Þjóðgarðar í Bandaríkjunum og á Íslandi Bjarni Páll Ingason skrifar 16. desember 2020 11:01 Theodore Roosevelt fæddist árið 1858 í stóru einbýlishúsi á besta stað í miðborg New York. Hann hóf snemma að veiða dýr og stoppa þau upp, áhugamál sem áttu eftir að fylgja honum lengi. Rúmlega tvítugur fór hann til Dakóta landsvæðisins til að veiða vísunda áður en tegundin yrði útdauð. Þessi ferð breytti lífi hans. Hann keypti sér búgarð og dvaldi þar oft og lengi út ævina við útivist og veiðar. Hann gerði sér fljótt grein fyrir því að ef ætti að vernda þessa fáu vísunda sem eftir voru í Bandaríkjunum þyrfti að friða stór svæði fyrir ágangi manna. Einnig varð honum ljóst að forðast þyrfti ofbeit, enda landeyðing þá þegar vandamál á búgarði hans og sameiginlegum afréttum sem kúrekarnir fóru um með nautgripahjarðirnar. Um svipað leyti varð hann afhuga laganáminu og bauð sig fram í innanfylkiskosningum í New York sem fulltrúi repúblikana og náði kjöri. Hann gegndi svo ýmsum pólitískum embættum þar til hann varð varaforseti 1901 og nokkrum mánuðum síðar forseti Bandaríkjanna eftir að William McKinley var myrtur. Hann var yngsti forseti í sögu Bandaríkjanna, kraftmikill maður sem lét til sín taka á mörgum sviðum, ekki síst á sviði náttúruverndar, á tímum þegar ríkjandi viðhorf var að náttúruauðlindir væru ótæmandi. Árið 1906 kom Roosevelt á fót því sem kallast þjóðarminnismerki (e. National Monument), sem er svæði eða staður sem forseti gat verndað vegna sérstöðu sem menningar- og sögulegar minjar, eða svæði með vísindalega sérstöðu. Þeim svipar stundum til þjóðgarða en eru þó oft minni að umfangi, en hafa sum orðið þjóðgarðar síðar meir. Miklagljúfur í Arizona-fylki (Grand Canyon) er litríkt árgljúfur, langt (466 km), breitt (6-29 km), djúpt (allt að 1,8 km) og bratt, myndað af Colorado-fljóti fyrir um 5-6 milljónum ára. Eftir að hafa heimsótt staðinn árið 1903 reyndi Theodore Roosevelt að sannfæra þingið og heimamenn um að vernda þennan magnaða stað með því að stofna þjóðgarð, en mætti mikilli andstöðu enda sáu margir þarna tækifæri í námurekstri og margskonar öðrum umsvifum. Úr ræðu hans í lauslegri þýðingu minni: Miklagljúfur er náttúruundur sem er einstakt á heimsvísu. Ég vil biðja þig um að geyma þetta mikla undur náttúrunnar eins og það er núna. Ég vona að þar verði ekki bygging af neinu tagi, ekki sumarbústaður, hótel eða nokkuð annað sem svert geti stórfenglegan glæsileika, einmanaleika og fegurð gljúfursins. Leyfðu því að vera eins og það er. Þú getur ekki bætt það. Það hefur mótast í rás tímans og maðurinn getur aðeins spillt því. Honum tókst ekki að sannfæra þingið, en náði að koma gljúfrinu undir vernd að lokum með því að gera það að þjóðarminnismerki (1908) og fara þannig framhjá þinginu, stuttu áður en hann lét af embætti. Skömmu eftir andlát hans 1919 var stofnaður þarna þjóðgarður. Árlegri umferð um sex milljóna ferðamanna er stýrt þannig að þeir valdi sem minnstu tjóni, en kyrrðin er ekki söm og áður vegna mikils þyrluflugs. Námurekstur og önnur landnýting er stunduð víða um kring og lífríkið í þjóðgarðinum breyttist gífurlega eftir að stór stífla var byggð ofar í ánni á sjöunda áratugnum. Theodore Roosevelt, fyrrverandi Bandaríkjaforseti. Enginn forseti Bandaríkjanna hefur barist jafn ötullega fyrir náttúruvernd og Theodore Roosevelt. Þegar Þjóðgarðastofnun Bandaríkjanna var komið á legg 1916 voru 35 staðir settir undir stjórn hennar og af þeim hafði hann komið að verndun 23: Fimm þjóðgarða og 18 þjóðarminnismerkja. Hann stofnaði einnig 51 fuglafriðland, fjögur stór friðlönd fyrir stærri dýr og til 150 þjóðarskóga. Samtals ná þessi svæði yfir nærri nífalda stærð Íslands. Fáar þjóðir eru jafn ríkar af náttúruauðlindum og náttúruperlum og Íslendingar. Rúmlega 30 kynslóðir hafa búið hér á landi í rúm ellefu hundruð ár og vonandi verða afkomendur okkar hér enn eftir annan eins tíma. Almenn sátt er um sjálfbæra nýtingu á fiskimiðunum