Kynslóðakapallinn verður að ganga upp Jóhann Páll Jóhannsson skrifar 28. júní 2021 09:01 Árið 2016 birti The Guardian greinaröð um það sem var kallað „fordæmalaus kynslóðaójöfnuður“ á Vesturlöndum. Aldamótakynslóðin, fólk fætt á tímabilinu 1980 til 1995, stendur mun verr að vígi fjárhagslega í samanburði við aðra aldurshópa heldur en fyrri kynslóðir gerðu á yngri árum. Atvinnuleysi, óhófleg skuldasöfnun og hækkandi húsnæðisverð hefur bitnað harkalega á tekjum, lífsgæðum og tækifærum milljóna ungmenna, sagði í umfjöllun Guardian, meðan æ stærri hlutdeild tekna rennur til hinna eldri. „Þetta er vandamál sem verður að taka á strax,“ sagði Angel Gurría, framkvæmdastjóri OECD, í viðtali við blaðið. „Ef við ýtum því á undan okkur mun þetta bitna á börnunum okkar og samfélaginu öllu.“ Hvað með Ísland? Hefur sams konar þróun átt sér stað hér? Já, það er niðurstaða greinargerðar sem fjármálaráðuneytið lét vinna að beiðni þingflokks Samfylkingarinnar árið 2016 og þetta sýna líka opinber gögn svart á hvítu: aukning ráðstöfunartekna hinna eldri hefur verið miklu meiri en aukningin hjá yngri hópum undanfarna áratugi og hlutur ungs fólks í heildartekjum samfélagsins fer lækkandi. Brjálaður markaður, máttlaus stjórnvöld En kynslóðaójöfnuðurinn birtist ekki aðeins í þróun tekna. Samkvæmt lífskjararannsókn Hagstofu bjuggu 14,2% ungs fólks á aldrinum 25 til 29 ára í foreldrahúsum árið 2005 en hlutfallið var komið upp í 21,4% tíu árum seinna. Á sama tímabili varð sú breyting að hlutfall fólks á aldrinum 25 til 34 ára sem bjó í eigin húsnæði minnkaði úr 79% niður í 61,2% og hlutfall sama aldurshóps á leigumarkaði nærri tvöfaldaðist. Leiguverð hefur hækkað langt umfram laun undanfarna áratugi og á árunum 2013 til 2019 var hækkunin með því mesta sem gerist meðal OECD-ríkja. Sú þróun, samhliða hækkun fasteignaverðs, hefur gert ungu fólki sem stefnir að íbúðarkaupum sífellt erfiðara að safna fyrir útborgun. Síðustu ríkisstjórnir hafa sýnt takmarkaða viðleitni til að koma böndum á fasteignamarkaðinn, verja réttindi leigjenda og auka framboð af húsnæði á viðráðanlegu verði en þess í stað gripið til úrræða á eftirspurnarhliðinni sem miða að því að hjálpa fólki að skuldsetja sig fyrir húsnæðiskaupum og eru til þess fallin að þrýsta upp fasteignaverði. Uppbygging almenna íbúðakerfisins, hagkvæms leiguhúsnæðis fyrir lágtekjufólk, hefur að mestu lent á herðum eins sveitarfélags, Reykjavíkurborgar, og stofnframlög frá ríkinu svo gott sem staðið í stað síðan 2017. Þá hefur ríkisstjórnin heykst á því að standa við loforð sem gefin voru samhliða lífskjarasamningnum árið 2018 um endurskoðun húsaleigulaga og aukin réttindi leigjenda. Eftirspurnarfix er skammgóður vermir Kreppur hafa tilhneigingu til að herða á undirliggjandi þróun í samfélaginu og þar eru efnahagsþrengingarnar vegna kórónuveirunnar engin undantekning. Atvinnuleysi jókst meira á Íslandi en í nokkru öðru OECD-ríki í fyrra og samkvæmt gögnum Vinnumálastofnunar er hátt í helmingur atvinnulausra á aldrinum 18 til 35 ára. Atvinnuþrefið olli flótta meðal fólks á aldrinum 18 til 24 ára af leigumarkaði yfir í foreldrahús meðan vaxtalækkanir sköpuðu glugga inn á fasteignamarkað fyrir aldurshópinn 25 til 34 ára (hlutfall hópsins sem býr í eigin húsnæði hækkaði um 7,5% milli áranna 2019 og 2020) en kyntu undir verðhækkunum á húsnæði og hlutabréfum og styrktu þannig stöðu hinna eldri og