Sagnaarfur Biblíunnar – Heildræn sýn á sköpunina Sigurvin Lárus Jónsson skrifar 21. nóvember 2024 10:02 Við lifum nú ögurtíma, þar sem áhugi okkar á því hver við erum sem mannkyn og hvernig við hugsum, munu skilgreina hvort við eigum framtíð á þessari jörð. Metsölubækur á borð við Sapienseftir Yuval Noah Harari, sem tekst á við manninn í sögulegu samhengi og á mörkum hugvísinda og náttúruvísinda, bera merki um slíkan áhuga. Harari rekur mannkynssöguna frá því að við komumst til meðvitundar um okkur sjálf og fórum að segja hvert öðru sögur fyrir 70.000 árum, til 21. aldar þegar við höfum náð yfirráðum yfir eigin þróun. Harari málar mynd sína með breiðum pensli, og hefur verið gagnrýndur fyrir það, en hann endar bókina á því myndmáli að við séum „dýrið sem varð að guði“ og séum sé slík hættuleg: „Er eitthvað hættulegra en ófullnægðir og óábyrgir guðir, sem vita ekki hvað þeir vilja“. Um mannskilning og mannmiðlægni Það er varhugavert að einfalda mannskilning um of en það má segja að mannkynið hafi í gegnum hugmyndasöguna skilið manninn eftir ólíkum ásum. Einn ásinn er á milli skynsemishyggju og tilfinningasemi og spyr, erum við tilfinningaverur sem búum yfir getunni til að hugsa rökrænt eða erum við skynsemisverur glæddar tilfinningum? Hugmyndasaga 18. aldar einkennist af þessum spurningum, frá upplýsingu til rómantíkur. Annar ásinn er á milli einstaklingshyggju og félagshyggju, en sá ás lá til grundvallar 19. öldinni með iðnbyltingu og hugmyndum Charles Darwin um náttúruval annarsvegar og sósíalisma og hugmyndum um þátt samvinnu í þróunarkenningum hinsvegar. Þriðji ásinn fjallar síðan um eðli illskunnar en undir lok 19. aldar var ríkjandi jákvæð sýn á manninn, sem taldi möguleika hans nær ótakmarkaða, og á 20. öldinni varð að endurskoða þann mannskilning eftir skelfingar heimstyrjaldanna tveggja og eftirköst þeirra. Í samtímanum hafa margþættar hugmyndir áhrif á mannskilning okkar, á borð við póstmódernisma, rannsóknir á taugafræði, og gervigreind, en mannmiðlægni okkar er lífsseig, sú hugmynd að mannkynið sé upphaf og endir alls. Mannmiðlægni er að mati heimspekinga á borð við Arne Næss, rótin af vistkerfisvanda okkar og þarf að hans mati að víkja fyrir heildrænni sýn á heiminn, þar sem vistkerfið er í forgrunni. Trúarleiðtogar hafa lagt sitt lóð á vogarskálarnar í átt að slíkri hugsun, m.a. Frans Páfi í umburðarbréfinu Laudato Si´ og Lúterska heimssambandið, og hérlendis guðfræðingar við Háskóla Íslands og Bjarni Karlsson í bók sinni Bati frá tilgangsleysi. Mannsmynd Sköpunarsögunnar Í gegnum hugmyndasöguna hefur Biblían glætt umræðuna um stöðu okkar og tilveru í heiminum myndmáli, en sögur og myndmál eru þau verkfæri sem mannkyninu er tamast að nota til að takast á við veruleikann. Það er í gegnum táknsögur og myndmál sem við sköpum tilveru okkar merkingu og við segjum sögur til að staðsetja okkur í tilverunni. Mannsmynd Biblíunnar er miðlað í gegnum táknsögur og Biblían hefst á ljóði, sem segir frá sköpun heimsins. Sköpun Guðs er góð og í lok sköpunarsögunnar segir: „Og Guð leit allt sem hann hafði gert, og sjá, það var harla gott.