Ríkisstjórnin svíkur verkafólk: Ætlar að leggja niður jöfnunarframlagið Vilhjálmur Birgisson skrifar 19. september 2025 11:00 Áform ríkisstjórnarinnar um að leggja niður framlag til jöfnunar á örorkubyrði lífeyrissjóða eru með öllu óskiljanleg. Framlagið var sett á til að tryggja jafnræði milli sjóða. Hugmyndin var einföld: ríkið skyldi leggja fram fé til þeirra sjóða sem báru mikla örorkubyrði, til að tryggja að allir lífeyrissjóðir stæðu jafnir og að sjóðfélagar nytu sambærilegra réttinda óháð því í hvaða sjóð þeir væru að greiða. Raunin hefur hins vegar verið önnur. Verkamannasjóðirnir – Festa, Gildi, Stapi, Lífeyrissjóður Vestmannaeyja og Lífeyrissjóður Rangæinga – bera langmestu örorkubyrðina. Þar fer allt að þriðjungur af heildargreiðslum í örorkubætur, á meðan stærri sjóðir eins og LSR-B deild greiða aðeins brot af því. Þetta hefur þær afleiðingar að verkamenn, sem greiða sömu innborgun og aðrir, fá allt að 15% lakari lífeyrisréttindi. Þetta er ekkert annað en kerfisbundið óréttlæti sem grefur undan trausti á lífeyriskerfinu – þrátt fyrir að þeir greiði nákvæmlega sama iðgjald. Hvað þýðir þetta í raun? Þegar talað er um að verkafólk sitji uppi með allt að 15% lakari lífeyrisréttindi en aðrir þrátt fyrir sömu innborgun þýðir það að verkafólk getur tapað vel á annan tug milljóna króna yfir meðalævi miðað við launamann sem leggur inn sama iðgjald í sjóð með minni örorkubyrði. Sama innborgunin – sama vinnuframlagið – er að skila miklu lakari lífeyri, einfaldlega vegna þess að viðkomandi er í sjóði sem ber meiri örorkubyrði. Þetta er andstæða hugmyndarinnar um samtryggingu og jafnræði sem átti að liggja að baki lífeyriskerfinu. Samkomulagið sem var svikið Árið 2005 var gert skýrt samkomulag milli ríkisins og verkalýðshreyfingarinnar: ríkið skyldi koma að því að jafna örorkubyrði á milli sjóða. Ástæðan var einföld – eftir að örorkan var flutt frá ríkinu yfir til lífeyrissjóðanna með lögum 1998 blasti við að verkamannasjóðirnir myndu bera langmestu byrðina. Þar starfar fólk við erfiðustu störfin, með hærra hlutfall örorku og minni starfsaldur. Það átti að tryggja að allir stæðu með jöfn réttindi, óháð örorkubyrði, og þess vegna var framlagið sett á. En á óskiljanlegan hátt og algerlega andstætt tilgangi laganna og reglugerðarinnar hafa nánast allir lífeyrissjóðir fengið framlag – líka þeir sem eru með litla eða enga örorkubyrði. Þannig hefur kerfið í raun virkað í öfuga átt: í stað þess að jafna byrðina hefur það fest misréttið í sessi. Skuldbindingarnar hallandi á verkamenn Það er ekki aðeins að verkamannasjóðirnir séu með mestu árlegu greiðslubyrðina. Hlutfall örorkuskuldbindinga af heildarskuldbindingum er þar allt að 15 prósent, á meðan meðaltalið yfir alla sjóði er einungis um 8 prósent. Þetta þýðir að verkamenn þurfa ekki bara að greiða meira í dag – heldur eru framtíðarskuldbindingar þeirra tvöfalt þyngri en hjá öðrum sjóðum. Reglugerðin var einföld – en henni var ekki fylgt Í reglugerð um úthlutun framlags til jöfnunar örorkubyrði segir skýrt í 3. lið að:„Meðaltalshlutfall skv. 1. og 2. tölul. myndar hlutdeild hvers lífeyrissjóðs í framlagi til jöfnunar örorkubyrði lífeyrissjóða.