eignameiri. Þau sem ekki gátu nýtt sér glufuna inn á fasteignamarkað nú gætu þannig staðið frammi fyrir enn hærri þröskuldi næstu árin eftir því sem fasteignaverð hækkar og vextir leita aftur upp. Fyrstu fullorðinsár móta framhaldið Fyrr í sumar kynnti Samfylkingin efnahagstillögur sem miða að því að draga hratt úr atvinnuleysi, auka virkni og létta undir með námsmönnum og þeim sem eru að stíga sín fyrstu skref á vinnumarkaði. Við leggjum til að einstaklingur sem snýr aftur til vinnu eftir atvinnuleysi fái tvöfaldan persónuafslátt í jafn marga mánuði og viðkomandi var frá störfum, en auk þess að námsmönnum verði tryggður réttur til atvinnuleysistrygginga í námshléum og að fyrirtæki geti ráðið nýútskrifaða úr háskóla- og iðnnámi á ráðningarstyrk til sex mánaða. Þetta eru aðgerðir sem ætti að ráðast í strax. Rannsóknir sýna að efnahagslegar og félagslegar aðstæður á fyrstu fullorðinsárum geta ráðið miklu um framtíðartekjur og tækifæri fólks. Á komandi kjörtímabili blasa við enn stærri verkefni. Þrennt skiptir þar mestu fyrir ungt fólk. Í fyrsta lagi þurfum við að koma böndum á brjálaðan húsnæðismarkað, stórauka stofnframlög til almenna íbúðakerfisins og auka rétt leigjenda. Í öðru lagi verður að endurreisa stuðning við barnafjölskyldur og breyta barnabótakerfinu yfir í almennt stuðningsnet líkt og á hinum Norðurlöndunum. Slík velferðarútgjöld þarf að fjármagna með varanlegri tekjuöflun, og þar liggur beinast við að skattleggja í auknum mæli ofureignir og hæstu fjármagnstekjur en jafnframt að tryggja almenningi aukna hlutdeild í arðinum af sameiginlegum auðlindum okkar. Græn umbylting til varnar yngri og komandi kynslóðum Síðast en ekki síst þarf að taka loftslagsmálin miklu fastari tökum. Ungt fólk og komandi kynslóðir munu bera kostnaðinn af hiki og hálfkáki í þeim efnum. Við þurfum að setja okkur metnaðarfyllri loftslagsmarkmið og nýta fjárfestingarsvigrúm hins opinbera í auknum mæli til að styðja við vistvæna atvinnuppbyggingu, efla almenningssamgöngur og hraða orkuskiptum. Á meðal þess sem við í Samfylkingunni höfum lagt til er að stofnaður verði fjárfestingarsjóður í opinberri eigu til að styðja við græna umbyltingu atvinnulífsins. Dæmi um verkefni sem slíkur sjóður gæti liðkað fyrir er framleiðsla á lífrænu eldsneyti, nýsköpun í matvælaiðnaði, uppbygging iðn- og auðlindagarða og þróun tæknilausna til föngunar og förgunar kolefnis. Allt fer þetta vel saman við markmið okkar um dýnamískt, fjölbreytt og sveigjanlegt atvinnulíf á Íslandi þar sem framboð starfa helst í hendur við menntun og færni landsmanna. Skiptum um kúrs Veik staða ungs fólks og ójöfn tækifæri eru vandamál sem bitna ekki bara á yngri kynslóðum heldur á hagvexti og framþróun samfélagsins í heild. Nú ríður á að stjórnmálamenn hafi kjarkinn til að ráðast í grundvallarbreytingar til að vinna gegn vaxandi kynslóðaójöfnuði og tryggja að Ísland sé samfélag þar sem er gott að búa, starfa og ala upp börn. Það kallar á nýja ríkisstjórn og breytta forgangsröðun og um þetta verður kosið í haust. Höfundur er í 2. sæti á lista Samfylkingarinnar í Reykjavíkurkjördæmi norður, fyrrverandi blaðamaður á Stundinni og MSc. í evrópskri stjórnmálahagfræði og sagnfræði. Viltu birta grein á Vísi? Sendu okkur póst. Senda grein Jóhann Páll Jóhannsson Skoðun: Kosningar 2021 Mest lesið Evrópumet! Háskólamenntun minnst metin á Íslandi Vilhjálmur Hilmarsson Skoðun Þegar