“ Manneskjur eru í sköpunarsögunni skapaðar í ímynd Guðs og það myndmál ber með sér að allar manneskjur eru heilagar, þær njóta mannhelgi, mannvirðingar, mannréttinda og jafnréttis, sem ekki verður frá neinni manneskju tekið. „Og Guð skapaði manninn eftir sinni mynd. Hann skapaði hann eftir Guðs mynd. Hann skapaði þau karl og konu.“ Manneskjur bera í sköpunarsögunni ábyrgð á sköpun Guðs, „Guð blessaði þau og Guð sagði við þau: „Verið frjósöm, fjölgið ykkur og fyllið jörðina, gerið ykkur hana undirgefna og ríkið yfir fiskum sjávarins og fuglum himinsins og öllum dýrum sem hrærast á jörðinni.“ Undirgefni í þessu samhengi merkir ekki að manneskjan hafi leyfi til arðráns eða eyðileggingar, heldur erum við kölluð til ábyrgðar gagnvart því vistkerfi sem okkur er treyst fyrir. Þegar vistkerfið er ekki í blóma sökum ágangs okkar, höfum við brugðist þeirri ábyrgð. Manneskjur eru í sköpunarsögunni frjálsar og bera siðferðilega ábyrgð á gjörðum sínum. Fyrsta fólkinu var í aldingarðinum settar reglur og mörk, og þegar þau fóru yfir þau mörk voru þau kölluð til ábyrgðar. Táknsaga syndafallsins er þroskasaga mannkyns, reynsla sem við upplifum sem einstaklingar í uppeldinu og sem samfélag í sameiginlegu þroskaferli. Án frelsis er ekki hægt að kalla okkur til ábyrgðar. Manneskjur eru í sköpunarsögunni tengdar bókstaflegum böndum, fyrsta fólkið er af hvort öðru komið og afkomendasagan fjallar öðrum þræði um fjölskyldubönd og ábyrgð systkina gagnvart hvert öðru. Sagan af fyrstu fjölskyldunni er áminning um að við erum öll skyld, að mannkynið allt er ein fjölskylda og að við tilheyrum sem slík hvert öðru, við berum fjölþættar skyldur til allra. Manneskjur eru í sköpunarsögunni hluti af sáttmálssamfélagi og í gegnum allar sögur Biblíunnar eru þær minntar á að þær eru hluti af sköpuninni og tilheyra sem slíkar sáttmálssambandi við Guð. Tvöfalda kærleiksboðorðið er úr Mósebókum komið, „Þú skalt elska náunga þinn eins og sjálfan þig“, og Davíðsálmar eru fullir myndmáli um að Guð vaki yfir með elsku sinni. „Drottinn er minn hirðir, mig mun ekkert bresta.“ Endurskoðuð mannsmynd Þær grundvallarspurningar sem mannkynið tekst nú á við, kalla á endurskoðun á þeirri mannsmynd sem við höfum. Biblían getur ekki veitt okkur endanleg svör um eðli mannsins en í henni er að finna myndmál og sögur sem eru sígildar, vegna þess að þær setja fram mannsmynd sem er á köflum raunsærri en sú mannmiðlægni sem hefur komið okkur í ógöngur. Manneskjur eru ekki einungis skynsemisverur eða tilfinningaverur, þær eru einnig tengslaverur og því miðlar sköpunarsagan í myndmáli sínu. Manneskjur eru ekki einungis einstaklingar, sameiginleg velferð alls mannkyns byggir á samvinnu og því miðlar sköpunarsagan í myndmáli sínu. Manneskjur eru ekki illar, þær eru í eðli sínu góðar, frjálsar og ábyrgar gjörða sinna, og því miðlar sköpunarsagan í myndmáli sínu. Við erum órofahluti sköpunarinnar og komumst ekki undan þeirri ábyrgð. Höfundur er Dr. Sigurvin Lárus Jónsson er prestur við Vídalínskirkju í Garðabæ. Viltu birta grein á Vísi? Sendu okkur póst. Senda grein Sigurvin