“ Á mannamáli þýðir þetta að sjóðir sem eru með örorkubyrði undir meðaltali áttu aldrei að fá framlag. Framlagið átti að renna einungis til þeirra sem eru yfir meðaltali, til að jafna stöðu þeirra við hina. Í framkvæmd var þessu hins vegar snúið á hvolf. Allir sjóðir fengu framlag – líka þeir sem voru undir meðaltali og áttu því aldrei að fá neitt. Með því var tilgangur reglugerðarinnar og samkomulagsins frá 2005 fótum troðinn. 70 milljarðar – úthlutað rangt Frá 2007 hafa verið greiddir út um 70 milljarðar króna í framlagi til jöfnunar á örorkubyrði – sem samsvarar tæpum 100 milljörðum á núvirði. Þrátt fyrir þessar risafjárhæðir hafa verkamannasjóðirnir aldrei fengið það sem þeim bar. Í staðinn hafa sjóðir með litla byrði fengið milljarða. Þar ber hæst að nefna B-deild LSR, sem aðeins er með brot af þessari byrði en hefur engu að síður fengið milljarða úr jöfnunarsjóðnum – þrátt fyrir að hafa lengi haft ríkisábyrgð. Meira að segja Frjálsi lífeyrissjóðurinn hefur fengið milljarða út úr framlaginu. Alls hafa um 25 milljarðar króna runnið til lífeyrissjóða sem, að mínu mati, áttu aldrei rétt á úthlutun. Framlagið átti að jafna örorkubyrði – ekki að færa lífeyrissjóðum með ríkisábyrgð eða frjálsum sjóðum milljarða. Hvað er verið að „jafna“ hjá lífeyrissjóðum sem eru og voru með ríkis- og sveitarfélagaábyrgð? Hvað vantar til jöfnuðar? Reiknað hefur verið út að þessa fimm verkamannasjóði – Festa, Gildi, Stapi, Lífeyrissjóður Vestmannaeyja og Lífeyrissjóður Rangæinga – vantar um 10 milljarða króna í framlag til jöfnunar á örorkubyrði til að ná meðaltali annarra sjóða, eða með öðrum orðum til að standa jafnt og þeir. Í ár nemur framlagið aðeins 4,6 milljörðum. Það þýðir að enn vantar 5,4 milljarða upp á að verkamannasjóðirnir standi jafnfætis öðrum. En um áramótin á framlagið að falla alveg niður. Það mun óhjákvæmilega leiða til enn frekari skerðinga á verkamannasjóðunum, sem nú þegar eru í veikri stöðu vegna mikillar örorkubyrði. Krafan um rannsókn og skýringar Það er brýnt að þessi mál verði tekin föstum tökum. Hér er ekki um smáaura að ræða heldur tugi milljarða króna sem hafa runnið til sjóða sem áttu aldrei að fá slíkt framlag. Umboðsmaður Alþingis og Ríkisendurskoðandi verða að kalla eftir skýringum á því hvernig það gat gerst að lífeyrissjóðir með ríkisábyrgð eða frjálsir sjóðir og þeir sem voru undir meðaltali á örorkubyrði hafi fengið milljarða af jöfnunarframlagi sem átti einungis að fara til verkamannasjóðanna til að jafna örorkubyrðina. Það er skylda að upplýsa hvað fór úrskeiðis, hverjir báru ábyrgð á framkvæmdinni og hvers vegna hugsun löggjafans og reglugerðarinnar var fótum troðið. Glansmyndin af kerfinu – og raunveruleikinn Ráðamenn tala gjarnan á tyllidögum um að við séum með besta lífeyriskerfi í heimi – og segja það með bros á vör, byggt á hugmyndinni um samtryggingu. En þetta kerfi byggist ekki á samtryggingu þegar verkafólk er látið eitt bera ábyrgð á sinni örorku. Ef Alþingismenn sætu uppi með 15 prósent lakari lífeyrisréttindi en annað launafólk, þá yrði það lagfært á svipstundu með