ég fékk séns Heiða Ingimarsdóttir Skoðun Verður greinilega að vera Ísrael Hjörtur J. Guðmundsson Skoðun Þegar samfélagið þagnar Benóný Valur Jakobsson Skoðun Ríkið tekur – landsbyggðirnar fá minna Hjálmar Bogi Hafliðason Skoðun Þegar þeir sem segjast þjóna þjóðinni ráðast á hana Ágústa Árnadóttir Skoðun Morðæðið á Gaza - Vitfirringin má ekki eyðileggja mennskuna Jón Baldvin Hannesson Skoðun Dóru Björt svarað! Jón G. Hauksson Skoðun Hoppað yfir girðingarnar Vilhjálmur Árnason Skoðun Ekki mínir hagsmunir Berglind Hlín Baldursdóttir Skoðun Skoðun Skoðun Opinber skýring til Sigurjóns Þórðarsonar Heiðrún Lind Marteinsdóttir skrifar Skoðun Ekkert kerfi lifir af pólitískan geðþótta Guðrún Hafsteinsdóttir skrifar Skoðun Þegar undirskrift skiptir máli – um gervigreind, vottun og verðmæti mannlegra athafna Henning Arnór Úlfarsson skrifar Skoðun Hoppað yfir girðingarnar Vilhjálmur Árnason skrifar Skoðun Þegar ég fékk séns Heiða Ingimarsdóttir skrifar Skoðun Verður greinilega að vera Ísrael Hjörtur J. Guðmundsson skrifar Skoðun Evrópumet! Háskólamenntun minnst metin á Íslandi Vilhjálmur Hilmarsson skrifar Skoðun Ríkið tekur – landsbyggðirnar fá minna Hjálmar Bogi Hafliðason skrifar Skoðun Snjallasta stefnubreyting Samfylkingarinnar Jóhann Frímann Arinbjarnarson skrifar Skoðun Þegar samfélagið þagnar Benóný Valur Jakobsson skrifar Skoðun Stjórnleysi í íslenskri dýravernd Árni Stefán Árnason skrifar Skoðun Olíumjólk Sigurður Ingi Friðleifsson skrifar Skoðun Leikskólagjöld í Kópavogi þau hæstu á landinu Örn Arnarson skrifar Skoðun Pólitískur gúmmítékki Jens Garðar Helgason skrifar Skoðun Þegar bændur bregðast dýrum sínum – Valda þeim þjáningu og skelfilegum dauðdaga Ole Anton Bieltvedt skrifar Skoðun Morðæðið á Gaza - Vitfirringin má ekki eyðileggja mennskuna Jón Baldvin Hannesson skrifar Skoðun Orðsins fyllsta merking Eiríkur Kristjánsson skrifar Skoðun Dóru Björt svarað! Jón G. Hauksson skrifar Skoðun Ísland og hafið: viðbrögð við brotum Ísraels á alþjóðalögum Inga Björk Margrétar Bjarnadóttir,Magnús Magnússon skrifar Skoðun Ekki mínir hagsmunir Berglind Hlín Baldursdóttir skrifar Skoðun Ætlar vinstri meirihlutinn að skila auðu? Þórdís Lóa Þórhalldóttir skrifar Skoðun Óásættanleg málsmeðferð Linda Íris Emilsdóttir,Katrín Oddsdóttir skrifar Skoðun Fjárfestavernd sem gengur of langt? Baldvin Ingi Sigurðsson skrifar Skoðun Æfðu þig í virkum og uppbyggilegum viðbrögðum Ingrid Kuhlman skrifar Skoðun Samþjöppunin hefur ekkert að gera með veiðigjöldin Sigurjón Þórðarson skrifar Skoðun Aðför Vinnueftirlits að hagsmunum slasaðra. Steinar Harðarson skrifar Skoðun Þegar þeir sem segjast þjóna þjóðinni ráðast á hana Ágústa Árnadóttir skrifar Skoðun Karlar, piltar og strákar Jón Pétur Zimsen skrifar Skoðun Eiga ellilífeyrir og örorkubætur að fylgja launavísitölu? Haukur Arnþórsson skrifar Skoðun Ísland verður að vernda hafið og fiskimiðin frá námuvinnslu á hafsbotni Laura Sólveig Lefort Scheefer,Þorgerður María Þorbjarnardóttir,Árni Finnsson,Sæunn Júlía Sigurjónsdóttir,Belén García Ovide,Huld Hafliðadóttir skrifar Sjá meira
