Nú er tækifæri til að jafna vægi atkvæða Þorkell Helgason skrifar 11. janúar 2021 14:01 Allt frá endurreisn Alþingis 1845 hefur vægi atkvæða verið mismunandi eftir búsetu. Er þá átt við að ósamræmi hefur verið í því hve margir kjósendur standa að baki hverju þingsæti eftir kjördæmum. Meðan einmenningskjördæmi tíðkuðust, sem var allt til 1959, gat þessi munur orðið gífurlegur og komst í nær tvítugfaldan mun í vorkosningunum 1959. Með stjórnarskrárbreytingu 1999 var komið nokkrum böndum á þetta misvægi. Þá var tiltekið að kjósendur að baki hverju þingsæti megi ekki vera „helmingi færri í einu kjördæmi en einhverju öðru kjördæmi“ og færa skuli sæti milli kjördæma til að tryggja að svo sé. Á grundvelli þessa hafa tvö þingsæti færst frá Norðvesturkjördæmi til Suðvesturkjördæmis síðan ákvæðið tók gildi. Væntanlega mun þurfa að færa enn eitt í sömu átt eftir þingkosningarnar á þessu ári. En þá verður ekki lengra gengið að óbreyttri stjórnarskrá og kosningalögum og mun misvægið því aftur fara vaxandi verði ekki að gert. Flokkaójöfnuður Þrátt fyrir að stjórnmálamenn hafi þannig haft talsverðar áhyggjur af misvægi milli kjósenda hefur misvægi milli flokkanna skipt meira máli, þ.e. að ekki sé fullt hlutfallslegt samræmi milli þingflokkanna á tölu þingsæta hvers þeirra og tölu atkvæða á landinu öllu. Þetta misvægi var stórfellt frá upphafi og lengst af nær alla síðustu öld. Byrjunarskref til að draga úr slíkum flokkaójöfnuði var stigið 1934 með upptöku jöfnunarsæta, sem þá hétu uppbótarsæti. Aftur var tekið á þessu máli 1959 en einkum þó á níunda áratugnum. Í öllum sjö þingkosningum á árabilinu 1987 til 2009 náðist fullur flokkajöfnuður. Síðan hefur það ekki tekist. Í síðustu þrennum kosningum, 2013, 2016 og 2017, hefur eitt þingsæti rambað á rangan flokk, sé miðað við landsfylgi. Þetta kann að þykja lítilfjörlegt en slíkt undirmálssæti dugði þó til að tryggja einni ríkisstjórna á þessu tímabili meirihluta á þingi. Líklegt er að slíkt flokkamisvægi muni við haldast og jafnvel vaxa að óbreyttum lagaákvæðum. Misvægisþættirnir tveir tengjast; einkum þannig að misvægi milli kjósenda eftir kjördæmum ýtir undir flokkamisvægið. Misvægi fær ekki staðist Ójafn atkvæðisréttur kjósenda er á skjön við almennt jafnræðisákvæði stjórnarskrárinnar, en sneitt er hjá því með því að heimila misvægi allt að fyrrgreindu hámarki. Slíkt misvægi er þó engan veginn fyrirskipað í stjórnarskránni. Þannig má draga úr misvæginu og jafnvel eyða því í bráð með lagabreytingu einni saman. Nú hefur verið lagt fram frumvarp á Alþingi af þingflokki Viðreisnar um breytingu á ákvæðum kosningalaga, sem með smávægilegum lagfæringum nær þessu markmiði um fullan jöfnuð eftir búsetu. Jafnframt liggur fyrir Alþingi frumvarp til nýrra kosningalaga í heild sinni. Það væri tilvalið að fella frumvarp Viðreisnar inn í þetta heildarfrumvarp. Misvægi atkvæða fær ekki staðist til lengdar. Stjórnlagaráð lagði vitaskuld til að allir hefðu sama atkvæðisrétt og það sjónarmið var staðfest af tveimur þriðju hluta kjósenda í þjóðaratkvæðagreiðslunni 