lagabreytingu. Það sem hins vegar blasir við íslensku verkafólki er framkoma sem er svo ógeðfelld og miskunnarlaus að hún nær ekki nokkurri átt. Hvað þarf að gera? Ef stjórnvöld ætla ekki að standa við samkomulagið frá 2005 um að jafna örorkubyrði á milli sjóða, þá er ekkert annað í stöðunni en að ríkið taki örorkubyrðina alfarið aftur yfir til sín. Það er ekki hægt að horfa upp á að verkafólk – sem vinnur erfiðisvinnu sem leiðir oftar en ekki til aukinnar örorku – sé látið sitja eftir með lakari réttindi en aðrir. Niðurstaða Það er ekki bara svo að núverandi framlag dugi engan veginn til að jafna örorkubyrðina á milli sjóðanna – heldur eru stjórnvöld nú með áform um að leggja framlagið alfarið niður. Slíkt mun kalla á gríðarlega hörð viðbrögð af hálfu Starfsgreinasambands Íslands og Eflingar, því ekki er lengur hægt að horfa þegjandi á að verkafólk sé látið verða fyrir þessu miskunnarlausa óréttlæti. Það er morgunljóst að ef þessi áform verða að veruleika má með sanni segja að þessi ríkisstjórn sé ekki annað en úlfur í sauðargæru. Höfundur er formaður Verkalýðsfélags Akraness. Viltu birta grein á Vísi? Sendu okkur póst. Senda grein Vilhjálmur Birgisson Mest lesið Skólamáltíðir í Hafnarfirði. Af hverju bauð enginn í verkið? Davíð Arnar Stefánsson Skoðun Enn ríkir áhugaleysi um afdrif fósturbarna Guðlaugur Kristmundsson,Sigurgeir B. Þórisson Skoðun Aðskilnaðurinn hlær Þórdís Hólm Filipsdóttir Skoðun Er verið að blekkja almenning og sjómenn? Einar Hannes Harðarson Skoðun Almenningssamgöngur fyrir útvalda: Áskorun til stjórnar Strætó bs. og Reykjavíkurborgar Þorsteinn Árnason Sürmeli: Skoðun Væntingar á villigötum Hjálmtýr Heiðdal Skoðun Ríkissjóður snuðaður um stórar fjárhæðir Sigurjón Þórðarson Skoðun Stóra skekkjan í 13 ára aldurstakmarki samfélagsmiðla Skúli Bragi Geirdal Skoðun Lágkúrulegur hversdagsleiki illskunnar Guðný Gústafsdóttir Skoðun Áfengi og íþróttir eiga enga samleið – áskorun til þingfulltrúa UMFÍ Árni Guðmundsson Skoðun Skoðun Skoðun Almenningssamgöngur fyrir útvalda: Áskorun til stjórnar Strætó bs. og Reykjavíkurborgar Þorsteinn Árnason Sürmeli: skrifar Skoðun Forðumst að sérhagsmunir geti keypt sig til áhrifa í stjórnmálum Arna Lára Jónsdóttir skrifar Skoðun Bætt dagsbirta í Svansvottuðum byggingum Bergþóra Góa Kvaran skrifar Skoðun Skólamáltíðir í Hafnarfirði. Af hverju bauð enginn í verkið? Davíð Arnar Stefánsson skrifar Skoðun Nikótín, konur og krabbamein – gamlar hættur í nýjum búningi Jóhanna Kristjánsdóttir skrifar Skoðun Frelsi fylgir ábyrgð Eiríkur Björn Björgvinsson skrifar Skoðun Skilningsleysi á skaðsemi verðtryggingar Guðmundur Ásgeirsson skrifar Skoðun Menntakerfi í fremstu röð Guðmundur Ari Sigurjónsson skrifar Skoðun Enn ríkir áhugaleysi um afdrif fósturbarna Guðlaugur Kristmundsson,Sigurgeir B. Þórisson skrifar Skoðun Við viljum nafn Jón Kaldal skrifar Skoðun Stóra skekkjan í 13 ára aldurstakmarki samfélagsmiðla Skúli Bragi Geirdal skrifar Skoðun Er verið að blekkja almenning og sjómenn? Einar Hannes Harðarson skrifar Skoðun Væntingar á villigötum Hjálmtýr Heiðdal skrifar Skoðun Aðskilnaðurinn hlær Þórdís Hólm