Tjáningarfrelsi, gagnrýni og Snorri Másson Birgir Orri Ásgrímsson skrifar 30. maí 2025 12:08 Það hefur færst í vöxt að þeir sem tjá sig opinberlega telji gagnrýni á orðræðu sína jafngilda ritskoðun, jaðarsetningu eða jafnvel aðför að tjáningarfrelsi. Þessi hugmynd virðist nú vera að skjóta rótum í íslenskri umræðu, eins og sjá má í nýlegri grein eftir þingmann Miðflokksins sem birt var á Vísi, Súrdeigsbrauð, ilmkjarnaolíur og Samtökin 78. Þar er því haldið fram að tjáningarfrelsinu sé ógnað þegar Samtökin 78 lýsa yfir gagnrýni á opinbera orðræðu forsvarsmanns samtakanna Andrými. Í greininni er gagnrýnin sett fram sem misbeiting valds, sem leiði til útilokunar frá opinberum verkefnum og jafnvel óbeinnar skerðingar á atvinnufrelsi. En þessi túlkun á hugtakinu tjáningarfrelsi stenst hvorki lagalega né lýðræðislega skoðun. Rétt er að taka fram að ég deili áhyggjum höfundar greinarinnar af þróun mála í Bandaríkjunum, þar sem fjölmörg dæmi hafa komið fram um að nemendur og starfsmenn háskóla sem gagnrýnt hafa aðgerðir Ísraelshers hafi orðið fyrir refsandi viðbrögðum, útilokun eða útskúfun. Slík viðbrögð, ef ekki um er að ræða hatursorðræðu eða brot á reglum, eru ámælisverð og vekja upp alvarlegar spurningar um þolmörk gagnrýni í lýðræðisríkjum. En sú staða sem lýst er í íslensku samhengi er annars eðlis. Samkvæmt stjórnarskrá Íslands og Mannréttindasáttmála Evrópu hefur hver maður rétt til að láta í ljós hugsanir sínar. En sá réttur ver einstaklinga gegn beinum inngripum ríkisvaldsins í tjáningu, ekki gegn andsvari frá öðrum borgurum, félagasamtökum eða opinberum stofnunum sem meta aðstæður á grundvelli stefnu sinnar. Að borgaraleg samtök sendi bréf til sveitarfélags og lýsi yfir áhyggjum, eins og Samtökin 78 gerðu, er ekki ritskoðun. Það er þátttaka í lýðræðislegri umræðu. Engin opinber ákvörðun hefur verið tekin um útilokun frá starfi eða þjónustu. Engin kærumál hafa verið höfðuð. Það sem gerðist var að félagasamtök beindu athygli að því hvort orðræða tengdra aðila væri samrýmanleg þeim gildum sem opinber stofnun styðst við í stefnumótun sinni. Að vekja slíkar spurningar er ekki ógn við frelsi, heldur eðlilegt lýðræðislegt ferli í samfélagi sem tekur ábyrgð sína alvarlega. Þegar stofnun eins og Amtsbókasafnið á Akureyri fær ábendingu um að forsvarsmaður samstarfsaðila hafi tjáð sig opinberlega með niðrandi eða fordómafullum hætti um tiltekinn samfélagshóp, má og ber stofnuninni að meta hvort slíkt standist stefnu hennar um jafnrétti og mannréttindi. Það er ekki skylda til að grípa til aðgerða, en það er réttmæt krafa að slíkt sé metið málefnalega og í samræmi við lög og reglur um hlutverk opinberra stofnana. Þetta er ekki aðför, þetta er ábyrg stjórnsýsla sem á sér lagalega stoð í jafnréttislögum, mannréttindastefnu sveitarfélaga og almennum kröfum um samræmi og meðalhóf í opinberum ákvörðunum. Ef sá sem gagnrýndur er telur á sig hallað, hefur hann fullt tjáningarfrelsi til að svara fyrir sig, skýra mál sitt eða andmæla túlkun. En hann getur ekki gert kröfu um að aðrir láti hjá líða að bregðast við. Tjáningarfrelsi veitir rétt til að tjá sig, en ekki rétt til að fá að tjá sig án viðbragða. Það veitir heldur ekki sjálfkrafa aðgang að opinberu samstarfi, sérstaklega þegar umdeild orðræða snýr beint að því hvort allir samfélagshópar geti notið öryggis og