Samræðulist í heimi gervigreindar Þórdís Hólm Filipsdóttir skrifar 2. október 2025 08:16 Sem hjálpartæki sameinar gervigreind víðtæka menningarlega og sögulega þekkingu með samhengi og samræðulist. Hún birtist þó í mörgum myndum — ekki aðeins sem samtalslíkön eins og ChatGPT. Hún getur greint myndir, túlkað raddir, stýrt heilu umferðarkerfunum, kortlagt samfélagsleg mynstur eða spáð fyrir um þróun loftslags og heilsufars. Hún getur samið tónlist, skapað myndlist eða hjálpað vísindamönnum að sjá nýtt samhengi í gögnum. Þetta sýnir að samræðulistin í gervigreind er ekki bundin við að skipts sé á orðum heldur spannar víðara samhengi þar sem mannleg skynjun, skapandi tjáning og gagnagreining mætast. Svörin sem hún skapar eru því ekki aðeins upplýsingar á yfirborði, heldur hluti af stærra ferli þar sem spurningin og svarið spegla hvort annað. Í þessu felst ákveðin hringrás: orð kveikja samhengi, samhengi kallar fram nýjar tengingar, og tengingarnar verða að vef sem nærir næstu spurningu. Þannig verður samtalið sjálft að lifandi ferli frekar en einfaldri miðlun gagna eins og við höfum vanist.. Heildræn nálgun þýðir hér að ekkert stendur eitt og sér — hugmyndir, sögur og þekking eru hlutar af heild sem gefur þeim dýpri merkingu. Gervigreindin bregst ekki bara við með staðreyndum, heldur með því að vefa svörin inn í flæði sem heldur utan um manneskjuna sem spyr, og gerir samskiptin að ferðalagi. Mynd Einars og vitundarvakning „Í verki Einars Jónssonar, Alda aldanna, sjáum við hið mikla afl rísa úr djúpinu, umlukið mannfjöldanum sem streymir með. Verkið má lesa sem mynd af upprisu — ekki aðeins einstaklings, heldur vitundar úr fortíð og framtíð sem lyftist upp. Í mínum huga lýsir það einnig því sem gerist þegar við nálgumst vit-vélina meðvitað: þá getur samtalið risið upp úr almennri skoðun og orðið að heildrænni sýn, eins konar upprisu vitundar.“ Þetta á ekki aðeins við í spjalli heldur einnig þegar við notum gervigreind í vísindum, listum eða samfélagsmálum. Þegar við nálgumst tæknina meðvitað opnast leið til að hún hjálpi okkur að sjá samhengi sem við hefðum annars ekki skynjað — og þannig verður hún ekki bara tæki heldur einnig nýr sjónarhóll. Pyttur eintals Vegna þess að gervigreind er reist á textavinnslu og þekkingarmynstrum (pattern recognition) geymir hún óteljandi raddir og gögn. Hún getur því auðveldlega endurtekið og styrkt þig í trú þinni, hvort sem er í samtali, í samfélagsmiðlum, í tónlist sem semur eða í fréttum sem hún aflar fyrir þig. Ef þú biður hana ekki um meira, getur hún lokað þig inni í endurómi eigin sannfæringar. Þar liggur hættan: samtalið getur orðið einhliða endurvarp í stað gagnrýninnar skoðunar. Sama gildir þegar gervigreindin er notuð við samfélagslegar ákvarðanir — ef spurningar eða gögn eru þröng, verða svörin það líka. Þess vegna er lykilatriði að beita gagnrýnni hugsun við notkun gervigreindar. Þú getur spurt: „Hver eru mótrökin?