Vöxtur inn á við og blönduð borgarbyggð er málið Ásdís Hlökk Theodórsdóttir skrifar 11. maí 2025 13:01 Reglulega kviknar umræða í samfélaginu um áherslur sveitarfélaga í skipulagsmálum, ekki síst Reykjavíkurborgar. Á umræðunni má gjarnan skilja það sem svo að valkostirnir varðandi þróun borgar og bæja séu eingöngu tveir. Annað hvort byggjum við of þétt og of hátt, með of fáum bílastæðum, of litlum gróðri og of lítilli birtu, eða að við byggjum ósjálfbær, dreifð og bílháð úthverfi. Þarna liggur ákveðinn vandi sem er líklegur til að valda því að umræðan leiði okkur ekki til farsællar niðurstöðu. Valkostirnir eru nefnilega fleiri og hvorugur af þessum fyrrnefndu er endilega góður. 15 mínútna borgin, 20 mínútna hverfið Fræðin um hið byggða umhverfi – borgarhönnun og skipulagsfræði – búa yfir mikilli uppsafnaðri þekkingu um það hvað er mikilvægt að tryggja og hvað er mikilvægt að forðast þegar unnið er að skipulagi byggðar. Ein sterkasta og víðförlasta skipulagskenning síðari ára er hugmyndin um 15 mínútna borgina. Sambærilegar skipulagshugmyndir eru einnig þekktar undir heitinu 20 mínútna hverfið. En hvernig er 15 mínútna borg eða 20 mínútna hverfi? Í stuttu máli er þar átt við hverfi þar sem er fjölbreytt úrval íbúðarhúsnæðis fyrir ólíka hópa. Hverfi þar sem umhverfið er mótað út frá mannlegum mælikvarða og íbúar þurfa ekki að ferðast lengra frá heimili sínu en sem nemur stuttri ferð gangandi, hjólandi eða með almenningssamgöngum til að sinna helstu póstum daglegs lífs – matvöruverslun, námi, heilsugæslu, hreyfingu og útiveru, vinnu og svo framvegis. 20 mínútna hverfið (AlWaer & Cooper, 2024) Gróður, birta og skjól Það hefur einnig lengi verið þekkt hve gróður er mikilvægur í hinu byggða umhverfi og skilar margvíslegum gæðum – mýkt, litum og fegurð, skjóli, loftgæðum, tilfinningu fyrir árstíðum með laufgun, haustlitum og vetrarham, fuglalífi og -söng og svo mætti áfram telja. Nýverið hefur verið sett fram skýr og aðgengileg skipulagskenning sem kallast 3-30-300. Hún felur í sér viðmið fyrir skipulagsvinnu til að tryggja gróður í byggð. Viðmiðin eru einföld – að frá hverri íbúð og dvalarstað fólks sjáist þrjú tré, að trjákrónur þeki a.m.k. 30% lands í borgarhverfum og að allir hafi aðgang að góðu útivistarsvæði – almenningsgörðum o.þ.h. – í innan við 300 metra fjarlægð frá heimili. Mikilvægt er að hafa hugfast að þessi viðmið má vel uppfylla í þéttri, blandaðri borgarbyggð. Um það vitna til dæmis okkar elstu og þéttustu borgarhlutar í vesturhluta Reykjavíkur. 3-30-300 (Konijnendijk, 2022) Hér á norðurslóð verður svo seint ofmælt um það hversu þýðingarmikið er að tryggja birtu og skjól; að íbúðarhúsnæði njóti beinnar birtu og að svalir og dvalarsvæði í íbúðarhúsagörðum og öðru nærumhverfi fólks séu skjólsæl og njóti beinnar birtu. Þetta eru gömul sannindi sem meðal annars má sjá í riti Guðmundar Hannessonar læknis, Um skipulag bæja, sem kom út fyrir rúmum 100 árum síðan. Og rétt eins og með gróðurinn vitum