virðingar á þeim vettvangi. Það hefur aldrei verið svo að allir eigi sjálfkrafa rétt á að nýta opinber húsnæði fyrir viðburði, óháð því hvernig þeir tjá sig um samfélagsmálefni. Opinberar stofnanir þurfa að tryggja að samstarf þeirra við utanaðkomandi aðila brjóti ekki í bága við eigin reglur, lög eða grunngildi. Það að stofnun velti fyrir sér hvort orðræða forsvarsmanna hóps sé samrýmanleg stefnu hennar um virðingu, fjölbreytileika og aðgengi allra að rýminu er ekki ritskoðun. Það er mat á trausti og skilyrðum samstarfs. Það er lögmætt að tjá sig um félagsleg málefni, þar á meðal með gagnrýni á stefnu Samtakanna 78. En það er jafn lögmætt að samtökin, og samfélagið, bregðist við. Það sem ekki má gera er að stilla öllum andsvörum upp sem kúgun. Andmæli eru ekki bann. Þau eru sjálfur grundvöllur frjálsrar umræðu. Það má líka spyrja: Af hverju er það að þegar Samtökin 78 lýsa yfir áhyggjum, þá er það kallað „skoðanakúgun“, en þegar einstaklingar tjá sig opinberlega um transfólk með gagnrýni sem margir telja fordómafulla, þá á það að vera óumdeilt tjáningarfrelsi? Í lýðræði á enginn rétt á að tjá sig án þess að mega búast við mótsvari. Að einhver sé gagnrýndur fyrir orð sín, jafnvel harkalega, er ekki merki um þöggun, heldur þátttöku. Það er lýðræði í reynd hvort sem okkur líkar það eða ekki. Við verðum að viðhalda skýrum aðgreiningum: Tjáningarfrelsi ver þig gegn refsingu ríkisins. Það ver þig ekki gegn gagnrýni frá almenningi, fjölmiðlum eða félagasamtökum. Það veitir þér ekki sjálfkrafa aðgang að opinberum rýmum í umboði stofnana sem starfa samkvæmt ákveðnum grunngildum. Að gagnrýna orðræðu sem telst niðrandi eða útilokandi er ekki árás á frelsið til að tala heldur notkun á því sama frelsi. Að beina erindum til stofnana um ábyrgð samstarfsaðila er ekki ritskoðun heldur þátttaka í lýðræðislegu samtali. Þegar við gleymum þessum grundvallarmun, hættum við að þekkja sjálfan kjarnann í lýðræði: að frelsin okkar eru ekki til einnota, heldur í gagnkvæmu jafnvægi þar sem orðin hafa vægi og ábyrgð þeirra fylgir. Ef við viljum verja tjáningarfrelsi, verðum við líka að verja rétt samfélagsins til að svara fyrir sig. Að lokum stendur þessi staðhæfing óhreyfanleg, og hún er kjarni þessa máls:Að gagnrýna öfgakenndar skoðanir er ekki aðför að tjáningarfrelsi. Það er tjáningarfrelsi. Höfundur er háskólanemi. Viltu birta grein á Vísi? Sendu okkur póst. Senda grein Mest lesið Stærðfræðikennari sem kann ekki að reikna? (Og getur ekki lært það!) Brynjólfur Þorvarðsson Skoðun Íslendingar greiða sama hlutfall útgjalda í mat og Norðurlöndin Margrét Gísladóttir Skoðun Laxaharmleikur Jóhannes Sturlaugsson Skoðun Lýðræðið í skötulíki! Lilja Rafney Magnúsdóttir Skoðun Ef Veðurstofan spáði vitlausu veðri í 40 ár, væri það bara í lagi? Björn Ólafsson Skoðun Krónan, Nettó, Hagkaup, Bónus - það er kominn tími á formlega sniðgöngu Helen Ólafsdóttir Skoðun Málfrelsi og mörk þess á vettvangi lýðræðisins Helga Vala Helgadóttir Skoðun „Finnst ykkur skrýtið að ég mæti á Austurvöll – Pabba mínum var fórnað á altari niðurskurðar“ Davíð Bergmann Skoðun Heimaþjónusta og velferðartækni: Lykillinn að sjálfbæru heilbrigðiskerfi Auður Guðmundsdóttir Skoðun Vonarsvæði fyrir framtíðina – ábyrgð stjórnvalda kallar á verndun Huld Hafliðadóttir,Heimir Harðarson Skoðun Skoðun Skoðun Vonarsvæði