Filipsdóttir skrifar Skoðun Lágkúrulegur hversdagsleiki illskunnar Guðný Gústafsdóttir skrifar Skoðun Glerþakið brotið á alþjóðlega sjónverndardaginn Sigþór U. Hallfreðsson skrifar Skoðun Fögur fyrirheit sem urðu að engu Sigurður Eyjólfur Sigurjónsson skrifar Skoðun Ríkissjóður snuðaður um stórar fjárhæðir Sigurjón Þórðarson skrifar Skoðun Áfengi og íþróttir eiga enga samleið – áskorun til þingfulltrúa UMFÍ Árni Guðmundsson skrifar Skoðun Lífsskoðunarfélagið Farsæld tekur upp slitinn þráð siðmenntunar Svanur Sigurbjörnsson skrifar Skoðun Ruben Amorim og sveigjanleiki – hugleiðingar sálfræðings Andri Hrafn Sigurðsson skrifar Skoðun Framtíðarsýn í samgöngumálum er mosavaxin Sigurður Páll Jónsson skrifar Skoðun Fimmta iðnbyltingin krefst svara – strax Sigvaldi Einarsson skrifar Skoðun Hefur þú skoðanir? Jóhannes Óli Sveinsson skrifar Skoðun Er hurð bara hurð? Sölvi Breiðfjörð skrifar Skoðun Reykjavíkurmódel á kvennaári Sóley Tómasdóttir skrifar Skoðun Ekki er allt sem sýnist Valerio Gargiulo skrifar Skoðun Sýndu þér umhyggju – Komdu í skimun Ágúst Ingi Ágústsson skrifar Skoðun Eru Bændasamtökin á móti valdeflingu bænda? Ólafur Stephensen skrifar Skoðun Er lægsta verðið alltaf hagstæðast? Karen Ósk Nielsen Björnsdóttir skrifar Sjá meira
Áform ríkisstjórnarinnar um að leggja niður framlag til jöfnunar á örorkubyrði lífeyrissjóða eru með öllu óskiljanleg. Framlagið var sett á til að tryggja jafnræði milli sjóða. Hugmyndin var einföld: ríkið skyldi leggja fram fé til þeirra sjóða sem báru mikla örorkubyrði, til að tryggja að allir lífeyrissjóðir stæðu jafnir og að sjóðfélagar nytu sambærilegra réttinda óháð því í hvaða sjóð þeir væru að greiða. Raunin hefur hins vegar verið önnur. Verkamannasjóðirnir – Festa, Gildi, Stapi, Lífeyrissjóður Vestmannaeyja og Lífeyrissjóður Rangæinga – bera langmestu örorkubyrðina. Þar fer allt að þriðjungur af heildargreiðslum í örorkubætur, á meðan stærri sjóðir eins og LSR-B deild greiða aðeins brot af því. Þetta hefur þær afleiðingar að verkamenn, sem greiða sömu innborgun og aðrir, fá allt að 15% lakari lífeyrisréttindi. Þetta er ekkert annað en kerfisbundið óréttlæti sem grefur undan trausti á lífeyriskerfinu – þrátt fyrir að þeir greiði nákvæmlega sama iðgjald. Hvað þýðir þetta í raun? Þegar talað er um að verkafólk sitji uppi með allt að 15% lakari lífeyrisréttindi en aðrir þrátt fyrir sömu innborgun þýðir það að verkafólk getur tapað vel á annan tug milljóna króna yfir meðalævi miðað við launamann sem leggur inn sama iðgjald í sjóð með minni örorkubyrði. Sama innborgunin – sama vinnuframlagið – er að skila miklu lakari lífeyri, einfaldlega vegna þess að viðkomandi er í sjóði sem ber meiri örorkubyrði. Þetta er andstæða hugmyndarinnar um samtryggingu og jafnræði sem átti að liggja að baki lífeyriskerfinu. Samkomulagið sem var svikið Árið 2005 var gert skýrt samkomulag milli ríkisins og verkalýðshreyfingarinnar: ríkið skyldi koma að því að jafna örorkubyrði á milli sjóða. Ástæðan var einföld – eftir að örorkan var flutt frá ríkinu yfir til lífeyrissjóðanna með lögum 1998 blasti við að verkamannasjóðirnir myndu bera