við út frá þeim hverfum sem byggðust upp á fyrri hluta síðustu aldar, að það er vel hægt að tryggja sól og skjól í þéttri borgarbyggð hér á okkar norðlægu legu. Stigi staðargæða Auk framangreindra skipulagskenninga má nefna svokallaðan stiga staðargæða sem breskur rannsóknarhópur setti fram fyrir nokkrum árum síðan. Stigi staðargæða dregur fram þætti sem við ættum ýmist að stefna að eða forðast við skipulag byggðar. Þessi atriði byggja ekki á smekk eða dyntum höfunda stigans, heldur á kerfisbundinni greiningu þeirra á rannsóknum víða um lönd til margra ára á því hvað virkar vel og hvað virkar síður í hinu byggða umhverfi. Stigi staðargæða sýnir það sama og ofangreindar skipulagskenningar um 15 mínútna borgina/20 mínútna hverfið og 3-30-300, þ.e. að vönduð, gróðursæl og hæfilega þétt og blönduð borgarbyggð er það sem við eigum að miða að. Stigi staðargæða er með fjórum þrepum. Neðsta þrepið hefur að geyma áherslur í skipulagsmálum sem rannsóknir sýna að við ættum að sneiða hjá við útfærslu byggðar. Annað þrepið lýsir einkennum byggðar sem við ættum að fara varlega í að beita. Þriðja þrepið sýnir æskilegar skipulagsáherslur, en sem þarf að skoða og útfæra með tilliti til staðbundinna aðstæðna hverju sinni. Fjórða og efsta þrep stigans geymir síðan áherslur í skipulagsmálum sem rannsóknir sýna að ætti alltaf að vinna að. Hér að neðan eru birt þau atriði sem falla í efsta og neðsta þrep stigans, þ.e. annars vegar það sem rannsóknir sýna að ætti ávallt að miða að og hins vegar það sem rannsóknir sýna að ætti að forðast. Úr stiga staðargæða (e. ladder of place quality) (Place Alliance, 2019) Bætum umræðuna – það er mikið í húfi Við erum ungt borgarsamfélag. Okkar borgarumhverfi hefur alfarið mótast á rúmri öld og að langmestu leyti á því tímabili þegar módernískar skipulagshugmyndir voru alls ráðandi með áherslu á mikla innviðauppbyggingu fyrir einkabílinn, dreifða byggð og hverfi aðgreind eftir tegund húsnæðis og starfsemi. Við búum þess vegna að minni hefðum og færri fyrirmyndum um klassískt, lifandi borgarumhverfi en nágrannaþjóðir okkar. Engu að síður eigum við þó nokkur borgar- og bæjarhverfi sem mótuðust á fyrri hluta síðustu aldar, áður en útþenslustefnan og bílisminn tók yfir. Þetta á til dæmis við vesturhluta Reykjavíkur. Þessi dæmi sýna okkur að það er vel hægt að byggja aðlaðandi, þétta, blandaða borgarbyggð með norðlæga legu sem er umgjörð um lifandi borgarsamfélag og fjölbreytta ferðamáta. Tvö nýleg dæmi um þéttingarreiti þar sem vel hefur tekist til, Dvergsreiturinn í Hafnarfirði og RÚV-reiturinn við Efstaleiti í Reykjavík Rannsókn á nýlegum hverfum hér á landi, bæði þéttingarreitum og úthverfum, sýnir að við þurfum að gera betur, þótt það séu vissulega einnig mörg góð dæmi. En við þurfum að fjölga góðu dæmunum – gera þau að reglu fremur en undantekningu. Það styttist í næstu sveitarstjórnarkosningar sem verða vorið 2026. Það er viðbúið að skipulagsmál verði þá meðal helstu kosningamála. Mikilvægt