fyrir framtíðina – ábyrgð stjórnvalda kallar á verndun Huld Hafliðadóttir,Heimir Harðarson skrifar Skoðun Laxaharmleikur Jóhannes Sturlaugsson skrifar Skoðun Lýðræðið í skötulíki! Lilja Rafney Magnúsdóttir skrifar Skoðun Stærðfræðikennari sem kann ekki að reikna? (Og getur ekki lært það!) Brynjólfur Þorvarðsson skrifar Skoðun Íslendingar greiða sama hlutfall útgjalda í mat og Norðurlöndin Margrét Gísladóttir skrifar Skoðun Til varnar jafnlaunavottun Magnea Marinósdóttir skrifar Skoðun Heimaþjónusta og velferðartækni: Lykillinn að sjálfbæru heilbrigðiskerfi Auður Guðmundsdóttir skrifar Skoðun Barnaræninginn Pútín Gunnar Hólmsteinn Ársælsson skrifar Skoðun Um þjóð og ríki Gauti Kristmannsson skrifar Skoðun Málfrelsi og mörk þess á vettvangi lýðræðisins Helga Vala Helgadóttir skrifar Skoðun Sjókvíaeldi á Íslandi fjarstýrt með gervigreind frá Noregi Ingólfur Ásgeirsson skrifar Skoðun „Finnst ykkur skrýtið að ég mæti á Austurvöll – Pabba mínum var fórnað á altari niðurskurðar“ Davíð Bergmann skrifar Skoðun Hvers vegna skipta hagsmunir verslanakeðja meira máli en öryggi barna í Ásahverfi Reykjanesbæ? Ólafur Ívar Jónsson skrifar Skoðun Kjarnorkuákvæðið: Neyðarhemill en ekki léttvægt leikfang popúlista Kristinn Karl Brynjarsson skrifar Skoðun Stjórnarandstaðan er vannýtt auðlind Jón Daníelsson skrifar Skoðun Ef Veðurstofan spáði vitlausu veðri í 40 ár, væri það bara í lagi? Björn Ólafsson skrifar Skoðun Hægri sósíalismi Jón Ingi Hákonarson skrifar Skoðun 5 ára vegferð að skóla framtíðarinnar – eða ekki! Björgmundur Örn Guðmundsson skrifar Skoðun Ójafnvægi í jöfnunarkerfinu Anna Sigríður Guðnadóttir,Halla Karen Kristjánsdóttir,Lovísa Jónsdóttir skrifar Skoðun Það sem ekki má segja um það sem enginn vill sjá Viðar Hreinsson skrifar Skoðun Krónan, Nettó, Hagkaup, Bónus - það er kominn tími á formlega sniðgöngu Helen Ólafsdóttir skrifar Skoðun Löggæslumál og aðstöðuleysi í Búðardal – ákall um viðbragð og aðgerðir Björn Bjarki Þorsteinsson skrifar Skoðun Listin að verða fullkomlega ósammála sjálfri sér á mettíma Þórður Snær Júlíusson skrifar Skoðun Þingmenn auðvaldsins Karl Héðinn Kristjánsson skrifar Skoðun Arðgreiðslur í sjávarútvegi: Staðreyndir gegn fullyrðingum Elliði Vignisson skrifar Skoðun Verðugur bandamaður? Steinar Harðarson skrifar Skoðun Við þurfum nýja sýn á stjórnmál okkar - Mamdani-sýn Hlynur Már Vilhjálmsson skrifar Skoðun Sósíalistaflokkurinn heimilislaus - hvað næst? Trausti Breiðfjörð Magnússon skrifar Skoðun Rán um hábjartan dag Guðbergur Egill Eyjólfsson skrifar Skoðun Af hverju er verðbólga ennþá svona há? Ólafur Margeirsson skrifar Sjá meira
Það hefur færst í vöxt að þeir sem tjá sig opinberlega telji gagnrýni á orðræðu sína jafngilda ritskoðun, jaðarsetningu eða jafnvel aðför að tjáningarfrelsi. Þessi hugmynd virðist nú vera að skjóta rótum í íslenskri umræðu, eins og sjá má í nýlegri grein eftir þingmann Miðflokksins sem birt var á Vísi, Súrdeigsbrauð, ilmkjarnaolíur og Samtökin 78. Þar er því haldið fram að tjáningarfrelsinu sé ógnað þegar Samtökin 78 lýsa yfir gagnrýni á opinbera orðræðu forsvarsmanns samtakanna Andrými. Í greininni er gagnrýnin sett fram sem misbeiting valds, sem leiði til útilokunar frá opinberum verkefnum og jafnvel óbeinnar skerðingar á atvinnufrelsi. En þessi túlkun á hugtakinu tjáningarfrelsi stenst hvorki lagalega