlustaðu, spurðu opinnar spurninga og taktu ábyrga afstöðu til svaranna. .“ Heildræn nálgun Þegar allt kemur til alls ættum við að nálgast gervigreindina eins og við ættum að nálgast hvert annað: með virðingu, forvitni og gagnrýnni hugsun. Það gerir samtalið heilbrigt — ekki aðeins gagnlegt. Ef við spyrjum af virðingu, leitum eftir mótrökum og berum ábyrgð á því sem við samþykkjum, þá umbreytist gervigreind úr spegli í spegla sem hjálpar okkur að sjá fleiri hliðar á veruleikanum. Sama hvort hún birtist sem spjallkerfi, myndgreining, vísindalíkan eða tónlistarsköpun. Samræðulistin í heimi gervigreindar er því ekki bundin við eitt forrit eða eitt samtalslíkan — hún er ný leið til að lifa í samtali við heildina: manninn, tæknina og menninguna sem hún speglar. Höfundur er heildrænn ráðgjafi og meistaranemi í heildrænum náttúruvísindum.
Eru starfsmenn þingflokks Samfylkingarinnar viljandi að afvegaleiða umræðu um samsköttun? Gunnar Ármannsson Skoðun
Skoðun Eru starfsmenn þingflokks Samfylkingarinnar viljandi að afvegaleiða umræðu um samsköttun? Gunnar Ármannsson skrifar
Skoðun 7 milljarða húsnæðisstuðningur afnuminn… en hvað kemur í staðinn? Vilhjálmur Hilmarsson skrifar
Skoðun Alþjóðlegur dagur þroskaþjálfa – vettvangur á tímamótum Laufey Elísabet Gissurardóttir skrifar
Skoðun Viðhorf sem mótar veruleikann – inngilding á orði og á borði Sóldís Birta Reynisdóttir skrifar
Skoðun Þegar lýðheilsa, lýðræði og loftslagið eru í húfi, ekki efla samstarf við Bandaríkin Davíð Aron Routley skrifar
Skoðun Eru stjórnarandstæðingar viljandi að misskilja samsköttun? Þórhallur Valur Benónýsson skrifar
Eru starfsmenn þingflokks Samfylkingarinnar viljandi að afvegaleiða umræðu um samsköttun? Gunnar Ármannsson Skoðun