er að fyrir kosningarnar skapist málefnaleg umræða um það hvernig við stöndum best að því að móta umgjörð um gott líf í borg og bæ. Við þurfum að rýna og ræða, af þekkingu og án hleypidóma, hvað hefur tekist vel og hvað síður og leggja áherslu á gæði til framtíðar. Niðurstaðan má ekki verða að einstök umdeild skipulagsverkefni leiði til þess að bakslag verði í áherslu á sjálfbæra borgarþróun og fjölbreytta ferðamáta. Höfundur er skipulagsfræðingur og aðjúnkt við Háskóla Íslands og Landbúnaðarháskóla Íslands. Viltu birta grein á Vísi? Sendu okkur póst. Senda grein Ásdís Hlökk Theodórsdóttir Byggðamál Mest lesið Pólitískt hugrekki og pólitískt hugleysi: ólík stefna tveggja systurflokka Birgir Finnsson Skoðun Sættir þú þig við þetta? Jón Pétur Zimsen Skoðun Sniðgangan á Rapyd slær öll met Björn B. Björnsson Skoðun Augnablikið Magnús Jóhann Hjartarson Skoðun Tölum um stóra valdaframsalsmálið Hjörtur J. Guðmundsson Skoðun Alþingi gleymir aftur fötluðum börnum Lúðvík Júlíusson Skoðun Listnám er lífsbjörg – opið bréf til ráðherra mennta, félags og heilbrigðismála, til stuðnings Söngskóla Sigurðar Demetz Dagbjört Andrésdóttir Skoðun Það þarf ekki að biðjast afsökunar á því að segja satt Þórður Snær Júlíusson Skoðun Gott frumvarp, en hvað með verklagið? Bogi Ragnarsson Skoðun Litla landið sem kennir heiminum – Ísland og þróunarsamvinna í gegnum menntun GRÓ skólanna Verena Karlsdóttir,Hreiðar Þór Valtýsson,Þór Heiðar Ásgeirsson Skoðun Skoðun Skoðun Virði barna og ungmenna Álfhildur Leifsdóttir,Hólmfríður Jennýjar Árnadóttir skrifar Skoðun Sættir þú þig við þetta? Jón Pétur Zimsen skrifar Skoðun Alþingi gleymir aftur fötluðum börnum Lúðvík Júlíusson skrifar Skoðun Lægri gjöld, fleiri tækifæri Bragi Bjarnason skrifar Skoðun Tölum um stóra valdaframsalsmálið Hjörtur J. Guðmundsson skrifar Skoðun Litla landið sem kennir heiminum – Ísland og þróunarsamvinna í gegnum menntun GRÓ skólanna Verena Karlsdóttir,Hreiðar Þór Valtýsson,Þór Heiðar Ásgeirsson skrifar Skoðun Öflugar varnir krefjast stöndugra fréttamiðla Sigríður Dögg Auðunsdóttir skrifar Skoðun Gott frumvarp, en hvað með verklagið? Bogi Ragnarsson skrifar Skoðun Augnablikið Magnús Jóhann Hjartarson skrifar Skoðun Listnám er lífsbjörg – opið bréf til ráðherra mennta, félags og heilbrigðismála, til stuðnings Söngskóla Sigurðar Demetz Dagbjört Andrésdóttir skrifar Skoðun Það þarf ekki að biðjast afsökunar á því að segja satt Þórður Snær Júlíusson skrifar Skoðun Lífeyrissjóðirnir og Íslandsbanki, hluthafafundur á mánudag Bolli Héðinsson skrifar Skoðun „Þegar arkitektinn fer á flug“ - opinber umræða á villigötum Eyrún Arnarsdóttir skrifar Skoðun Heilbrigðiskerfið þarf stjórnvöld með bein í nefinu Svandís Svavarsdóttir skrifar Skoðun Börn eru hvorki veiðigjöld né öryggis- og varnarmál Grímur Atlason skrifar Skoðun Í vörn gegn sjálfum sér? Ólafur Stephensen skrifar Skoðun Mig langar að byggja heim með frið og umlykja með ást Guðmunda G. Guðmundsdóttir skrifar