Nýr tónn sleginn Einar Sveinbjörnsson skrifar 12. júní 2020 08:00 Nú þegar frumvarp um menntasjóð námsmanna er orðið að lögum er rétt að rifja aðeins upp hve lán til námsmanna hafa skipt miklu fyrir framfarir og efnahagslegan uppgang. 1982 var gerð áhrifamikil breyting á Lánasjóði Íslenskra námsmanna og kennd var við Ingvar Gíslason sem þá var menntamálaráðherra. Framfærsla var hækkuð, lánshæft nám gert fjölbreyttara og endurgreiðslur betur tryggðar en áður. Með lögunum var jafnræði til verk- og háskólanáms aukið til muna. Þessi lagasetning útleysti hljóðláta byltingu samfélaginu. Næstu ár á eftir streymdu ungmenni til náms, ekki aðeins á Íslandi, heldur út um allan heim. Fjölmargir fóru til Norðurlandanna í allavegana grunn- og framhaldsnám, til Bandaríkjanna fóru hópar í markaðs- og viðskiptanám auk annars. Skólagjöld voru lánshæf. Tækni- hönnunar- og verkfræðinám varð líka vinsælt í hinu agaða Þýskalandi og segja má að Lánasjóðurinn hafi opnað allar dyr ungs fólks á níunda áratugnum. Flestir komu heim að loknu námi með fjölþætta þekkingu í farteskinu, reynslu frá ólíkum heimshlutum. Hér heima fjölgaði líka fólki sem sótti í nám, nýr Háskóli var stofnaður á Akureyri og Bifröst hóf nýtt blómaskeið. Fjölbreytni jókst við Háskóla Íslands eftir því sem stúdentum fjölgaði. Gera má að því skóna að menntabyltingin sem lánasjóðslögin frá 1982 skópu hafi átt ríkan þátt í framförum og efnahagslegum uppgangi sem hér varð í kjölfarið og náði hámarki um og upp úr aldamótum 2000. Fólk með ólíkan bakgrunn og menntun frá fjölda skóla um allan heim auðgaði samfélagið. Fjárfesting ríkisins með árlegum framlögum til LÍN skilaði sér á endanum margfalt til baka. En 1992 sló í bakseglin. Þá voru gerðar breytingar, lánareglur hertar, vextir hækkaðir á tímum verðbólgu og verðbóta. Ólafur G. Einarsson þáverandi menntamálaráðherra sagði í umræðum á þingi um ný lög: „ Lánin verða hins vegar dýrari og greiðast upp fyrr. ” Fyrst og fremst var hugsað um fjárhagsstöðu sjóðsins og nýju lögin drógu klárlega úr jafnræði til náms. Þó ýmsar breytingar hafi verið gerðar á lagaumhverfinu síðan þá, hefur sá tónn sem þá var sleginn haldist að mestu. Nefnilega sá að nám feli einkum í sér ábata fyrir einstaklinginn, en síður samfélagið. Að nám sé fjárfesting sem sjálfkrafa bæti hag þess sem það stundar. Nú er svo komið að sífellt færri taka námslán sér og sínum til framfærslu og vilja þess í stað vinna með námi (sumarvinna þá undanskilin). Ekki ósvipað og var lenskan fyrir setningu laganna 1982. Það ákvæði í nýju lögunum um menntasjóð námsmanna sem líklegast er til að valda verulegum breytingum á umhverfi náms er 30% niðurfærsla höfuðstóls, sé náminu lokið á tilsettum tíma. Núverandi fyrirkomulag hampar frekar námsmönnum á miðjum aldri þar sem námslánið afskrifast þegar ákveðnum lífaldri er náð. Yngra fólk ber hins vegar skuldaklyfjar mest alla æfi. Í raun má líta á 30% niðurfellinguna sem fyrsta skrefið í því að námsmenn njóti styrks eða framfærslu á meðan á námi stendur í það minnsta eftir að tilskyldum árangri hefur verið náð. Afskrift við próflok nýtist því best ungu fólki sem á starfsævina alla fram undan. Gagnsemi þessara breytinga koma ekki fram fyrr en að 10 til 15 árum liðnum fyrir