né lýðræðislega skoðun. Rétt er að taka fram að ég deili áhyggjum höfundar greinarinnar af þróun mála í Bandaríkjunum, þar sem fjölmörg dæmi hafa komið fram um að nemendur og starfsmenn háskóla sem gagnrýnt hafa aðgerðir Ísraelshers hafi orðið fyrir refsandi viðbrögðum, útilokun eða útskúfun. Slík viðbrögð, ef ekki um er að ræða hatursorðræðu eða brot á reglum, eru ámælisverð og vekja upp alvarlegar spurningar um þolmörk gagnrýni í lýðræðisríkjum. En sú staða sem lýst er í íslensku samhengi er annars eðlis. Samkvæmt stjórnarskrá Íslands og Mannréttindasáttmála Evrópu hefur hver maður rétt til að láta í ljós hugsanir sínar. En sá réttur ver einstaklinga gegn beinum inngripum ríkisvaldsins í tjáningu, ekki gegn andsvari frá öðrum borgurum, félagasamtökum eða opinberum stofnunum sem meta aðstæður á grundvelli stefnu sinnar. Að borgaraleg samtök sendi bréf til sveitarfélags og lýsi yfir áhyggjum, eins og Samtökin 78 gerðu, er ekki ritskoðun. Það er þátttaka í lýðræðislegri umræðu. Engin opinber ákvörðun hefur verið tekin um útilokun frá starfi eða þjónustu. Engin kærumál hafa verið höfðuð. Það sem gerðist var að félagasamtök beindu athygli að því hvort orðræða tengdra aðila væri samrýmanleg þeim gildum sem opinber stofnun styðst við í stefnumótun sinni. Að vekja slíkar spurningar er ekki ógn við frelsi, heldur eðlilegt lýðræðislegt ferli í samfélagi sem tekur ábyrgð sína alvarlega. Þegar stofnun eins og Amtsbókasafnið á Akureyri fær ábendingu um að forsvarsmaður samstarfsaðila hafi tjáð sig opinberlega með niðrandi eða fordómafullum hætti um tiltekinn samfélagshóp, má og ber stofnuninni að meta hvort slíkt standist stefnu hennar um jafnrétti og mannréttindi. Það er ekki skylda til að grípa til aðgerða, en það er réttmæt krafa að slíkt sé metið málefnalega og í samræmi við lög og reglur um hlutverk opinberra stofnana. Þetta er ekki aðför, þetta er ábyrg stjórnsýsla sem á sér lagalega stoð í jafnréttislögum, mannréttindastefnu sveitarfélaga og almennum kröfum um samræmi og meðalhóf í opinberum ákvörðunum. Ef sá sem gagnrýndur er telur á sig hallað, hefur hann fullt tjáningarfrelsi til að svara fyrir sig, skýra mál sitt eða andmæla túlkun. En hann getur ekki gert kröfu um að aðrir láti hjá líða að bregðast við. Tjáningarfrelsi veitir rétt til að tjá sig, en ekki rétt til að fá að tjá sig án viðbragða. Það veitir heldur ekki sjálfkrafa aðgang að opinberu samstarfi, sérstaklega þegar umdeild orðræða snýr beint að því hvort allir samfélagshópar geti notið öryggis og virðingar á þeim vettvangi. Það hefur aldrei verið svo að allir eigi sjálfkrafa rétt á að nýta opinber húsnæði fyrir viðburði, óháð því hvernig þeir tjá sig um samfélagsmálefni. Opinberar stofnanir þurfa að tryggja að samstarf þeirra við utanaðkomandi aðila brjóti ekki í bága við eigin reglur, lög eða grunngildi. Það að stofnun velti fyrir sér hvort orðræða forsvarsmanna hóps sé samrýmanleg stefnu hennar um virðingu, fjölbreytileika og aðgengi allra að rýminu er ekki ritskoðun. Það er mat á trausti og skilyrðum samstarfs. Það er lögmætt að tjá sig um félagsleg málefni, þar á meðal með gagnrýni á stefnu Samtakanna 78. En það er jafn lögmætt að samtökin, og samfélagið, bregðist við. Það sem ekki má gera er að stilla öllum andsvörum upp sem kúgun. Andmæli eru ekki bann. Þau eru sjálfur grundvöllur