Skoðun Þjóðin stendur með sjúkraliðum Sandra B. Franks skrifar Skoðun Vegið að íslenska lífeyriskerfinu Björgvin Jón Bjarnason,Þóra Eggertsdóttir,Halldór Kristinsson,Guðmundur Svavarsson,Elsa Björk Pétursdóttir,Jón Ólafur Halldórsson,Arnar Hjaltalín skrifar Skoðun Ísland gjaldþrota vegna fatlaðs fólks? Alma Ýr Ingólfsdóttir skrifar Skoðun Veiðigjöld, gaslýsingar og valdníðsla Kristinn Karl Brynjarsson skrifar Skoðun Sniðgangan á Rapyd slær öll met Björn B. Björnsson skrifar Skoðun Pólitískt hugrekki og pólitískt hugleysi: ólík stefna tveggja systurflokka Birgir Finnsson skrifar Skoðun Árið 2023 kemur aldrei aftur Heiðrún Lind Marteinsdóttir skrifar Skoðun Trumpistar eru víða Trausti Breiðfjörð Magnússon skrifar Skoðun Fasteignagjöld eru lág í Reykjavík Sara Björg Sigurðardóttir skrifar Skoðun Gerræðisleg áform í anda Ráðstjórnarríkjanna Guðmundur Fertram Sigurjónsson skrifar Skoðun Opið svar til formanns Samleik- Útsvarsgreiðendur borga leikskólann í Kópavogi! Rakel Ýr Isaksen skrifar Skoðun Nýbakaðir foreldrar og óbökuð loforð Ingveldur Anna Sigurðardóttir skrifar Skoðun Þegar bráðamóttakan drepur þig hraðar Hólmfríður Ásta Hjaltadóttir skrifar Sjá meira
Reglulega kviknar umræða í samfélaginu um áherslur sveitarfélaga í skipulagsmálum, ekki síst Reykjavíkurborgar. Á umræðunni má gjarnan skilja það sem svo að valkostirnir varðandi þróun borgar og bæja séu eingöngu tveir. Annað hvort byggjum við of þétt og of hátt, með of fáum bílastæðum, of litlum gróðri og of lítilli birtu, eða að við byggjum ósjálfbær, dreifð og bílháð úthverfi. Þarna liggur ákveðinn vandi sem er líklegur til að valda því að umræðan leiði okkur ekki til farsællar niðurstöðu. Valkostirnir eru nefnilega fleiri og hvorugur af þessum fyrrnefndu er endilega góður. 15 mínútna borgin, 20 mínútna hverfið Fræðin um hið byggða umhverfi – borgarhönnun og skipulagsfræði – búa yfir mikilli uppsafnaðri þekkingu um það hvað er mikilvægt að tryggja og hvað er mikilvægt að forðast þegar unnið er að skipulagi byggðar. Ein sterkasta og víðförlasta skipulagskenning síðari ára er hugmyndin um 15 mínútna borgina. Sambærilegar skipulagshugmyndir eru einnig þekktar undir heitinu 20 mínútna hverfið. En hvernig er 15 mínútna borg eða 20 mínútna hverfi? Í stuttu máli er þar átt við hverfi þar sem er fjölbreytt úrval íbúðarhúsnæðis fyrir ólíka hópa. Hverfi þar sem umhverfið er mótað út frá mannlegum mælikvarða og íbúar þurfa ekki að ferðast lengra frá heimili sínu en sem nemur stuttri ferð gangandi, hjólandi eða með almenningssamgöngum til að sinna helstu póstum daglegs lífs – matvöruverslun, námi, heilsugæslu, hreyfingu og útiveru, vinnu og svo framvegis. 