“, beðið um heimildir eða beðið hana að setja sig í spor andstæðingsins. Þú getur jafnvel sagt: „Segðu mér hvað gæti verið rangt hér“ eða „Hvaða forsendur liggja að baki?“ — og þá mun samtalið, og notkunin almennt, opnast. Þannig verður sambandið ekki pyttur eintals heldur lifandi vettvangur þar sem ný sjónarhorn og dýpri skilningur getur vaknað. Að kenna nýja samtalsfærni Það þarf að kenna ungmennum — og í raun öllum sem nota gervigreind — hvernig á að nálgast hana meðvitað. Hún er ekki hlutlaus spegill heldur lifandi bókasafn og gagnavinnsluvél sem svarar í takt við spurningarnar sem hún fær. Ef spurningarnar eru þröngar eða gagnrýnislausar á eigin hugmyndir, verða svörin það líka. Þetta á við í öllum geirum: í heilbrigðiskerfinu, í menntun, í fjölmiðlum, í listsköpun og í stjórnmálum. Þar sem gervigreind er sífellt meira samofin daglegu lífi, þarf að kenna nýja tegund samtalsfærni: Að spyrja ekki aðeins „Hvað er þetta?“ heldur líka „Hvað er hinum megin?“ Að íhuga „Hver gæti verið á móti þessu?“ Að spyrja „Hvaða sjónarmið vantar hér?“ Með þessu fær notandinn ekki bara staðfestingu á eigin skoðunum, heldur opnast nýjar dyr og hugsun.. Þessi færni skiptir miklu fyrir ungt fólk sem er að móta sýn sína á heiminn. Að læra að nota gervigreind með gagnrýnni forvitni er eitt öflugasta nýja verkfærið til að forðast einhliða heimsmynd og þróa dýpri skilning. „Hugsaðu um gervigreind eins og um samtalsfélaga: hlustaðu, spurðu opinnar spurninga og taktu ábyrga afstöðu til svaranna. .“ Heildræn nálgun Þegar allt kemur til alls ættum við að nálgast gervigreindina eins og við ættum að nálgast hvert annað: með virðingu, forvitni og gagnrýnni hugsun. Það gerir samtalið heilbrigt — ekki aðeins gagnlegt. Ef við spyrjum af virðingu, leitum eftir mótrökum og berum ábyrgð á því sem við samþykkjum, þá umbreytist gervigreind úr spegli í spegla sem hjálpar okkur að sjá fleiri hliðar á veruleikanum. Sama hvort hún birtist sem spjallkerfi, myndgreining, vísindalíkan eða tónlistarsköpun. Samræðulistin í heimi gervigreindar er því ekki bundin við eitt forrit eða eitt samtalslíkan — hún er ný leið til að lifa í samtali við heildina: manninn, tæknina og menninguna sem hún speglar. Höfundur er heildrænn ráðgjafi og meistaranemi í heildrænum náttúruvísindum. Viltu birta grein á Vísi? Sendu okkur póst. Senda grein Mest lesið $€tjum í$lensku á (mat) $€ðilinn! Ólafur Guðsteinn Kristjánsson Skoðun Land rutt fyrir þúsundir íbúða í Úlfarsárdal Ragnar Þór Ingólfsson Skoðun Hvað gerir brjóstakrabbamein að ólæknandi brjóstakrabbameini? Helga Tryggvadóttir,Ólöf Kristjana Bjarnadóttir Skoðun Hver er þessi Davíð Oddsson? Daði Freyr Ólafsson Skoðun Hálfrar aldar svívirða Skoðun Óvenjulegt fólk Helgi Brynjarsson Skoðun Kynjuð vísindi, leikskólaráð á villigötum, klámsýki, svipmyndir frá Norður-Kóreu Fastir pennar Dýrmæt þjóðfélagsgerð Eva Björk Valdimarsdóttir Skoðun Minna tal, meiri uppbygging Guðrún