Forsaga kvótans: Taka tvö Þorvaldur Gylfason skrifar 24. maí 2018 07:00 Jens Evensen hét maður. Hann má kalla höfuðarkitekt þeirrar auðlindastjórnar sem hefur gert Noreg að fyrirmynd annarra olíuríkja. Evensen varð síðar hafréttarráðherra Noregs, en hann var embættismaður í fjármálaráðuneytinu í Ósló þegar olían fannst í norskri lögsögu fyrir 1970. Hann taldi sér skylt að koma stjórnmálamönnum í skilning um að olíuauðinn skyldi skoða sem sameign norsku þjóðarinnar. Þannig tókst Norðmönnum að girða fyrir rentusókn. Nú, hálfri öld síðar, eru „olíufurstar“ nær óþekktir í Noregi. Orðið kemur varla fyrir í máli manna. Öðru máli gegnir því um Noreg en Ísland þar sem „kvótakóngar“ og „sægreifar“ hafa lengi verið meðal algengustu orða í þjóðmálaumræðunni líkt og fáráðar (e. oligarchs) í Rússlandi.Gildasti auðlindasjóður heims Stjórn Norðmanna á olíuauði sínum markast af því að olía og gas innan norskrar lögsögu voru frá öndverðu skilgreind í lögum sem sameignarauðlindir. Lögin innsigluðu rétt norsku þjóðarinnar til auðlindarentunnar, þ.e. til teknanna af olíulindunum. Á grundvelli þessara laga hefur norska ríkið með árunum leyst til sín um 80% af auðlindarentunni fyrir hönd skattgreiðenda og lagt mestan hluta fjárins í olíusjóð sem heitir nú lífeyrissjóður. Í honum er nú meira en ein trilljón Bandaríkjadala eða 800.000 dalir (80 mkr.) á hverja fjögurra manna fjölskyldu í Noregi. Engin önnur þjóð heimsins á gildari auðlindasjóð en þennan. Norska þingið setti sjálfu sér og sjóðnum siðareglur („boðorð“) til að tryggja að ráðstöfun sjóðsins gagnaðist núlifandi og óbornum kynslóðum Norðmanna í senn. Eftir að Seðlabanka Noregs var tryggt aukið sjálfstæði 2001 var bankanum falin stjórn olíusjóðsins fyrir hönd fjármálaráðuneytisins. Þetta var gert til að halda stjórnmálamönnum í hæfilegri fjarlægð frá sjóðnum. Þannig hefur Norðmönnum tekizt að komast hjá rentusókn og tengdum vandamálum sem hafa hrjáð fjölmörg önnur olíuríki um allan heim.Jöfn skipting Skipting þjóðarauðsins í Noregi er ívið jafnari en í Svíþjóð og mun jafnari en á Íslandi svo sem fram kemur t.d. í bók Stefáns Ólafssonar og Arnalds Sölva Kristjánssonar, Ójöfnuður á Íslandi (2017, bls. 385). Norðmönnum hefur tekizt að komast hjá skaðlegum átökum um skiptingu olíurentunnar eða a.m.k. girða fyrir að slík átök leiddu til teljandi misskiptingar. Noregur var fullþroska lýðræðisríki löngu áður en olían fannst. Það skiptir máli. Lýðræðisríki eru ólíklegri en einræðisríki til að láta menn komast upp með að sölsa undir sig eigur annarra, þ.m.t. auðlindir, til að tryggja völd sín.Vitlaust gefið Ólíkt olíustjórn Norðmanna er fiskveiðistjórnin hér heima reist á innbyrðis þversögn. Kvótakerfið er reist á upphaflegri úthlutun veiðiheimilda sem mismunaði mönnum og braut þar með gegn stjórnarskránni eins og mannréttindanefnd Sameinuðu þjóðanna staðfesti 