20 mínútna hverfið (AlWaer & Cooper, 2024) Gróður, birta og skjól Það hefur einnig lengi verið þekkt hve gróður er mikilvægur í hinu byggða umhverfi og skilar margvíslegum gæðum – mýkt, litum og fegurð, skjóli, loftgæðum, tilfinningu fyrir árstíðum með laufgun, haustlitum og vetrarham, fuglalífi og -söng og svo mætti áfram telja. Nýverið hefur verið sett fram skýr og aðgengileg skipulagskenning sem kallast 3-30-300. Hún felur í sér viðmið fyrir skipulagsvinnu til að tryggja gróður í byggð. Viðmiðin eru einföld – að frá hverri íbúð og dvalarstað fólks sjáist þrjú tré, að trjákrónur þeki a.m.k. 30% lands í borgarhverfum og að allir hafi aðgang að góðu útivistarsvæði – almenningsgörðum o.þ.h. – í innan við 300 metra fjarlægð frá heimili. Mikilvægt er að hafa hugfast að þessi viðmið má vel uppfylla í þéttri, blandaðri borgarbyggð. Um það vitna til dæmis okkar elstu og þéttustu borgarhlutar í vesturhluta Reykjavíkur. 3-30-300 (Konijnendijk, 2022) Hér á norðurslóð verður svo seint ofmælt um það hversu þýðingarmikið er að tryggja birtu og skjól; að íbúðarhúsnæði njóti beinnar birtu og að svalir og dvalarsvæði í íbúðarhúsagörðum og öðru nærumhverfi fólks séu skjólsæl og njóti beinnar birtu. Þetta eru gömul sannindi sem meðal annars má sjá í riti Guðmundar Hannessonar læknis, Um skipulag bæja, sem kom út fyrir rúmum 100 árum síðan. Og rétt eins og með gróðurinn vitum við út frá þeim hverfum sem byggðust upp á fyrri hluta síðustu aldar, að það er vel hægt að tryggja sól og skjól í þéttri borgarbyggð hér á okkar norðlægu legu. Stigi staðargæða Auk framangreindra skipulagskenninga má nefna svokallaðan stiga staðargæða sem breskur rannsóknarhópur setti fram fyrir nokkrum árum síðan. Stigi staðargæða dregur fram þætti sem við ættum ýmist að stefna að eða forðast við skipulag byggðar. Þessi atriði byggja ekki á smekk eða dyntum höfunda stigans, heldur á kerfisbundinni greiningu þeirra á rannsóknum víða um lönd til margra ára á því hvað virkar vel og hvað virkar síður í hinu byggða umhverfi. Stigi staðargæða sýnir það sama og ofangreindar skipulagskenningar um 15 mínútna borgina/20 mínútna hverfið og 3-30-300, þ.e. að vönduð, gróðursæl og hæfilega þétt og blönduð borgarbyggð er það sem við eigum að miða að. Stigi staðargæða er með fjórum þrepum. Neðsta þrepið hefur að geyma áherslur í skipulagsmálum sem rannsóknir sýna að við ættum að sneiða hjá við útfærslu byggðar. Annað þrepið lýsir einkennum byggðar sem við ættum að fara varlega í að beita. Þriðja þrepið sýnir æskilegar skipulagsáherslur, en sem þarf að skoða og útfæra með tilliti til staðbundinna aðstæðna hverju sinni. Fjórða og efsta þrep stigans geymir síðan áherslur í skipulagsmálum sem rannsóknir sýna að ætti alltaf að vinna að. Hér að neðan eru birt þau atriði sem falla í efsta og neðsta þrep stigans, þ.e. annars vegar það sem rannsóknir sýna að ætti ávallt að miða að og hins vegar það sem rannsóknir sýna að ætti að forðast. Úr stiga staðargæða (e. ladder of place quality) (Place Alliance, 2019) Bætum umræðuna – það er mikið í húfi Við erum ungt borgarsamfélag. Okkar borgarumhverfi hefur alfarið mótast á rúmri öld og að langmestu leyti á því tímabili þegar módernískar skipulagshugmyndir voru alls ráðandi með áherslu á mikla innviðauppbyggingu fyrir