Árið 2016 birti The Guardian greinaröð um það sem var kallað „fordæmalaus kynslóðaójöfnuður“ á Vesturlöndum. Aldamótakynslóðin, fólk fætt á tímabilinu 1980 til 1995, stendur mun verr að vígi fjárhagslega í samanburði við aðra aldurshópa heldur en fyrri kynslóðir gerðu á yngri árum. Atvinnuleysi, óhófleg skuldasöfnun og hækkandi húsnæðisverð hefur bitnað harkalega á tekjum, lífsgæðum og tækifærum milljóna ungmenna, sagði í umfjöllun Guardian, meðan æ stærri hlutdeild tekna rennur til hinna eldri. „Þetta er vandamál sem verður að taka á strax,“ sagði Angel Gurría, framkvæmdastjóri OECD, í viðtali við blaðið. „Ef við ýtum því á undan okkur mun þetta bitna á börnunum okkar og samfélaginu öllu.“ Hvað með Ísland? Hefur sams konar þróun átt sér stað hér? Já, það er niðurstaða greinargerðar sem fjármálaráðuneytið lét vinna að beiðni þingflokks Samfylkingarinnar árið 2016 og þetta sýna líka opinber gögn svart á hvítu: aukning ráðstöfunartekna hinna eldri hefur verið miklu meiri en aukningin hjá yngri hópum undanfarna áratugi og hlutur ungs fólks í heildartekjum samfélagsins fer lækkandi. Brjálaður markaður, máttlaus stjórnvöld En kynslóðaójöfnuðurinn birtist ekki aðeins í þróun tekna. Samkvæmt lífskjararannsókn Hagstofu bjuggu 14,2% ungs fólks á aldrinum 25 til 29 ára í foreldrahúsum árið 2005 en hlutfallið var komið upp í 21,4% tíu árum seinna. Á sama tímabili varð sú breyting að hlutfall fólks á aldrinum 25 til 34 ára sem bjó í eigin húsnæði minnkaði úr 79% niður í 61,2% og hlutfall sama aldurshóps á leigumarkaði nærri tvöfaldaðist. Leiguverð hefur hækkað langt umfram laun undanfarna áratugi og á árunum 2013 til 2019 var hækkunin með því mesta sem gerist meðal OECD-ríkja. Sú þróun, samhliða hækkun fasteignaverðs, hefur gert ungu fólki sem stefnir að íbúðarkaupum sífellt erfiðara að safna fyrir útborgun. Síðustu ríkisstjórnir hafa sýnt takmarkaða viðleitni til að koma böndum á fasteignamarkaðinn, verja réttindi leigjenda og auka framboð af húsnæði á viðráðanlegu verði en þess í stað gripið til úrræða á eftirspurnarhliðinni sem miða að því að hjálpa fólki að skuldsetja sig fyrir húsnæðiskaupum og eru til þess fallin að þrýsta upp fasteignaverði. Uppbygging almenna íbúðakerfisins, hagkvæms leiguhúsnæðis fyrir lágtekjufólk, hefur að mestu lent á herðum eins sveitarfélags, Reykjavíkurborgar, og stofnframlög frá ríkinu svo gott sem staðið í stað síðan 2017. Þá hefur ríkisstjórnin heykst á því að standa við loforð sem gefin voru samhliða lífskjarasamningnum árið 2018 um endurskoðun húsaleigulaga og aukin réttindi leigjenda. Eftirspurnarfix er skammgóður vermir Kreppur hafa tilhneigingu til að herða á undirliggjandi þróun í samfélaginu og þar eru efnahagsþrengingarnar vegna kórónuveirunnar engin undantekning. Atvinnuleysi jókst meira á Íslandi en í nokkru öðru OECD-ríki í fyrra og samkvæmt gögnum Vinnumálastofnunar er hátt í helmingur atvinnulausra á aldrinum 18 til 35 ára. Atvinnuþrefið olli flótta meðal fólks á aldrinum 18 til 24 ára af leigumarkaði yfir í foreldrahús meðan vaxtalækkanir sköpuðu glugga inn á fasteignamarkað fyrir aldurshópinn 25 til 34 ára (hlutfall hópsins sem býr í eigin húsnæði hækkaði um 7,5% milli áranna 2019 og 2020) en kyntu undir verðhækkunum á húsnæði og hlutabréfum og styrktu þannig stöðu hinna eldri og eignameiri. Þau sem ekki gátu nýtt sér glufuna inn á fasteignamarkað nú gætu þannig staðið frammi fyrir enn hærri þröskuldi næstu árin eftir því sem fasteignaverð hækkar og vextir leita aftur upp. Fyrstu fullorðinsár móta framhaldið Fyrr í sumar kynnti Samfylkingin efnahagstillögur sem miða að því að draga hratt úr atvinnuleysi, auka virkni og létta undir með námsmönnum og þeim sem eru að stíga sín