Lárus Jónsson Trúmál Mest lesið Samstarf sem skilar raunverulegum loftslagsaðgerðum Nótt Thorberg Skoðun Loforðið sem borgarstjóri gleymdi Magnea Gná Jóhannsdóttir Skoðun Lærum að lesa og reikna Jón Pétur Zimsen Skoðun Kópavogsleiðinn Ragnar Þór Pétursson Skoðun Ríkisstjórnin ræður ekki við verðbólguna Jóhann Páll Jóhannsson Skoðun Öndum rólega – á meðan húsið brennur Magnús Magnússon Skoðun Kristrún, það er bannað að plata Snorri Másson Skoðun Hraðahindranir fyrir strætó Sveinn Ólafsson Skoðun Öndunaræfingar í boði SFS Vala Árnadóttir Skoðun Umbylting ríkisfjármála á átta mánuðum Jóhann Páll Jóhannsson Skoðun Skoðun Skoðun Kópavogsleiðinn Ragnar Þór Pétursson skrifar Skoðun Samstarf sem skilar raunverulegum loftslagsaðgerðum Nótt Thorberg skrifar Skoðun Lærum að lesa og reikna Jón Pétur Zimsen skrifar Skoðun Loforðið sem borgarstjóri gleymdi Magnea Gná Jóhannsdóttir skrifar Skoðun Kristrún, það er bannað að plata Snorri Másson skrifar Skoðun Öndunaræfingar í boði SFS Vala Árnadóttir skrifar Skoðun Öndum rólega – á meðan húsið brennur Magnús Magnússon skrifar Skoðun Umbylting ríkisfjármála á átta mánuðum Jóhann Páll Jóhannsson skrifar Skoðun Átta atriði sem sýna fram á vanda hávaxtastefnunnar Halla Gunnarsdóttir skrifar Skoðun 50 þúsund nýir íbúar – Hvernig tryggjum við samheldni? Guðmundur Ari Sigurjónsson skrifar Skoðun Framtíð nemenda í fyrsta sæti í Kópavogi Ásdís Kristjánsdóttir skrifar Skoðun Að setjast í fyrsta sinn á skólabekk Kolbrún Áslaugar Baldursdóttir skrifar Skoðun Ferðalag úr fangelsi hugans Sigurður Árni Reynisson skrifar Skoðun Hraðahindranir fyrir strætó Sveinn Ólafsson skrifar Skoðun Íslenzkir sambandsríkissinnar Hjörtur J. Guðmundsson skrifar Skoðun Garðurinn okkar fyllist af illgresi Davíð Bergmann skrifar Skoðun Nýtt landsframlag – og hvað svo? Hrafnhildur Bragadóttir,Birna Sigrún Hallsdóttir skrifar Skoðun Fágætir dýrgripir í Vestmannaeyjum Gunnar Salvarsson skrifar Skoðun Gjaldskyldulandið Ísland - Viltu hafa bílastæðagjald við hverja lækjarsprænu? Hermann Helguson skrifar Skoðun Gervigreind er ekki sannleiksvél – en við getum gert svörin traustari Sigvaldi Einarsson skrifar Skoðun Er einnig von á góðakstri Strætó í ár? Stefán Hrafn Jónsson skrifar Skoðun Ferðumst saman í Reykjavík Heiða Björg Hilmisdóttir skrifar Skoðun Þúsundir barna bætast við umferðina Hrefna Sigurjónsdóttir skrifar Skoðun Þau sem hlaupa í átt að hættunni þegar aðrir flýja Gísli Rafn Ólafsson skrifar Skoðun Öndum rólega Heiðrún Lind Marteinsdóttir skrifar Skoðun Réttur barna versus veruleiki Matthildur Björnsdóttir skrifar Skoðun Framtíð villta laxins hangir á bláþræði Elvar Örn Friðriksson skrifar Skoðun „Akademísk sniðganga“: gaslýsingar og hnignun háskólasamfélagsins Birgir Finnsson skrifar Skoðun Við lifum ekki á tíma fasisma Hjörvar Sigurðsson skrifar Skoðun Fíknisjúkdómur – samfélagsleg ábyrgð sem við þurfum að takast á við Halldór Þór Svavarsson skrifar Sjá meira