langmestu byrðina. Þar starfar fólk við erfiðustu störfin, með hærra hlutfall örorku og minni starfsaldur. Það átti að tryggja að allir stæðu með jöfn réttindi, óháð örorkubyrði, og þess vegna var framlagið sett á. En á óskiljanlegan hátt og algerlega andstætt tilgangi laganna og reglugerðarinnar hafa nánast allir lífeyrissjóðir fengið framlag – líka þeir sem eru með litla eða enga örorkubyrði. Þannig hefur kerfið í raun virkað í öfuga átt: í stað þess að jafna byrðina hefur það fest misréttið í sessi. Skuldbindingarnar hallandi á verkamenn Það er ekki aðeins að verkamannasjóðirnir séu með mestu árlegu greiðslubyrðina. Hlutfall örorkuskuldbindinga af heildarskuldbindingum er þar allt að 15 prósent, á meðan meðaltalið yfir alla sjóði er einungis um 8 prósent. Þetta þýðir að verkamenn þurfa ekki bara að greiða meira í dag – heldur eru framtíðarskuldbindingar þeirra tvöfalt þyngri en hjá öðrum sjóðum. Reglugerðin var einföld – en henni var ekki fylgt Í reglugerð um úthlutun framlags til jöfnunar örorkubyrði segir skýrt í 3. lið að:„Meðaltalshlutfall skv. 1. og 2. tölul. myndar hlutdeild hvers lífeyrissjóðs í framlagi til jöfnunar örorkubyrði lífeyrissjóða.“ Á mannamáli þýðir þetta að sjóðir sem eru með örorkubyrði undir meðaltali áttu aldrei að fá framlag. Framlagið átti að renna einungis til þeirra sem eru yfir meðaltali, til að jafna stöðu þeirra við hina. Í framkvæmd var þessu hins vegar snúið á hvolf. Allir sjóðir fengu framlag – líka þeir sem voru undir meðaltali og áttu því aldrei að fá neitt. Með því var tilgangur reglugerðarinnar og samkomulagsins frá 2005 fótum troðinn. 70 milljarðar – úthlutað rangt Frá 2007 hafa verið greiddir út um 70 milljarðar króna í framlagi til jöfnunar á örorkubyrði – sem samsvarar tæpum 100 milljörðum á núvirði. Þrátt fyrir þessar risafjárhæðir hafa verkamannasjóðirnir aldrei fengið það sem þeim bar. Í staðinn hafa sjóðir með litla byrði fengið milljarða. Þar ber hæst að nefna B-deild LSR, sem aðeins er með brot af þessari byrði en hefur engu að síður fengið milljarða úr jöfnunarsjóðnum – þrátt fyrir að hafa lengi haft ríkisábyrgð. Meira að segja Frjálsi lífeyrissjóðurinn hefur fengið milljarða út úr framlaginu. Alls hafa um 25 milljarðar króna runnið til lífeyrissjóða sem, að mínu mati, áttu aldrei rétt á úthlutun. Framlagið átti að jafna örorkubyrði – ekki að færa lífeyrissjóðum með ríkisábyrgð eða frjálsum sjóðum milljarða. Hvað er verið að „jafna“ hjá lífeyrissjóðum sem eru og voru með ríkis- og sveitarfélagaábyrgð? Hvað vantar til jöfnuðar? Reiknað hefur verið út að þessa fimm verkamannasjóði – Festa, Gildi, Stapi, Lífeyrissjóður Vestmannaeyja og Lífeyrissjóður Rangæinga – vantar um 10 milljarða króna í framlag til jöfnunar á örorkubyrði til að ná meðaltali annarra sjóða, eða með öðrum orðum til að standa jafnt og þeir. Í ár nemur framlagið aðeins 4,6 milljörðum. Það þýðir að enn vantar 5,4 milljarða upp á að verkamannasjóðirnir standi jafnfætis öðrum. En um áramótin á framlagið að falla alveg niður. Það mun óhjákvæmilega leiða til enn frekari skerðinga á verkamannasjóðunum, sem nú þegar eru í veikri stöðu