2007 og Hæstiréttur Íslands hafði áður staðfest 1998. Frjálst framsal kvóta var æskilegt af hagkvæmnisástæðum en slíkt framsalsfrelsi útheimti upphaflega úthlutun án mismununar. Vandinn liggur því ekki í kvótanum sjálfum og viðskiptum með hann heldur í mismununinni við upphaflega úthlutun sem var reist á veiðireynslu áranna 1980-1983. Vandinn hefur undið upp á sig. Alþingi gafst loksins upp fyrir kröfunni um veiðigjald 2002, en þá aðeins til málamynda. Skv. útreikningum Indriða Þorlákssonar fv. ríkisskattstjóra duga veiðigjöldin aðeins til að beina 10% fiskveiðirentunnar til rétts eiganda, fólksins í landinu, meðan 90% renna áfram til útvegsmanna. Þetta fyrirkomulag er eins langt frá norskri olíustjórn og hugsazt getur. Norska fyrirmyndin um auðlindir í þjóðareigu gat varla nærtækari verið en hún var ekki rædd á Alþingi. Fyrstu lögin um fiskveiðistjórnina voru samin á skrifstofum LÍÚ eins og Halldór Jónsson rekur í ritgerð sinni „Ákvarðanataka í sjávarútvegi og stjórnun fiskveiða“ (Samfélagstíðindi 1990, bls. 99-141). Frekar en að taka norska olíustjórn sér til fyrirmyndar kaus Alþingi í reyndinni að fylgja fordæmi norskrar fiskveiðistjórnar þar sem veiðileyfum er úthlutað til skipa án endurgjalds líkt og tíðkast annars staðar í Evrópu þótt fiskstofnar séu þar sumir á hverfanda hveli. Noregur og önnur Evrópulönd telja sig hafa efni á slíku ráðslagi þar eð sjávarútvegur skiptir þar ekki miklu máli. Það á ekki við um Ísland þar sem sjávarútvegur gegnir mikilvægu hlutverki í þjóðarbúskapnum og ekki bara í einstökum fámennum byggðarlögum líkt og í Noregi og úti í Evrópu. Þar liggur mikilvægur munur.Gúglaðu „bófaflokkur“ Norðmenn ákváðu fyrir löngu að niðurgreiða sjávarútveg myndarlega líkt og landbúnað einkum til að styrkja Norður-Noreg. Þar eð sjávarútvegur skiptir litlu máli í norskum þjóðarbúskap á heildina litið hafa menn ekki sett kostnaðinn fyrir sig. Snemma varð ljóst að olía myndi skipta norskan þjóðarbúskap miklu máli. Þess vegna m.a. kom ekki til álita að sóa olíurentunni líkt og fiskirentunni. Þess vegna sló norska þingið eign þjóðarinnar á olíulindirnar frá byrjun frekar en að sleppa þeim í hendur einkavina líkt og Rússar og ýmsar aðrar olíuþjóðir hafa gert. Alþingi fór rússnesku leiðina í fiskveiðistjórnarmálinu. Það hefur reynzt afdrifaríkt. Gúglaðu „bófaflokkur“ og nafn Sjálfstæðisflokksins kemur upp strax í fimmtu línu. Þannig fer ævinlega fyrir þeim sem fara í útreiðartúr á tígrisdýri. Viltu birta grein á Vísi? Sendu okkur póst. Senda grein Birtist í Fréttablaðinu Þorvaldur Gylfason Mest lesið Að búa til steind getur haft skelfilegar afleiðingar! Elínrós Erlingsdóttir Skoðun Dauði vefsíðunnar eins og við þekkjum hana Kristján Már Hauksson Skoðun Hvar eru sálfræðingarnir? Pétur Maack Þorsteinsson Skoðun Húsnæði fyrir fólk, ekki fjárfesta Gísli Rafn Ólafsson Skoðun Íslenska er ekki