Við lifum nú ögurtíma, þar sem áhugi okkar á því hver við erum sem mannkyn og hvernig við hugsum, munu skilgreina hvort við eigum framtíð á þessari jörð. Metsölubækur á borð við Sapienseftir Yuval Noah Harari, sem tekst á við manninn í sögulegu samhengi og á mörkum hugvísinda og náttúruvísinda, bera merki um slíkan áhuga. Harari rekur mannkynssöguna frá því að við komumst til meðvitundar um okkur sjálf og fórum að segja hvert öðru sögur fyrir 70.000 árum, til 21. aldar þegar við höfum náð yfirráðum yfir eigin þróun. Harari málar mynd sína með breiðum pensli, og hefur verið gagnrýndur fyrir það, en hann endar bókina á því myndmáli að við séum „dýrið sem varð að guði“ og séum sé slík hættuleg: „Er eitthvað hættulegra en ófullnægðir og óábyrgir guðir, sem vita ekki hvað þeir vilja“. Um mannskilning og mannmiðlægni Það er varhugavert að einfalda mannskilning um of en það má segja að mannkynið hafi í gegnum hugmyndasöguna skilið manninn eftir ólíkum ásum. Einn ásinn er á milli skynsemishyggju og tilfinningasemi og spyr, erum við tilfinningaverur sem búum yfir getunni til að hugsa rökrænt eða erum við skynsemisverur glæddar tilfinningum? Hugmyndasaga 18. aldar einkennist af þessum spurningum, frá upplýsingu til rómantíkur. Annar ásinn er á milli einstaklingshyggju og félagshyggju, en sá ás lá til grundvallar 19. öldinni með iðnbyltingu og hugmyndum Charles Darwin um náttúruval annarsvegar og sósíalisma og hugmyndum um þátt samvinnu í þróunarkenningum hinsvegar. Þriðji ásinn fjallar síðan um eðli illskunnar en undir lok 19. aldar var ríkjandi jákvæð sýn á manninn, sem taldi möguleika hans nær ótakmarkaða, og á 20. öldinni varð að endurskoða þann mannskilning eftir skelfingar heimstyrjaldanna tveggja og eftirköst þeirra. Í samtímanum hafa margþættar hugmyndir áhrif á mannskilning okkar, á borð við póstmódernisma, rannsóknir á taugafræði, og gervigreind, en mannmiðlægni okkar er lífsseig, sú hugmynd að mannkynið sé upphaf og endir alls. Mannmiðlægni er að mati heimspekinga á borð við Arne Næss, rótin af vistkerfisvanda okkar og þarf að hans mati að víkja fyrir heildrænni sýn á heiminn, þar sem vistkerfið er í forgrunni. Trúarleiðtogar hafa lagt sitt lóð á vogarskálarnar í átt að slíkri hugsun, m.a. Frans Páfi í umburðarbréfinu Laudato Si´ og Lúterska heimssambandið, og hérlendis guðfræðingar við Háskóla Íslands og Bjarni Karlsson í bók sinni Bati frá tilgangsleysi. Mannsmynd Sköpunarsögunnar Í gegnum hugmyndasöguna hefur Biblían glætt umræðuna um stöðu okkar og tilveru í heiminum myndmáli, en sögur og myndmál eru þau verkfæri sem mannkyninu er tamast að nota til að takast á við veruleikann. Það er í gegnum táknsögur og myndmál sem við sköpum tilveru okkar merkingu og við segjum sögur til að staðsetja okkur í tilverunni. Mannsmynd Biblíunnar er miðlað í gegnum táknsögur og Biblían hefst á ljóði, sem segir frá sköpun heimsins. Sköpun Guðs er góð og í lok sköpunarsögunnar segir: „Og Guð leit allt sem hann hafði gert, og sjá, það var harla gott.“ Manneskjur eru í sköpunarsögunni skapaðar í ímynd Guðs og það myndmál ber með sér að allar manneskjur eru heilagar, þær njóta mannhelgi, mannvirðingar, mannréttinda og jafnréttis, sem ekki verður frá neinni manneskju tekið. „Og Guð skapaði manninn eftir sinni mynd. Hann skapaði hann eftir Guðs mynd. Hann skapaði þau karl og konu.