2012. Ísland hefur fengið ákúrur frá Öryggis- og samvinnustofnun Evrópu vegna þessa ójafna kosningaréttar. Spyrja má hvort Mannréttindadómstóll Evrópu kunni að taka í taumana, eins og gerst hefur í öðrum stórmálum okkar. Landsbyggðin á líka að koma að leiðréttingu Þegar kosningakerfisbreytingin á níunda áratugnum var í undirbúningi stóðu þrír þingflokkar að því máli, en Framsóknarflokkurinn var í fyrstu hafður út undan. Málið snerist einkum um það að eytt yrði því flokkamisvægi sem hafði alla tíð verið þeim flokki í vil. Á mæltu máli vildi flokkaþríeykið næla sér í þessi sæti Framsóknar. Fyrstu hugmyndirnar hefðu gert Framsóknarflokknum erfitt að hasla sér völl á mölinni, í þéttbýlinu suðvestanlands, flokkurinn hafði lengst af sótt fylgi sitt einkum til landsbyggðarinnar. Steingrímur Hermannsson, sem þá var formaður flokksins, sá að ekki yrði lagst gegn því að fullum flokkajöfnuði yrði náð, en á hinn bóginn mætti ekki verða úr því annað misrétti, nú á kostnað Framsóknar. Hann gekk því til liðs við formenn hinna flokkanna þriggja og tókst að fá hugmyndunum breytt eftir að þeir höfðu boðið Framsókn þátttöku, en í forystu þeirra var sáttamaður mikill, Geir Hallgrímsson. Ég tel mig geta rakið þessa sögu þar sem ég vann með flokksformönnunum að þessu máli öllu. Nú ættu sem flestir að sameinast um að jafna atkvæðavægið. Þar ættu talsmenn landsbyggðarinnar, innan og utan þings, einnig að leggja hönd á plóg. Það er nefnilega svo að jafna má með mismunandi aðferðum. Í umsögn um frumvarp Viðreisnar, sem ég hef sent viðkomandi þingnefnd, legg ég til að fyllt verði í eyðu í frumvarpinu um það hvernig eigi að skipta þingsætum hlutfallslega milli kjördæmanna. Jöfnuði verði náð með aðferð sem kennd er við annan forseta Bandaríkjanna, John Adams. Með þeirri skiptireglu er farið varfærnum höndum um þingsæti fámennustu kjördæmanna. Með því að leggja til þá aðferð eða aðra ámóta gætu landsbyggðarþingmenn lagt gott til málanna og um leið gætt eðlilegra hagsmuna sinna. Gagngerðar endurbætur á fyrirkomulagi kosninga bíða svo stjórnarskrárbóta. Höfundur er áhugamaður um lýðræðismál og sat í stjórnlagaráði. Viltu birta grein á Vísi? Sendu okkur póst. Senda grein Skoðun: Kosningar 2021 Alþingi Stjórnarskrá Þorkell Helgason Kjördæmaskipan Mest lesið Þegar þeir sem segjast þjóna þjóðinni ráðast á hana Ágústa Árnadóttir Skoðun Aðför Vinnueftirlits að hagsmunum slasaðra. Steinar Harðarson Skoðun Hörmulegur atburður í flugstöð Leifs Eiríkssonar Jón Pétursson Skoðun Börnin á Gaza eru ekki í fríi Bjarni Fritzson,Blær Guðmundsdóttir ,Elías Rúni Þorsteinsson,Elísabet Thoroddsen,Gunnar Helgason,Linda Ólafsdóttir,Lóa Hlín Hjálmtýsdóttir,Yrsa Þöll Gylfadóttir Skoðun Eiga ellilífeyrir og örorkubætur að fylgja launavísitölu? Haukur Arnþórsson Skoðun Ertu klár? Jakob Smári Magnússon Skoðun Uppbygging í Grafarvogi eflir hverfið og mætir húsnæðiskrísunni á skynsaman hátt Dóra Björt Guðjónsdóttir Skoðun Brimrót og veðragnýr í alþjóðamálum Árni Þór Sigurðsson Skoðun Forstjórinn stígur fram Örn Pálsson Skoðun Mannréttindi