vegna mikillar örorkubyrði. Krafan um rannsókn og skýringar Það er brýnt að þessi mál verði tekin föstum tökum. Hér er ekki um smáaura að ræða heldur tugi milljarða króna sem hafa runnið til sjóða sem áttu aldrei að fá slíkt framlag. Umboðsmaður Alþingis og Ríkisendurskoðandi verða að kalla eftir skýringum á því hvernig það gat gerst að lífeyrissjóðir með ríkisábyrgð eða frjálsir sjóðir og þeir sem voru undir meðaltali á örorkubyrði hafi fengið milljarða af jöfnunarframlagi sem átti einungis að fara til verkamannasjóðanna til að jafna örorkubyrðina. Það er skylda að upplýsa hvað fór úrskeiðis, hverjir báru ábyrgð á framkvæmdinni og hvers vegna hugsun löggjafans og reglugerðarinnar var fótum troðið. Glansmyndin af kerfinu – og raunveruleikinn Ráðamenn tala gjarnan á tyllidögum um að við séum með besta lífeyriskerfi í heimi – og segja það með bros á vör, byggt á hugmyndinni um samtryggingu. En þetta kerfi byggist ekki á samtryggingu þegar verkafólk er látið eitt bera ábyrgð á sinni örorku. Ef Alþingismenn sætu uppi með 15 prósent lakari lífeyrisréttindi en annað launafólk, þá yrði það lagfært á svipstundu með lagabreytingu. Það sem hins vegar blasir við íslensku verkafólki er framkoma sem er svo ógeðfelld og miskunnarlaus að hún nær ekki nokkurri átt. Hvað þarf að gera? Ef stjórnvöld ætla ekki að standa við samkomulagið frá 2005 um að jafna örorkubyrði á milli sjóða, þá er ekkert annað í stöðunni en að ríkið taki örorkubyrðina alfarið aftur yfir til sín. Það er ekki hægt að horfa upp á að verkafólk – sem vinnur erfiðisvinnu sem leiðir oftar en ekki til aukinnar örorku – sé látið sitja eftir með lakari réttindi en aðrir. Niðurstaða Það er ekki bara svo að núverandi framlag dugi engan veginn til að jafna örorkubyrðina á milli sjóðanna – heldur eru stjórnvöld nú með áform um að leggja framlagið alfarið niður. Slíkt mun kalla á gríðarlega hörð viðbrögð af hálfu Starfsgreinasambands Íslands og Eflingar, því ekki er lengur hægt að horfa þegjandi á að verkafólk sé látið verða fyrir þessu miskunnarlausa óréttlæti. Það er morgunljóst að ef þessi áform verða að veruleika má með sanni segja að þessi ríkisstjórn sé ekki annað en úlfur í sauðargæru. Höfundur er formaður Verkalýðsfélags Akraness.
Almenningssamgöngur fyrir útvalda: Áskorun til stjórnar Strætó bs. og Reykjavíkurborgar Þorsteinn Árnason Sürmeli: Skoðun
Skoðun Almenningssamgöngur fyrir útvalda: Áskorun til stjórnar Strætó bs. og Reykjavíkurborgar Þorsteinn Árnason Sürmeli: skrifar
Skoðun Forðumst að sérhagsmunir geti keypt sig til áhrifa í stjórnmálum Arna Lára Jónsdóttir skrifar
Skoðun Nikótín, konur og krabbamein – gamlar hættur í nýjum búningi Jóhanna Kristjánsdóttir skrifar
Skoðun Enn ríkir áhugaleysi um afdrif fósturbarna Guðlaugur Kristmundsson,Sigurgeir B. Þórisson skrifar
Skoðun Áfengi og íþróttir eiga enga samleið – áskorun til þingfulltrúa UMFÍ Árni Guðmundsson skrifar
Skoðun Lífsskoðunarfélagið Farsæld tekur upp slitinn þráð siðmenntunar Svanur Sigurbjörnsson skrifar
Almenningssamgöngur fyrir útvalda: Áskorun til stjórnar Strætó bs. og Reykjavíkurborgar Þorsteinn Árnason Sürmeli: Skoðun