“ Manneskjur bera í sköpunarsögunni ábyrgð á sköpun Guðs, „Guð blessaði þau og Guð sagði við þau: „Verið frjósöm, fjölgið ykkur og fyllið jörðina, gerið ykkur hana undirgefna og ríkið yfir fiskum sjávarins og fuglum himinsins og öllum dýrum sem hrærast á jörðinni.“ Undirgefni í þessu samhengi merkir ekki að manneskjan hafi leyfi til arðráns eða eyðileggingar, heldur erum við kölluð til ábyrgðar gagnvart því vistkerfi sem okkur er treyst fyrir. Þegar vistkerfið er ekki í blóma sökum ágangs okkar, höfum við brugðist þeirri ábyrgð. Manneskjur eru í sköpunarsögunni frjálsar og bera siðferðilega ábyrgð á gjörðum sínum. Fyrsta fólkinu var í aldingarðinum settar reglur og mörk, og þegar þau fóru yfir þau mörk voru þau kölluð til ábyrgðar. Táknsaga syndafallsins er þroskasaga mannkyns, reynsla sem við upplifum sem einstaklingar í uppeldinu og sem samfélag í sameiginlegu þroskaferli. Án frelsis er ekki hægt að kalla okkur til ábyrgðar. Manneskjur eru í sköpunarsögunni tengdar bókstaflegum böndum, fyrsta fólkið er af hvort öðru komið og afkomendasagan fjallar öðrum þræði um fjölskyldubönd og ábyrgð systkina gagnvart hvert öðru. Sagan af fyrstu fjölskyldunni er áminning um að við erum öll skyld, að mannkynið allt er ein fjölskylda og að við tilheyrum sem slík hvert öðru, við berum fjölþættar skyldur til allra. Manneskjur eru í sköpunarsögunni hluti af sáttmálssamfélagi og í gegnum allar sögur Biblíunnar eru þær minntar á að þær eru hluti af sköpuninni og tilheyra sem slíkar sáttmálssambandi við Guð. Tvöfalda kærleiksboðorðið er úr Mósebókum komið, „Þú skalt elska náunga þinn eins og sjálfan þig“, og Davíðsálmar eru fullir myndmáli um að Guð vaki yfir með elsku sinni. „Drottinn er minn hirðir, mig mun ekkert bresta.“ Endurskoðuð mannsmynd Þær grundvallarspurningar sem mannkynið tekst nú á við, kalla á endurskoðun á þeirri mannsmynd sem við höfum. Biblían getur ekki veitt okkur endanleg svör um eðli mannsins en í henni er að finna myndmál og sögur sem eru sígildar, vegna þess að þær setja fram mannsmynd sem er á köflum raunsærri en sú mannmiðlægni sem hefur komið okkur í ógöngur. Manneskjur eru ekki einungis skynsemisverur eða tilfinningaverur, þær eru einnig tengslaverur og því miðlar sköpunarsagan í myndmáli sínu. Manneskjur eru ekki einungis einstaklingar, sameiginleg velferð alls mannkyns byggir á samvinnu og því miðlar sköpunarsagan í myndmáli sínu. Manneskjur eru ekki illar, þær eru í eðli sínu góðar, frjálsar og ábyrgar gjörða sinna, og því miðlar sköpunarsagan í myndmáli sínu. Við erum órofahluti sköpunarinnar og komumst ekki undan þeirri ábyrgð. Höfundur er Dr. Sigurvin Lárus Jónsson er prestur við Vídalínskirkju í Garðabæ.
Skoðun Gjaldskyldulandið Ísland - Viltu hafa bílastæðagjald við hverja lækjarsprænu? Hermann Helguson skrifar
Skoðun Gervigreind er ekki sannleiksvél – en við getum gert svörin traustari Sigvaldi Einarsson skrifar
Skoðun Fíknisjúkdómur – samfélagsleg ábyrgð sem við þurfum að takast á við Halldór Þór Svavarsson skrifar