samfélagið, þó námsmenn sjái efnahagslegan afrakstur fyrr. Ég er viss um að nú líkt og 1982 muni efnahagurinn á landsvísu sjá merkjanlegan ávinning af því að fólki var auðveldað með framfærslu að stunda markvisst fjölbreytt og krefjandi nám án þess að verða um of háð tekjum af annarri vinnu samhliða. Lánasjóðsmálin eru ætíð í deiglunni og ýmis sjónarmið uppi eins og gengur. Stúdentar á hverjum tíma halda ráðamönnum eðlilega við efnið. En það þarf dug og seiglu til að koma í gegn breytingum í takt við þróun hugmynda og samfélags. Það er ekki tilviljun að í þau fáu skipti sem Framsókn hefur haldið um menntamálaráðuneytið í ríkisstjórn að það sé einmitt á þeirra vakt sem mestu breytingar til framfara verða í þessum efnum. Lilja Alfreðsdóttir vissi hvað þurfti að gera og fylgdi málinu alla leið og af þrautseigju sem eftir er tekið. Höfundur er fulltrúi menntamálaráherra í Háskólaráði. Viltu birta grein á Vísi? Sendu okkur póst. Senda grein Hagsmunir stúdenta Námslán Skóla - og menntamál Mest lesið Er þetta virkilega svarið frá Þjóðkirkjunni? – þegar barn þarf að flýja úr helgidóm Hilmar Kristinsson Skoðun Skattaferðalandið Ísland Björn Ragnarsson Skoðun Til hamingju Víkingur Heiðar! Halla Hrund Logadóttir Skoðun Einkavæðing orkunnar, skattasniðganga og lífeyrissjóðir Ögmundur Jónasson Skoðun Stóriðjutíminn á Íslandi er að renna sitt skeið Guðmundur Franklin Jónsson Skoðun Er gervigreindarprestur trúlaus eða trúaður? Björgmundur Örn Guðmundsson Skoðun Hvernig léttum við daglega lífið þitt? Einar Geir Þorsteinsson Skoðun Glerbrotin í ryksugupokanum Kristín Kolbrún Waage Kolbeinsdóttir Skoðun Líf eftir afplánun – þegar stuðningur gerir frelsið raunverulegt Steinunn Ósk Óskarsdóttir Skoðun Túrverkir og hitakóf – má ræða það í vinnunni? Já endilega! Katrín Björg Ríkarðsdóttir Skoðun Skoðun Skoðun Einkavæðing orkunnar, skattasniðganga og lífeyrissjóðir Ögmundur Jónasson skrifar Skoðun Er gervigreindarprestur trúlaus eða trúaður? Björgmundur Örn Guðmundsson skrifar Skoðun Skattaferðalandið Ísland Björn Ragnarsson skrifar Skoðun Til hamingju Víkingur Heiðar! Halla Hrund Logadóttir skrifar Skoðun Sjálfbærni með í för – Vegagerðin stígur skref í átt að loftslagsvænni framkvæmdum Hólmfríður Bjarnadóttir skrifar Skoðun Þegar krónur skipta meira máli en velferð barna: Ástæður þess að enginn bauð í skólamáltíðir í Hafnarfirði Jón Ingi Hákonarson skrifar Skoðun Líf eftir afplánun – þegar stuðningur gerir frelsið raunverulegt Steinunn Ósk Óskarsdóttir skrifar Skoðun Á hvorum endanum viljum við byrja að skera af? Davíð Már Sigurðsson skrifar Skoðun Þegar krónur skipta meira máli en velferð barna Jón Ingi Hákonarson skrifar Skoðun Bakslag í opinberri þróunarsamvinnu Gunnar Salvarsson skrifar Skoðun Fyrirmyndar forvarnarstefna í Mosfellsbæ Kjartan Helgi Ólafsson skrifar Skoðun Hvernig léttum við daglega lífið þitt? Einar Geir Þorsteinsson skrifar Skoðun Kína mun ekki bjarga Vesturlöndum að þessu sinni Sæþór Randalsson skrifar Skoðun Er þetta virkilega svarið frá Þjóðkirkjunni? – þegar barn þarf að flýja úr helgidóm Hilmar Kristinsson skrifar Skoðun Átta mýtur klesstar inn í raunveruleikann - hvað er satt og hvað er logið um gervigreindina? Sigvaldi Einarsson skrifar Skoðun Glerbrotin