frjálsrar umræðu. Það má líka spyrja: Af hverju er það að þegar Samtökin 78 lýsa yfir áhyggjum, þá er það kallað „skoðanakúgun“, en þegar einstaklingar tjá sig opinberlega um transfólk með gagnrýni sem margir telja fordómafulla, þá á það að vera óumdeilt tjáningarfrelsi? Í lýðræði á enginn rétt á að tjá sig án þess að mega búast við mótsvari. Að einhver sé gagnrýndur fyrir orð sín, jafnvel harkalega, er ekki merki um þöggun, heldur þátttöku. Það er lýðræði í reynd hvort sem okkur líkar það eða ekki. Við verðum að viðhalda skýrum aðgreiningum: Tjáningarfrelsi ver þig gegn refsingu ríkisins. Það ver þig ekki gegn gagnrýni frá almenningi, fjölmiðlum eða félagasamtökum. Það veitir þér ekki sjálfkrafa aðgang að opinberum rýmum í umboði stofnana sem starfa samkvæmt ákveðnum grunngildum. Að gagnrýna orðræðu sem telst niðrandi eða útilokandi er ekki árás á frelsið til að tala heldur notkun á því sama frelsi. Að beina erindum til stofnana um ábyrgð samstarfsaðila er ekki ritskoðun heldur þátttaka í lýðræðislegu samtali. Þegar við gleymum þessum grundvallarmun, hættum við að þekkja sjálfan kjarnann í lýðræði: að frelsin okkar eru ekki til einnota, heldur í gagnkvæmu jafnvægi þar sem orðin hafa vægi og ábyrgð þeirra fylgir. Ef við viljum verja tjáningarfrelsi, verðum við líka að verja rétt samfélagsins til að svara fyrir sig. Að lokum stendur þessi staðhæfing óhreyfanleg, og hún er kjarni þessa máls:Að gagnrýna öfgakenndar skoðanir er ekki aðför að tjáningarfrelsi. Það er tjáningarfrelsi. Höfundur er háskólanemi.
„Finnst ykkur skrýtið að ég mæti á Austurvöll – Pabba mínum var fórnað á altari niðurskurðar“ Davíð Bergmann Skoðun
Heimaþjónusta og velferðartækni: Lykillinn að sjálfbæru heilbrigðiskerfi Auður Guðmundsdóttir Skoðun
Vonarsvæði fyrir framtíðina – ábyrgð stjórnvalda kallar á verndun Huld Hafliðadóttir,Heimir Harðarson Skoðun
Skoðun Vonarsvæði fyrir framtíðina – ábyrgð stjórnvalda kallar á verndun Huld Hafliðadóttir,Heimir Harðarson skrifar
Skoðun Stærðfræðikennari sem kann ekki að reikna? (Og getur ekki lært það!) Brynjólfur Þorvarðsson skrifar
Skoðun Íslendingar greiða sama hlutfall útgjalda í mat og Norðurlöndin Margrét Gísladóttir skrifar
Skoðun Heimaþjónusta og velferðartækni: Lykillinn að sjálfbæru heilbrigðiskerfi Auður Guðmundsdóttir skrifar
Skoðun „Finnst ykkur skrýtið að ég mæti á Austurvöll – Pabba mínum var fórnað á altari niðurskurðar“ Davíð Bergmann skrifar
Skoðun Hvers vegna skipta hagsmunir verslanakeðja meira máli en öryggi barna í Ásahverfi Reykjanesbæ? Ólafur Ívar Jónsson skrifar
Skoðun Kjarnorkuákvæðið: Neyðarhemill en ekki léttvægt leikfang popúlista Kristinn Karl Brynjarsson skrifar
Skoðun Ójafnvægi í jöfnunarkerfinu Anna Sigríður Guðnadóttir,Halla Karen Kristjánsdóttir,Lovísa Jónsdóttir skrifar
Skoðun Krónan, Nettó, Hagkaup, Bónus - það er kominn tími á formlega sniðgöngu Helen Ólafsdóttir skrifar
Skoðun Löggæslumál og aðstöðuleysi í Búðardal – ákall um viðbragð og aðgerðir Björn Bjarki Þorsteinsson skrifar
„Finnst ykkur skrýtið að ég mæti á Austurvöll – Pabba mínum var fórnað á altari niðurskurðar“ Davíð Bergmann Skoðun
Heimaþjónusta og velferðartækni: Lykillinn að sjálfbæru heilbrigðiskerfi Auður Guðmundsdóttir Skoðun
Vonarsvæði fyrir framtíðina – ábyrgð stjórnvalda kallar á verndun Huld Hafliðadóttir,Heimir Harðarson Skoðun