fatlaðs fólks - orð og efndir Unnur Helga Óttarsdóttir,Alma Ýr Ingólfsdóttir Skoðun Skoðun Skoðun Aðför Vinnueftirlits að hagsmunum slasaðra. Steinar Harðarson skrifar Skoðun Þegar þeir sem segjast þjóna þjóðinni ráðast á hana Ágústa Árnadóttir skrifar Skoðun Karlar, piltar og strákar Jón Pétur Zimsen skrifar Skoðun Eiga ellilífeyrir og örorkubætur að fylgja launavísitölu? Haukur Arnþórsson skrifar Skoðun Ísland verður að vernda hafið og fiskimiðin frá námuvinnslu á hafsbotni Laura Sólveig Lefort Scheefer,Þorgerður María Þorbjarnardóttir,Árni Finnsson,Sæunn Júlía Sigurjónsdóttir,Belén García Ovide,Huld Hafliðadóttir skrifar Skoðun Nennið þið plís blessaða ríkisstjórn! Derek T. Allen skrifar Skoðun Ertu klár? Jakob Smári Magnússon skrifar Skoðun Kengúrur eða Þorskar: Hver forritar framtíð Íslands? Björgmundur Örn Guðmundsson skrifar Skoðun Börnin á Gaza eru ekki í fríi Bjarni Fritzson,Blær Guðmundsdóttir ,Elías Rúni Þorsteinsson,Elísabet Thoroddsen,Gunnar Helgason,Linda Ólafsdóttir,Lóa Hlín Hjálmtýsdóttir,Yrsa Þöll Gylfadóttir skrifar Skoðun Mannréttindi fatlaðs fólks - orð og efndir Unnur Helga Óttarsdóttir,Alma Ýr Ingólfsdóttir skrifar Skoðun Brimrót og veðragnýr í alþjóðamálum Árni Þór Sigurðsson skrifar Skoðun Forstjórinn stígur fram Örn Pálsson skrifar Skoðun Lífsgæði íbúa Mosfellsbæjar skert Regína Ásvaldsdóttir skrifar Skoðun Lestur lykillinn að endurhæfingu? Hvað ef lestur væri lykillinn út? Guðmundur Ingi Þóroddsson skrifar Skoðun Tilvera okkar er undarlegt ferðalag Hópur meðlima No Borders skrifar Skoðun Uppbygging í Grafarvogi eflir hverfið og mætir húsnæðiskrísunni á skynsaman hátt Dóra Björt Guðjónsdóttir skrifar Skoðun Það að þrá börn eða ekki Matthildur Björnsdóttir skrifar Skoðun Tímanna tákn? Hólmgeir Baldursson skrifar Skoðun Hörmulegur atburður í flugstöð Leifs Eiríkssonar Jón Pétursson skrifar Skoðun Kvótaverð, veiðigjald, fjárfesting og arðsemi í sjávarútvegi Ásgeir Daníelsson skrifar Skoðun Getur Seljaskóli núna orðið símalaus skóli, Jóhanna? Kristín Jónsdóttir skrifar Skoðun Gagnsæi og traust á raforkumarkaði Einar S Einarsson skrifar Skoðun Ef þetta er rétt – hvað er þá rangt? Anna Berg Samúelsdóttir skrifar Skoðun Hvað er þetta MG? Júlíana Magnúsdóttir skrifar Skoðun Sjúkraþyrlu sem allra fyrst, kerfi sem veitir lífsbjörg Gunnar Svanur Einarsson skrifar Skoðun Ríkisstofnun forherðist við gagnrýni Björn Ólafsson skrifar Skoðun Bylting, bóla, bölvun - bull? Brynjólfur Þorvarðsson skrifar Skoðun Eru smáþjóðir stikkfríar? Snæbjörn Guðmundsson skrifar Skoðun Ákall Valdimar Júlíusson skrifar Skoðun Á að leyfa eða halda áfram að banna? Sigurður G. Guðjónsson skrifar Sjá meira