eina málið Lilja Magnúsdóttir Skoðun Það á ekki að vera dekur að geta sótt sér sálfræðiþjónustu Ólafía Sigurjónsdóttir Skoðun Hvar er grunnskólinn? Kristján Hrafn Guðmundsson Skoðun Loftslag eða lífskjör: bæði betra Björn Brynjúlfur Björnsson Skoðun Svikin loforð gagnvart börnum? Hildur Rós Guðbjargardóttir Skoðun Er lýðræðislegt að senda vopn til Úkraínu? Hildur Þórðardóttir Skoðun Skoðun Skoðun Útboð á Fjarðarheiðargöngum Hildur Þórisdóttir skrifar Skoðun Hvert á að fara með íslenskt þjóðfélag? skrifar Skoðun Svikin loforð gagnvart börnum? Hildur Rós Guðbjargardóttir skrifar Skoðun Að búa til steind getur haft skelfilegar afleiðingar! Elínrós Erlingsdóttir skrifar Skoðun Hvar eru sálfræðingarnir? Pétur Maack Þorsteinsson skrifar Skoðun Íslenska er ekki eina málið Lilja Magnúsdóttir skrifar Skoðun Hvar er grunnskólinn? Kristján Hrafn Guðmundsson skrifar Skoðun Er lýðræðislegt að senda vopn til Úkraínu? Hildur Þórðardóttir skrifar Skoðun Það á ekki að vera dekur að geta sótt sér sálfræðiþjónustu Ólafía Sigurjónsdóttir skrifar Skoðun Um bókun 35, EES samninginn, Evrópusambandið og Bretland Jón Frímann Jónsson skrifar Skoðun Húsnæði fyrir fólk, ekki fjárfesta Gísli Rafn Ólafsson skrifar Skoðun Dauði vefsíðunnar eins og við þekkjum hana Kristján Már Hauksson skrifar Skoðun Loftslag eða lífskjör: bæði betra Björn Brynjúlfur Björnsson skrifar Skoðun Virkjum lýðræðið Jódís Skúladóttir skrifar Skoðun Ráðstefna um þjóðarátak í húsnæðismálum Ámundi Loftsson skrifar Skoðun Íslenski skorturinn Björg Eva Erlendsdóttir skrifar Skoðun Ofhugsanir: orsök & afleiðing Sara Pálsdóttir skrifar Skoðun Ísland: Landið sem unga fólkið flykkist til Kristófer Már Maronsson skrifar Skoðun Öldrunarþjónustan – tækifæri og áskoranir Sandra B. Franks skrifar Skoðun ChatGPT um íslenska húsnæðismarkaðinn Yngvi Ómar Sighvatsson skrifar Skoðun Milljónir úr launaumslögum til vopnakaupa Ástþór Magnússon skrifar Skoðun Í orði en ekki á borði - stuðningur Íslands við Úkraínu Erlingur Erlingsson skrifar Skoðun Hvað lærum við af hinum sem er ósammála? Samtal um loftslagsmál Haukur Logi Jóhannsson skrifar Skoðun Fatlað fólk á Íslandi Alma Ýr Ingólfsdóttir skrifar Skoðun Tölum um það sem er í boði fyrir ungt fólk Bjarney Rún Haraldsdóttir,Eva Rós Ólafsdóttir skrifar Skoðun Hver er ábyrgð Icelandair? Sævar Þór Jónsson skrifar Skoðun Gervigreindin og atvinnulífið Þorsteinn Siglaugsson skrifar Skoðun Eiga íbúðir að vera heimili fólks eða fjárfestingarkostur og munaðarvara? - Seinni hluti Magnea Marinósdóttir skrifar Skoðun Það sem við vökvum, það vex: Taktu stjórn á algóritma samfélagsmiðla og huga þínum Steindór Þórarinsson skrifar Skoðun Almenningssamgöngur á höfuðborgarsvæðinu - Samanburður við nágrannalöndin Þórarinn Hjaltason skrifar Sjá meira