fyrstu skref á vinnumarkaði. Við leggjum til að einstaklingur sem snýr aftur til vinnu eftir atvinnuleysi fái tvöfaldan persónuafslátt í jafn marga mánuði og viðkomandi var frá störfum, en auk þess að námsmönnum verði tryggður réttur til atvinnuleysistrygginga í námshléum og að fyrirtæki geti ráðið nýútskrifaða úr háskóla- og iðnnámi á ráðningarstyrk til sex mánaða. Þetta eru aðgerðir sem ætti að ráðast í strax. Rannsóknir sýna að efnahagslegar og félagslegar aðstæður á fyrstu fullorðinsárum geta ráðið miklu um framtíðartekjur og tækifæri fólks. Á komandi kjörtímabili blasa við enn stærri verkefni. Þrennt skiptir þar mestu fyrir ungt fólk. Í fyrsta lagi þurfum við að koma böndum á brjálaðan húsnæðismarkað, stórauka stofnframlög til almenna íbúðakerfisins og auka rétt leigjenda. Í öðru lagi verður að endurreisa stuðning við barnafjölskyldur og breyta barnabótakerfinu yfir í almennt stuðningsnet líkt og á hinum Norðurlöndunum. Slík velferðarútgjöld þarf að fjármagna með varanlegri tekjuöflun, og þar liggur beinast við að skattleggja í auknum mæli ofureignir og hæstu fjármagnstekjur en jafnframt að tryggja almenningi aukna hlutdeild í arðinum af sameiginlegum auðlindum okkar. Græn umbylting til varnar yngri og komandi kynslóðum Síðast en ekki síst þarf að taka loftslagsmálin miklu fastari tökum. Ungt fólk og komandi kynslóðir munu bera kostnaðinn af hiki og hálfkáki í þeim efnum. Við þurfum að setja okkur metnaðarfyllri loftslagsmarkmið og nýta fjárfestingarsvigrúm hins opinbera í auknum mæli til að styðja við vistvæna atvinnuppbyggingu, efla almenningssamgöngur og hraða orkuskiptum. Á meðal þess sem við í Samfylkingunni höfum lagt til er að stofnaður verði fjárfestingarsjóður í opinberri eigu til að styðja við græna umbyltingu atvinnulífsins. Dæmi um verkefni sem slíkur sjóður gæti liðkað fyrir er framleiðsla á lífrænu eldsneyti, nýsköpun í matvælaiðnaði, uppbygging iðn- og auðlindagarða og þróun tæknilausna til föngunar og förgunar kolefnis. Allt fer þetta vel saman við markmið okkar um dýnamískt, fjölbreytt og sveigjanlegt atvinnulíf á Íslandi þar sem framboð starfa helst í hendur við menntun og færni landsmanna. Skiptum um kúrs Veik staða ungs fólks og ójöfn tækifæri eru vandamál sem bitna ekki bara á yngri kynslóðum heldur á hagvexti og framþróun samfélagsins í heild. Nú ríður á að stjórnmálamenn hafi kjarkinn til að ráðast í grundvallarbreytingar til að vinna gegn vaxandi kynslóðaójöfnuði og tryggja að Ísland sé samfélag þar sem er gott að búa, starfa og ala upp börn. Það kallar á nýja ríkisstjórn og breytta forgangsröðun og um þetta verður kosið í haust. Höfundur er í 2. sæti á lista Samfylkingarinnar í Reykjavíkurkjördæmi norður, fyrrverandi blaðamaður á Stundinni og MSc. í evrópskri stjórnmálahagfræði og sagnfræði.
Skoðun Þegar undirskrift skiptir máli – um gervigreind, vottun og verðmæti mannlegra athafna Henning Arnór Úlfarsson skrifar
Skoðun Þegar bændur bregðast dýrum sínum – Valda þeim þjáningu og skelfilegum dauðdaga Ole Anton Bieltvedt skrifar
Skoðun Ísland og hafið: viðbrögð við brotum Ísraels á alþjóðalögum Inga Björk Margrétar Bjarnadóttir,Magnús Magnússon skrifar
Skoðun Ísland verður að vernda hafið og fiskimiðin frá námuvinnslu á hafsbotni Laura Sólveig Lefort Scheefer,Þorgerður María Þorbjarnardóttir,Árni Finnsson,Sæunn Júlía Sigurjónsdóttir,Belén García Ovide,Huld Hafliðadóttir skrifar