Allt frá endurreisn Alþingis 1845 hefur vægi atkvæða verið mismunandi eftir búsetu. Er þá átt við að ósamræmi hefur verið í því hve margir kjósendur standa að baki hverju þingsæti eftir kjördæmum. Meðan einmenningskjördæmi tíðkuðust, sem var allt til 1959, gat þessi munur orðið gífurlegur og komst í nær tvítugfaldan mun í vorkosningunum 1959. Með stjórnarskrárbreytingu 1999 var komið nokkrum böndum á þetta misvægi. Þá var tiltekið að kjósendur að baki hverju þingsæti megi ekki vera „helmingi færri í einu kjördæmi en einhverju öðru kjördæmi“ og færa skuli sæti milli kjördæma til að tryggja að svo sé. Á grundvelli þessa hafa tvö þingsæti færst frá Norðvesturkjördæmi til Suðvesturkjördæmis síðan ákvæðið tók gildi. Væntanlega mun þurfa að færa enn eitt í sömu átt eftir þingkosningarnar á þessu ári. En þá verður ekki lengra gengið að óbreyttri stjórnarskrá og kosningalögum og mun misvægið því aftur fara vaxandi verði ekki að gert. Flokkaójöfnuður Þrátt fyrir að stjórnmálamenn hafi þannig haft talsverðar áhyggjur af misvægi milli kjósenda hefur misvægi milli flokkanna skipt meira máli, þ.e. að ekki sé fullt hlutfallslegt samræmi milli þingflokkanna á tölu þingsæta hvers þeirra og tölu atkvæða á landinu öllu. Þetta misvægi var stórfellt frá upphafi og lengst af nær alla síðustu öld. Byrjunarskref til að draga úr slíkum flokkaójöfnuði var stigið 1934 með upptöku jöfnunarsæta, sem þá hétu uppbótarsæti. Aftur var tekið á þessu máli 1959 en einkum þó á níunda áratugnum. Í öllum sjö þingkosningum á árabilinu 1987 til 2009 náðist fullur flokkajöfnuður. Síðan hefur það ekki tekist. Í síðustu þrennum kosningum, 2013, 2016 og 2017, hefur eitt þingsæti rambað á rangan flokk, sé miðað við landsfylgi. Þetta kann að þykja lítilfjörlegt en slíkt undirmálssæti dugði þó til að tryggja einni ríkisstjórna á þessu tímabili meirihluta á þingi. Líklegt er að slíkt flokkamisvægi muni við haldast og jafnvel vaxa að óbreyttum lagaákvæðum. Misvægisþættirnir tveir tengjast; einkum þannig að misvægi milli kjósenda eftir kjördæmum ýtir undir flokkamisvægið. Misvægi fær ekki staðist Ójafn atkvæðisréttur kjósenda er á skjön við almennt jafnræðisákvæði stjórnarskrárinnar, en sneitt er hjá því með því að heimila misvægi allt að fyrrgreindu hámarki. Slíkt misvægi er þó engan veginn fyrirskipað í stjórnarskránni. Þannig má draga úr misvæginu og jafnvel eyða því í bráð með lagabreytingu einni saman. Nú hefur verið lagt fram frumvarp á Alþingi af þingflokki Viðreisnar um breytingu á ákvæðum kosningalaga, sem með smávægilegum lagfæringum nær þessu markmiði um fullan jöfnuð eftir búsetu. Jafnframt liggur fyrir Alþingi frumvarp til nýrra kosningalaga í heild sinni. Það væri tilvalið að fella frumvarp Viðreisnar inn í þetta heildarfrumvarp. Misvægi atkvæða fær ekki staðist til lengdar. Stjórnlagaráð lagði vitaskuld til að allir hefðu sama atkvæðisrétt og það sjónarmið var staðfest af tveimur þriðju hluta kjósenda í þjóðaratkvæðagreiðslunni 2012. Ísland hefur fengið ákúrur frá Öryggis- og samvinnustofnun Evrópu vegna þessa ójafna kosningaréttar. Spyrja má hvort Mannréttindadómstóll Evrópu kunni að taka í taumana, eins og gerst hefur í öðrum stórmálum okkar. Landsbyggðin á líka að koma að leiðréttingu Þegar kosningakerfisbreytingin á níunda áratugnum var í undirbúningi stóðu þrír þingflokkar að því máli, en Framsóknarflokkurinn var í fyrstu hafður út undan. Málið snerist einkum um það að eytt yrði því flokkamisvægi