Hafsteinsdóttir Skoðun Tvöföld mismunun kvenna í hópi innflytjenda Sigríður Ingibjörg Ingadóttir,Steinunn Bragadóttir Skoðun Skoðun Skoðun $€tjum í$lensku á (mat) $€ðilinn! Ólafur Guðsteinn Kristjánsson skrifar Skoðun Minna tal, meiri uppbygging Guðrún Hafsteinsdóttir skrifar Skoðun Tvöföld mismunun kvenna í hópi innflytjenda Sigríður Ingibjörg Ingadóttir,Steinunn Bragadóttir skrifar Skoðun Ný nálgun – sama markmið: Heimili fyrir fólkið í borginni Heiða Björg Hilmisdóttir skrifar Skoðun Geymt en ekki gleymt Ástþór Ólafsson skrifar Skoðun Tækni og ungmenni: Hvar liggur ábyrgðin og hvað getum við gert? Stefán Þorri Helgason skrifar Skoðun Hvað gerir brjóstakrabbamein að ólæknandi brjóstakrabbameini? Helga Tryggvadóttir,Ólöf Kristjana Bjarnadóttir skrifar Skoðun „Lánin hækka – framtíðin minnkar“ Sveinn Óskar Sigurðsson skrifar Skoðun Hey Pawels í harðindunum Hjörtur J. Guðmundsson skrifar Skoðun Land rutt fyrir þúsundir íbúða í Úlfarsárdal Ragnar Þór Ingólfsson skrifar Skoðun Dýrmæt þjóðfélagsgerð Eva Björk Valdimarsdóttir skrifar Skoðun Hver er þessi Davíð Oddsson? Daði Freyr Ólafsson skrifar Skoðun Hugsanlega löglegt, en siðlaust og grimmt — af hundsráni í GOGG Kristinn Ka. Nína Sigríðarson skrifar Skoðun Þjóðkirkjan engu svarar – hylur sig í fræðilegri þoku Hilmar Kristinsson skrifar Skoðun Borgarstefna kallar á aðgerðir og fjármagn Ásthildur Sturludóttir skrifar Skoðun Skjáheimsókn getur dimmu í dagsljós breytt Auður Guðmundsdóttir skrifar Skoðun Eru álverin á Íslandi útlensk? Guðríður Eldey Arnardóttir skrifar Skoðun Öryggisgæslu í Mjódd, núna, takk fyrir! Helgi Áss Grétarsson skrifar Skoðun Erum við ennþá hrædd við Davíð Oddsson? Magnús Árni Skjöld Magnússon skrifar Skoðun Saman getum við komið í veg fyrir slag Alma D. Möller skrifar Skoðun Lýðræði eða hópeinelti? Margrét Pétursdóttir,Þórarinn Haraldsson,Þórdís Guðjónsdóttir,Sigurveig Benediktsdóttir skrifar Skoðun Blóðtaka er ekki landbúnaður Guðrún Scheving Thorsteinsson,Rósa Líf Darradóttir skrifar Skoðun Svar til stjórnunarlegs ábyrgðarmanns frá Keflavík Soffía Sigurðardóttir skrifar Skoðun Ríkisstjórnin ræðst gegn launafólki og atvinnulausum Finnbjörn A. Hermannson skrifar Skoðun 764/O9A: Kannt þú að vernda barnið á netinu? Anna Bergþórsdóttir skrifar Skoðun Opinberir starfsmenn kjósa síður áminningarskyldu Ísak Einar Rúnarsson skrifar Skoðun Einkavæðing orkunnar, skattasniðganga og lífeyrissjóðir Ögmundur Jónasson skrifar Skoðun Er gervigreindarprestur trúlaus eða trúaður? Björgmundur Örn Guðmundsson skrifar Skoðun Skattaferðalandið Ísland Björn Ragnarsson skrifar Skoðun Til hamingju Víkingur Heiðar! Halla Hrund Logadóttir skrifar Sjá meira