Jens Evensen hét maður. Hann má kalla höfuðarkitekt þeirrar auðlindastjórnar sem hefur gert Noreg að fyrirmynd annarra olíuríkja. Evensen varð síðar hafréttarráðherra Noregs, en hann var embættismaður í fjármálaráðuneytinu í Ósló þegar olían fannst í norskri lögsögu fyrir 1970. Hann taldi sér skylt að koma stjórnmálamönnum í skilning um að olíuauðinn skyldi skoða sem sameign norsku þjóðarinnar. Þannig tókst Norðmönnum að girða fyrir rentusókn. Nú, hálfri öld síðar, eru „olíufurstar“ nær óþekktir í Noregi. Orðið kemur varla fyrir í máli manna. Öðru máli gegnir því um Noreg en Ísland þar sem „kvótakóngar“ og „sægreifar“ hafa lengi verið meðal algengustu orða í þjóðmálaumræðunni líkt og fáráðar (e. oligarchs) í Rússlandi.Gildasti auðlindasjóður heims Stjórn Norðmanna á olíuauði sínum markast af því að olía og gas innan norskrar lögsögu voru frá öndverðu skilgreind í lögum sem sameignarauðlindir. Lögin innsigluðu rétt norsku þjóðarinnar til auðlindarentunnar, þ.e. til teknanna af olíulindunum. Á grundvelli þessara laga hefur norska ríkið með árunum leyst til sín um 80% af auðlindarentunni fyrir hönd skattgreiðenda og lagt mestan hluta fjárins í olíusjóð sem heitir nú lífeyrissjóður. Í honum er nú meira en ein trilljón Bandaríkjadala eða 800.000 dalir (80 mkr.) á hverja fjögurra manna fjölskyldu í Noregi. Engin önnur þjóð heimsins á gildari auðlindasjóð en þennan. Norska þingið setti sjálfu sér og sjóðnum siðareglur („boðorð“) til að tryggja að ráðstöfun sjóðsins gagnaðist núlifandi og óbornum kynslóðum Norðmanna í senn. Eftir að Seðlabanka Noregs var tryggt aukið sjálfstæði 2001 var bankanum falin stjórn olíusjóðsins fyrir hönd fjármálaráðuneytisins. Þetta var gert til að halda stjórnmálamönnum í hæfilegri fjarlægð frá sjóðnum. Þannig hefur Norðmönnum tekizt að komast hjá rentusókn og tengdum vandamálum sem hafa hrjáð fjölmörg önnur olíuríki um allan heim.Jöfn skipting Skipting þjóðarauðsins í Noregi er ívið jafnari en í Svíþjóð og mun jafnari en á Íslandi svo sem fram kemur t.d. í bók Stefáns Ólafssonar og Arnalds Sölva Kristjánssonar, Ójöfnuður á Íslandi (2017, bls. 385). Norðmönnum hefur tekizt að komast hjá skaðlegum átökum um skiptingu olíurentunnar eða a.m.k. girða fyrir að slík átök leiddu til teljandi misskiptingar. Noregur var fullþroska lýðræðisríki löngu áður en olían fannst. Það skiptir máli. Lýðræðisríki eru ólíklegri en einræðisríki til að láta menn komast upp með að sölsa undir sig eigur annarra, þ.m.t. auðlindir, til að tryggja völd sín.Vitlaust gefið Ólíkt olíustjórn Norðmanna er fiskveiðistjórnin hér heima reist á innbyrðis þversögn. Kvótakerfið er reist á upphaflegri úthlutun veiðiheimilda sem mismunaði mönnum og braut þar með gegn stjórnarskránni eins og mannréttindanefnd Sameinuðu þjóðanna staðfesti 2007 og Hæstiréttur Íslands hafði áður staðfest 1998. Frjálst framsal kvóta var æskilegt af hagkvæmnisástæðum en slíkt framsalsfrelsi útheimti upphaflega úthlutun