sem hafði alla tíð verið þeim flokki í vil. Á mæltu máli vildi flokkaþríeykið næla sér í þessi sæti Framsóknar. Fyrstu hugmyndirnar hefðu gert Framsóknarflokknum erfitt að hasla sér völl á mölinni, í þéttbýlinu suðvestanlands, flokkurinn hafði lengst af sótt fylgi sitt einkum til landsbyggðarinnar. Steingrímur Hermannsson, sem þá var formaður flokksins, sá að ekki yrði lagst gegn því að fullum flokkajöfnuði yrði náð, en á hinn bóginn mætti ekki verða úr því annað misrétti, nú á kostnað Framsóknar. Hann gekk því til liðs við formenn hinna flokkanna þriggja og tókst að fá hugmyndunum breytt eftir að þeir höfðu boðið Framsókn þátttöku, en í forystu þeirra var sáttamaður mikill, Geir Hallgrímsson. Ég tel mig geta rakið þessa sögu þar sem ég vann með flokksformönnunum að þessu máli öllu. Nú ættu sem flestir að sameinast um að jafna atkvæðavægið. Þar ættu talsmenn landsbyggðarinnar, innan og utan þings, einnig að leggja hönd á plóg. Það er nefnilega svo að jafna má með mismunandi aðferðum. Í umsögn um frumvarp Viðreisnar, sem ég hef sent viðkomandi þingnefnd, legg ég til að fyllt verði í eyðu í frumvarpinu um það hvernig eigi að skipta þingsætum hlutfallslega milli kjördæmanna. Jöfnuði verði náð með aðferð sem kennd er við annan forseta Bandaríkjanna, John Adams. Með þeirri skiptireglu er farið varfærnum höndum um þingsæti fámennustu kjördæmanna. Með því að leggja til þá aðferð eða aðra ámóta gætu landsbyggðarþingmenn lagt gott til málanna og um leið gætt eðlilegra hagsmuna sinna. Gagngerðar endurbætur á fyrirkomulagi kosninga bíða svo stjórnarskrárbóta. Höfundur er áhugamaður um lýðræðismál og sat í stjórnlagaráði.
Börnin á Gaza eru ekki í fríi Bjarni Fritzson,Blær Guðmundsdóttir ,Elías Rúni Þorsteinsson,Elísabet Thoroddsen,Gunnar Helgason,Linda Ólafsdóttir,Lóa Hlín Hjálmtýsdóttir,Yrsa Þöll Gylfadóttir Skoðun
Uppbygging í Grafarvogi eflir hverfið og mætir húsnæðiskrísunni á skynsaman hátt Dóra Björt Guðjónsdóttir Skoðun
Skoðun Ísland verður að vernda hafið og fiskimiðin frá námuvinnslu á hafsbotni Laura Sólveig Lefort Scheefer,Þorgerður María Þorbjarnardóttir,Árni Finnsson,Sæunn Júlía Sigurjónsdóttir,Belén García Ovide,Huld Hafliðadóttir skrifar
Skoðun Börnin á Gaza eru ekki í fríi Bjarni Fritzson,Blær Guðmundsdóttir ,Elías Rúni Þorsteinsson,Elísabet Thoroddsen,Gunnar Helgason,Linda Ólafsdóttir,Lóa Hlín Hjálmtýsdóttir,Yrsa Þöll Gylfadóttir skrifar
Skoðun Mannréttindi fatlaðs fólks - orð og efndir Unnur Helga Óttarsdóttir,Alma Ýr Ingólfsdóttir skrifar
Skoðun Lestur lykillinn að endurhæfingu? Hvað ef lestur væri lykillinn út? Guðmundur Ingi Þóroddsson skrifar
Skoðun Uppbygging í Grafarvogi eflir hverfið og mætir húsnæðiskrísunni á skynsaman hátt Dóra Björt Guðjónsdóttir skrifar
Börnin á Gaza eru ekki í fríi Bjarni Fritzson,Blær Guðmundsdóttir ,Elías Rúni Þorsteinsson,Elísabet Thoroddsen,Gunnar Helgason,Linda Ólafsdóttir,Lóa Hlín Hjálmtýsdóttir,Yrsa Þöll Gylfadóttir Skoðun
Uppbygging í Grafarvogi eflir hverfið og mætir húsnæðiskrísunni á skynsaman hátt Dóra Björt Guðjónsdóttir Skoðun