Sem hjálpartæki sameinar gervigreind víðtæka menningarlega og sögulega þekkingu með samhengi og samræðulist. Hún birtist þó í mörgum myndum — ekki aðeins sem samtalslíkön eins og ChatGPT. Hún getur greint myndir, túlkað raddir, stýrt heilu umferðarkerfunum, kortlagt samfélagsleg mynstur eða spáð fyrir um þróun loftslags og heilsufars. Hún getur samið tónlist, skapað myndlist eða hjálpað vísindamönnum að sjá nýtt samhengi í gögnum. Þetta sýnir að samræðulistin í gervigreind er ekki bundin við að skipts sé á orðum heldur spannar víðara samhengi þar sem mannleg skynjun, skapandi tjáning og gagnagreining mætast. Svörin sem hún skapar eru því ekki aðeins upplýsingar á yfirborði, heldur hluti af stærra ferli þar sem spurningin og svarið spegla hvort annað. Í þessu felst ákveðin hringrás: orð kveikja samhengi, samhengi kallar fram nýjar tengingar, og tengingarnar verða að vef sem nærir næstu spurningu. Þannig verður samtalið sjálft að lifandi ferli frekar en einfaldri miðlun gagna eins og við höfum vanist.. Heildræn nálgun þýðir hér að ekkert stendur eitt og sér — hugmyndir, sögur og þekking eru hlutar af heild sem gefur þeim dýpri merkingu. Gervigreindin bregst ekki bara við með staðreyndum, heldur með því að vefa svörin inn í flæði sem heldur utan um manneskjuna sem spyr, og gerir samskiptin að ferðalagi. Mynd Einars og vitundarvakning „Í verki Einars Jónssonar, Alda aldanna, sjáum við hið mikla afl rísa úr djúpinu, umlukið mannfjöldanum sem streymir með. Verkið má lesa sem mynd af upprisu — ekki aðeins einstaklings, heldur vitundar úr fortíð og framtíð sem lyftist upp. Í mínum huga lýsir það einnig því sem gerist þegar við nálgumst vit-vélina meðvitað: þá getur samtalið risið upp úr almennri skoðun og orðið að heildrænni sýn, eins konar upprisu vitundar.“ Þetta á ekki aðeins við í spjalli heldur einnig þegar við notum gervigreind í vísindum, listum eða samfélagsmálum. Þegar við nálgumst tæknina meðvitað opnast leið til að hún hjálpi okkur að sjá samhengi sem við hefðum annars ekki skynjað — og þannig verður hún ekki bara tæki heldur einnig nýr sjónarhóll. Pyttur eintals Vegna þess að gervigreind er reist á textavinnslu og þekkingarmynstrum (pattern recognition) geymir hún óteljandi raddir og gögn. Hún getur því auðveldlega endurtekið og styrkt þig í trú þinni, hvort sem er í samtali, í samfélagsmiðlum, í tónlist sem semur eða í fréttum sem hún aflar fyrir þig. Ef þú biður hana ekki um meira, getur hún lokað þig inni í endurómi eigin sannfæringar. Þar liggur hættan: samtalið getur orðið einhliða endurvarp í stað gagnrýninnar skoðunar. Sama gildir þegar gervigreindin er notuð við samfélagslegar ákvarðanir — ef spurningar eða gögn eru þröng, verða svörin það líka. Þess vegna er lykilatriði að beita gagnrýnni hugsun við notkun gervigreindar. Þú getur spurt: „Hver eru mótrökin?“, beðið um heimildir eða beðið hana að setja sig í spor andstæðingsins. Þú getur jafnvel sagt: „Segðu mér hvað gæti verið rangt hér“ eða „Hvaða forsendur liggja að baki?