í ryksugupokanum Kristín Kolbrún Waage Kolbeinsdóttir skrifar Skoðun Túrverkir og hitakóf – má ræða það í vinnunni? Já endilega! Katrín Björg Ríkarðsdóttir skrifar Skoðun Draghi-skýrslan og veikleikar Íslands Pawel Bartoszek skrifar Skoðun Nokkur orð um sérlausn í flugi Birna Sigrún Hallsdóttir,Hrafnhildur Bragadóttir skrifar Skoðun Geta öll dýrin í skóginum verið vinir? Steinar Bragi Sigurjónsson skrifar Skoðun Iðjuþjálfun í verki Þóra Leósdóttir skrifar Skoðun Mannfræðingar á atvinnumarkaði: opið bréf til íslenskra atvinnuveitenda Elísabet Dröfn Kristjánsdóttir skrifar Skoðun Íbúðalán Landsbankans og fyrstu kaupendur Helgi Teitur Helgason skrifar Skoðun Að læra íslensku sem annað mál: ný brú milli íslensku og ensku Guðrún Nordal skrifar Skoðun Hamona Benedikt S. Benediktsson skrifar Skoðun Ógn og ofbeldi á vinnustöðum – hvað er til ráða Gísli Níls Einarsson skrifar Skoðun Lesum meira með börnunum okkar Steinn Jóhannsson skrifar Skoðun Kynjajafnrétti á ekki að stöðvast við hurð heilbrigðiskerfisins Elín A. Eyfjörð Ármannsdóttir skrifar Skoðun Stóriðjutíminn á Íslandi er að renna sitt skeið Guðmundur Franklin Jónsson skrifar Skoðun Núll mínútur og þrjátíuogeittþúsund Grétar Birgisson skrifar Sjá meira
Nú þegar frumvarp um menntasjóð námsmanna er orðið að lögum er rétt að rifja aðeins upp hve lán til námsmanna hafa skipt miklu fyrir framfarir og efnahagslegan uppgang. 1982 var gerð áhrifamikil breyting á Lánasjóði Íslenskra námsmanna og kennd var við Ingvar Gíslason sem þá var menntamálaráðherra. Framfærsla var hækkuð, lánshæft nám gert fjölbreyttara og endurgreiðslur betur tryggðar en áður. Með lögunum var jafnræði til verk- og háskólanáms aukið til muna. Þessi lagasetning útleysti hljóðláta byltingu samfélaginu. Næstu ár á eftir streymdu ungmenni til náms, ekki aðeins á Íslandi, heldur út um allan heim. Fjölmargir fóru til Norðurlandanna í allavegana grunn- og framhaldsnám, til Bandaríkjanna fóru hópar í markaðs- og viðskiptanám auk annars. Skólagjöld voru lánshæf. Tækni- hönnunar- og verkfræðinám varð líka vinsælt í hinu agaða Þýskalandi og segja má að Lánasjóðurinn hafi opnað allar dyr ungs fólks á níunda áratugnum. Flestir komu heim að loknu námi með fjölþætta þekkingu í farteskinu, reynslu frá ólíkum heimshlutum. Hér heima fjölgaði líka fólki sem sótti í nám, nýr Háskóli var stofnaður á Akureyri og Bifröst hóf nýtt blómaskeið. Fjölbreytni jókst við Háskóla Íslands eftir því sem stúdentum fjölgaði. Gera má að því skóna að menntabyltingin sem lánasjóðslögin frá 1982 skópu hafi átt ríkan þátt í framförum og efnahagslegum uppgangi sem hér varð í kjölfarið og náði hámarki um og upp úr aldamótum 2000. Fólk með ólíkan bakgrunn og menntun frá fjölda skóla um allan heim auðgaði samfélagið. Fjárfesting ríkisins með árlegum framlögum til LÍN skilaði sér á endanum margfalt til baka. En 1992 sló í bakseglin. Þá voru gerðar breytingar, lánareglur hertar, vextir hækkaðir á tímum verðbólgu og verðbóta. Ólafur G. Einarsson þáverandi menntamálaráðherra sagði í umræðum á þingi um ný lög: „ Lánin verða hins vegar dýrari og greiðast upp fyrr. ” Fyrst og fremst var hugsað um fjárhagsstöðu sjóðsins og nýju lögin drógu klárlega úr jafnræði til náms. Þó ýmsar breytingar