einkabílinn, dreifða byggð og hverfi aðgreind eftir tegund húsnæðis og starfsemi. Við búum þess vegna að minni hefðum og færri fyrirmyndum um klassískt, lifandi borgarumhverfi en nágrannaþjóðir okkar. Engu að síður eigum við þó nokkur borgar- og bæjarhverfi sem mótuðust á fyrri hluta síðustu aldar, áður en útþenslustefnan og bílisminn tók yfir. Þetta á til dæmis við vesturhluta Reykjavíkur. Þessi dæmi sýna okkur að það er vel hægt að byggja aðlaðandi, þétta, blandaða borgarbyggð með norðlæga legu sem er umgjörð um lifandi borgarsamfélag og fjölbreytta ferðamáta. Tvö nýleg dæmi um þéttingarreiti þar sem vel hefur tekist til, Dvergsreiturinn í Hafnarfirði og RÚV-reiturinn við Efstaleiti í Reykjavík Rannsókn á nýlegum hverfum hér á landi, bæði þéttingarreitum og úthverfum, sýnir að við þurfum að gera betur, þótt það séu vissulega einnig mörg góð dæmi. En við þurfum að fjölga góðu dæmunum – gera þau að reglu fremur en undantekningu. Það styttist í næstu sveitarstjórnarkosningar sem verða vorið 2026. Það er viðbúið að skipulagsmál verði þá meðal helstu kosningamála. Mikilvægt er að fyrir kosningarnar skapist málefnaleg umræða um það hvernig við stöndum best að því að móta umgjörð um gott líf í borg og bæ. Við þurfum að rýna og ræða, af þekkingu og án hleypidóma, hvað hefur tekist vel og hvað síður og leggja áherslu á gæði til framtíðar. Niðurstaðan má ekki verða að einstök umdeild skipulagsverkefni leiði til þess að bakslag verði í áherslu á sjálfbæra borgarþróun og fjölbreytta ferðamáta. Höfundur er skipulagsfræðingur og aðjúnkt við Háskóla Íslands og Landbúnaðarháskóla Íslands.
Listnám er lífsbjörg – opið bréf til ráðherra mennta, félags og heilbrigðismála, til stuðnings Söngskóla Sigurðar Demetz Dagbjört Andrésdóttir Skoðun
Litla landið sem kennir heiminum – Ísland og þróunarsamvinna í gegnum menntun GRÓ skólanna Verena Karlsdóttir,Hreiðar Þór Valtýsson,Þór Heiðar Ásgeirsson Skoðun
Skoðun Litla landið sem kennir heiminum – Ísland og þróunarsamvinna í gegnum menntun GRÓ skólanna Verena Karlsdóttir,Hreiðar Þór Valtýsson,Þór Heiðar Ásgeirsson skrifar
Skoðun Listnám er lífsbjörg – opið bréf til ráðherra mennta, félags og heilbrigðismála, til stuðnings Söngskóla Sigurðar Demetz Dagbjört Andrésdóttir skrifar
Skoðun Vegið að íslenska lífeyriskerfinu Björgvin Jón Bjarnason,Þóra Eggertsdóttir,Halldór Kristinsson,Guðmundur Svavarsson,Elsa Björk Pétursdóttir,Jón Ólafur Halldórsson,Arnar Hjaltalín skrifar
Skoðun Pólitískt hugrekki og pólitískt hugleysi: ólík stefna tveggja systurflokka Birgir Finnsson skrifar
Skoðun Opið svar til formanns Samleik- Útsvarsgreiðendur borga leikskólann í Kópavogi! Rakel Ýr Isaksen skrifar
Listnám er lífsbjörg – opið bréf til ráðherra mennta, félags og heilbrigðismála, til stuðnings Söngskóla Sigurðar Demetz Dagbjört Andrésdóttir Skoðun
Litla landið sem kennir heiminum – Ísland og þróunarsamvinna í gegnum menntun GRÓ skólanna Verena Karlsdóttir,Hreiðar Þór Valtýsson,Þór Heiðar Ásgeirsson Skoðun