“ — og þá mun samtalið, og notkunin almennt, opnast. Þannig verður sambandið ekki pyttur eintals heldur lifandi vettvangur þar sem ný sjónarhorn og dýpri skilningur getur vaknað. Að kenna nýja samtalsfærni Það þarf að kenna ungmennum — og í raun öllum sem nota gervigreind — hvernig á að nálgast hana meðvitað. Hún er ekki hlutlaus spegill heldur lifandi bókasafn og gagnavinnsluvél sem svarar í takt við spurningarnar sem hún fær. Ef spurningarnar eru þröngar eða gagnrýnislausar á eigin hugmyndir, verða svörin það líka. Þetta á við í öllum geirum: í heilbrigðiskerfinu, í menntun, í fjölmiðlum, í listsköpun og í stjórnmálum. Þar sem gervigreind er sífellt meira samofin daglegu lífi, þarf að kenna nýja tegund samtalsfærni: Að spyrja ekki aðeins „Hvað er þetta?“ heldur líka „Hvað er hinum megin?“ Að íhuga „Hver gæti verið á móti þessu?“ Að spyrja „Hvaða sjónarmið vantar hér?“ Með þessu fær notandinn ekki bara staðfestingu á eigin skoðunum, heldur opnast nýjar dyr og hugsun.. Þessi færni skiptir miklu fyrir ungt fólk sem er að móta sýn sína á heiminn. Að læra að nota gervigreind með gagnrýnni forvitni er eitt öflugasta nýja verkfærið til að forðast einhliða heimsmynd og þróa dýpri skilning. „Hugsaðu um gervigreind eins og um samtalsfélaga: hlustaðu, spurðu opinnar spurninga og taktu ábyrga afstöðu til svaranna. .“ Heildræn nálgun Þegar allt kemur til alls ættum við að nálgast gervigreindina eins og við ættum að nálgast hvert annað: með virðingu, forvitni og gagnrýnni hugsun. Það gerir samtalið heilbrigt — ekki aðeins gagnlegt. Ef við spyrjum af virðingu, leitum eftir mótrökum og berum ábyrgð á því sem við samþykkjum, þá umbreytist gervigreind úr spegli í spegla sem hjálpar okkur að sjá fleiri hliðar á veruleikanum. Sama hvort hún birtist sem spjallkerfi, myndgreining, vísindalíkan eða tónlistarsköpun. Samræðulistin í heimi gervigreindar er því ekki bundin við eitt forrit eða eitt samtalslíkan — hún er ný leið til að lifa í samtali við heildina: manninn, tæknina og menninguna sem hún speglar. Höfundur er heildrænn ráðgjafi og meistaranemi í heildrænum náttúruvísindum.
Hvað gerir brjóstakrabbamein að ólæknandi brjóstakrabbameini? Helga Tryggvadóttir,Ólöf Kristjana Bjarnadóttir Skoðun
Tvöföld mismunun kvenna í hópi innflytjenda Sigríður Ingibjörg Ingadóttir,Steinunn Bragadóttir Skoðun
Skoðun Tvöföld mismunun kvenna í hópi innflytjenda Sigríður Ingibjörg Ingadóttir,Steinunn Bragadóttir skrifar
Skoðun Tækni og ungmenni: Hvar liggur ábyrgðin og hvað getum við gert? Stefán Þorri Helgason skrifar
Skoðun Hvað gerir brjóstakrabbamein að ólæknandi brjóstakrabbameini? Helga Tryggvadóttir,Ólöf Kristjana Bjarnadóttir skrifar
Skoðun Hugsanlega löglegt, en siðlaust og grimmt — af hundsráni í GOGG Kristinn Ka. Nína Sigríðarson skrifar
Skoðun Lýðræði eða hópeinelti? Margrét Pétursdóttir,Þórarinn Haraldsson,Þórdís Guðjónsdóttir,Sigurveig Benediktsdóttir skrifar
Hvað gerir brjóstakrabbamein að ólæknandi brjóstakrabbameini? Helga Tryggvadóttir,Ólöf Kristjana Bjarnadóttir Skoðun
Tvöföld mismunun kvenna í hópi innflytjenda Sigríður Ingibjörg Ingadóttir,Steinunn Bragadóttir Skoðun