hafi verið gerðar á lagaumhverfinu síðan þá, hefur sá tónn sem þá var sleginn haldist að mestu. Nefnilega sá að nám feli einkum í sér ábata fyrir einstaklinginn, en síður samfélagið. Að nám sé fjárfesting sem sjálfkrafa bæti hag þess sem það stundar. Nú er svo komið að sífellt færri taka námslán sér og sínum til framfærslu og vilja þess í stað vinna með námi (sumarvinna þá undanskilin). Ekki ósvipað og var lenskan fyrir setningu laganna 1982. Það ákvæði í nýju lögunum um menntasjóð námsmanna sem líklegast er til að valda verulegum breytingum á umhverfi náms er 30% niðurfærsla höfuðstóls, sé náminu lokið á tilsettum tíma. Núverandi fyrirkomulag hampar frekar námsmönnum á miðjum aldri þar sem námslánið afskrifast þegar ákveðnum lífaldri er náð. Yngra fólk ber hins vegar skuldaklyfjar mest alla æfi. Í raun má líta á 30% niðurfellinguna sem fyrsta skrefið í því að námsmenn njóti styrks eða framfærslu á meðan á námi stendur í það minnsta eftir að tilskyldum árangri hefur verið náð. Afskrift við próflok nýtist því best ungu fólki sem á starfsævina alla fram undan. Gagnsemi þessara breytinga koma ekki fram fyrr en að 10 til 15 árum liðnum fyrir samfélagið, þó námsmenn sjái efnahagslegan afrakstur fyrr. Ég er viss um að nú líkt og 1982 muni efnahagurinn á landsvísu sjá merkjanlegan ávinning af því að fólki var auðveldað með framfærslu að stunda markvisst fjölbreytt og krefjandi nám án þess að verða um of háð tekjum af annarri vinnu samhliða. Lánasjóðsmálin eru ætíð í deiglunni og ýmis sjónarmið uppi eins og gengur. Stúdentar á hverjum tíma halda ráðamönnum eðlilega við efnið. En það þarf dug og seiglu til að koma í gegn breytingum í takt við þróun hugmynda og samfélags. Það er ekki tilviljun að í þau fáu skipti sem Framsókn hefur haldið um menntamálaráðuneytið í ríkisstjórn að það sé einmitt á þeirra vakt sem mestu breytingar til framfara verða í þessum efnum. Lilja Alfreðsdóttir vissi hvað þurfti að gera og fylgdi málinu alla leið og af þrautseigju sem eftir er tekið. Höfundur er fulltrúi menntamálaráherra í Háskólaráði.
Er þetta virkilega svarið frá Þjóðkirkjunni? – þegar barn þarf að flýja úr helgidóm Hilmar Kristinsson Skoðun
Skoðun Sjálfbærni með í för – Vegagerðin stígur skref í átt að loftslagsvænni framkvæmdum Hólmfríður Bjarnadóttir skrifar
Skoðun Þegar krónur skipta meira máli en velferð barna: Ástæður þess að enginn bauð í skólamáltíðir í Hafnarfirði Jón Ingi Hákonarson skrifar
Skoðun Líf eftir afplánun – þegar stuðningur gerir frelsið raunverulegt Steinunn Ósk Óskarsdóttir skrifar
Skoðun Er þetta virkilega svarið frá Þjóðkirkjunni? – þegar barn þarf að flýja úr helgidóm Hilmar Kristinsson skrifar
Skoðun Átta mýtur klesstar inn í raunveruleikann - hvað er satt og hvað er logið um gervigreindina? Sigvaldi Einarsson skrifar
Skoðun Túrverkir og hitakóf – má ræða það í vinnunni? Já endilega! Katrín Björg Ríkarðsdóttir skrifar
Skoðun Mannfræðingar á atvinnumarkaði: opið bréf til íslenskra atvinnuveitenda Elísabet Dröfn Kristjánsdóttir skrifar
Skoðun Kynjajafnrétti á ekki að stöðvast við hurð heilbrigðiskerfisins Elín A. Eyfjörð Ármannsdóttir skrifar
Er þetta virkilega svarið frá Þjóðkirkjunni? – þegar barn þarf að flýja úr helgidóm Hilmar Kristinsson Skoðun