án mismununar. Vandinn liggur því ekki í kvótanum sjálfum og viðskiptum með hann heldur í mismununinni við upphaflega úthlutun sem var reist á veiðireynslu áranna 1980-1983. Vandinn hefur undið upp á sig. Alþingi gafst loksins upp fyrir kröfunni um veiðigjald 2002, en þá aðeins til málamynda. Skv. útreikningum Indriða Þorlákssonar fv. ríkisskattstjóra duga veiðigjöldin aðeins til að beina 10% fiskveiðirentunnar til rétts eiganda, fólksins í landinu, meðan 90% renna áfram til útvegsmanna. Þetta fyrirkomulag er eins langt frá norskri olíustjórn og hugsazt getur. Norska fyrirmyndin um auðlindir í þjóðareigu gat varla nærtækari verið en hún var ekki rædd á Alþingi. Fyrstu lögin um fiskveiðistjórnina voru samin á skrifstofum LÍÚ eins og Halldór Jónsson rekur í ritgerð sinni „Ákvarðanataka í sjávarútvegi og stjórnun fiskveiða“ (Samfélagstíðindi 1990, bls. 99-141). Frekar en að taka norska olíustjórn sér til fyrirmyndar kaus Alþingi í reyndinni að fylgja fordæmi norskrar fiskveiðistjórnar þar sem veiðileyfum er úthlutað til skipa án endurgjalds líkt og tíðkast annars staðar í Evrópu þótt fiskstofnar séu þar sumir á hverfanda hveli. Noregur og önnur Evrópulönd telja sig hafa efni á slíku ráðslagi þar eð sjávarútvegur skiptir þar ekki miklu máli. Það á ekki við um Ísland þar sem sjávarútvegur gegnir mikilvægu hlutverki í þjóðarbúskapnum og ekki bara í einstökum fámennum byggðarlögum líkt og í Noregi og úti í Evrópu. Þar liggur mikilvægur munur.Gúglaðu „bófaflokkur“ Norðmenn ákváðu fyrir löngu að niðurgreiða sjávarútveg myndarlega líkt og landbúnað einkum til að styrkja Norður-Noreg. Þar eð sjávarútvegur skiptir litlu máli í norskum þjóðarbúskap á heildina litið hafa menn ekki sett kostnaðinn fyrir sig. Snemma varð ljóst að olía myndi skipta norskan þjóðarbúskap miklu máli. Þess vegna m.a. kom ekki til álita að sóa olíurentunni líkt og fiskirentunni. Þess vegna sló norska þingið eign þjóðarinnar á olíulindirnar frá byrjun frekar en að sleppa þeim í hendur einkavina líkt og Rússar og ýmsar aðrar olíuþjóðir hafa gert. Alþingi fór rússnesku leiðina í fiskveiðistjórnarmálinu. Það hefur reynzt afdrifaríkt. Gúglaðu „bófaflokkur“ og nafn Sjálfstæðisflokksins kemur upp strax í fimmtu línu. Þannig fer ævinlega fyrir þeim sem fara í útreiðartúr á tígrisdýri.
Skoðun Hvað lærum við af hinum sem er ósammála? Samtal um loftslagsmál Haukur Logi Jóhannsson skrifar
Skoðun Tölum um það sem er í boði fyrir ungt fólk Bjarney Rún Haraldsdóttir,Eva Rós Ólafsdóttir skrifar
Skoðun Eiga íbúðir að vera heimili fólks eða fjárfestingarkostur og munaðarvara? - Seinni hluti Magnea Marinósdóttir skrifar
Skoðun Það sem við vökvum, það vex: Taktu stjórn á algóritma samfélagsmiðla og huga þínum Steindór Þórarinsson skrifar
Skoðun Almenningssamgöngur á höfuðborgarsvæðinu - Samanburður við nágrannalöndin Þórarinn Hjaltason skrifar