þannig að hægt sé að skila þeirri auðlind áfram til næstu kynslóða. Ágreiningurinn í samtímanum snýst einungis um útfærsluna. Stórbrotin náttúra landsins er einnig verðmæt auðlind og það er ekki nema ein leið fær ef við ætlum að skila víðernum á hálendinu og öðrum náttúruperlum til komandi kynslóða: Friðlýsing og stýring á aðgengi. Skoðanakannanir (2011, 2015 og 2018) sýna að meirihluti Íslendinga er fylgjandi stofnun þjóðgarðs á miðhálendinu, en eins og oft vill verða eru uppi mörg ólík sjónarmið um útfærsluna. Stór ákvörðun eins og verndun hálendis Íslands kallar á að horft sé til langrar framtíðar og yfir flokkadrætti samtímans. Sé horft til hagsmuna þeirra kynslóða sem á eftir okkur koma er þetta ekki erfitt val. Best er að fela faglegri þjóðgarðastofnun langvarandi verndun á víðernum hálendisins og náttúruperlum landsins, stofnun sem hefur skýr markmið og starfar eftir lögum í samstarfi við hagsmunaaðila, félög og sjálfboðaliða. Slík leið hefur reynst vel í Bandaríkjunum þar sem Þjóðgarðastofnun Bandaríkjanna stýrir vernd 423 fjölbreyttra staða, þar af 62 þjóðgarða, sem 330 milljónir gesta heimsóttu árið 2019. Höfundur er lífefnafræðingur. Viltu birta grein á Vísi? Sendu okkur póst. Senda grein Hálendisþjóðgarður Þjóðgarðar Bandaríkin Mest lesið Á hvaða ári er Inga Sæland stödd? Snorri Másson Skoðun 76 dagar Erlingur Sigvaldason Skoðun Draugagangur í Alaska Hannes Pétursson Skoðun Háskólaþorpið Bifröst og fólkið sem gleymdist Margrét Jónsdóttir Njarðvík Skoðun Húsnæðisbæturnar sem hurfu Ragnar Sigurður Kristjánsson Skoðun Sporin þín Valtýr Soffía Sigurðardóttir Skoðun Hoppað í drullipolli við hliðina á Snorra Mássyni. Um allskonar fólk, líka í Miðflokknum Ægir Lúðvíksson Skoðun Loftslagsverkfræði: Verkefni sem borgar sig ekki að láta bíða Snjólaug Árnadóttir,Páll Gunnarsson Skoðun Ákall til KKÍ og íslensku íþróttahreyfingarinnar Ragnhildur Hólmgeirsdóttir,Oddný Björg Rafnsdóttir,Svanhildur Anja Ástþórsdóttir,Guðjón Magnússon,Margrét Rut Eddudóttir Skoðun Hunsuðu menntamálin – en ætla nú að bjarga þeim Sigurður Kári Harðarson Skoðun Skoðun Skoðun Von í Vonarskarði Þuríður Helga Kristjánsdóttir skrifar Skoðun Þjóð gegn þjóðarmorði Finnbjörn A. Hermannsson,Guðrún Margrét Guðmundsdóttir skrifar Skoðun Hvað er eiginlega málið með þessa þéttingu?? Einar Sveinbjörn Guðmundsson skrifar Skoðun Mikilvægi aðgengis og algildrar hönnunar að byggingum í dag og til framtíðar Þuríður harpa Sigurðardóttir skrifar Skoðun Eitt próf á ári – er það snemmtæk íhlutun? Íris E. Gísladóttir skrifar Skoðun Þegar öllu er á botninn hvolft Ingólfur Sverrisson skrifar Skoðun Kynbundin áhrif barneigna á atvinnuþátttöku og tekjur Sigríður Ingibjörg Ingadóttir,Steinunn Bragadóttir skrifar Skoðun Viltu finna milljarð? - Frá gráu svæði í gagnsæi Gunnar Pétur Haraldsson skrifar Skoðun Ný sókn í menntamálum – tækifæri eða hliðarskref? Ingibjörg Isaksen skrifar Skoðun Á hvaða ári er Inga Sæland stödd? Snorri Másson skrifar Skoðun Eru börn innviðir? Hjördís Eva Þórðardóttir skrifar Skoðun Háskólaþorpið Bifröst og fólkið sem gleymdist Margrét Jónsdóttir Njarðvík skrifar Skoðun Körfubolti á tímum þjóðarmorðs Bjarni Þór Sigurbjörnsson skrifar Skoðun Draugagangur í Alaska Hannes Pétursson skrifar Skoðun Loftslagsverkfræði: Verkefni sem borgar sig ekki að láta bíða Snjólaug Árnadóttir,Páll Gunnarsson skrifar Skoðun Hoppað í drullipolli við hliðina á Snorra Mássyni. Um allskonar fólk, líka í Miðflokknum Ægir Lúðvíksson skrifar Skoðun 76 dagar Erlingur Sigvaldason skrifar Skoðun Í minningu körfuboltahetja Snæbjörn Guðmundsson skrifar Skoðun Er kominn tími til að láta endurmeta brunabótamatið á þínu húsnæði? Heiðrún Jónsdóttir skrifar Skoðun Húsnæðisbæturnar sem hurfu Ragnar Sigurður Kristjánsson skrifar Skoðun Ákall til KKÍ og íslensku íþróttahreyfingarinnar Ragnhildur Hólmgeirsdóttir,Oddný Björg Rafnsdóttir,Svanhildur Anja Ástþórsdóttir,Guðjón Magnússon,Margrét Rut Eddudóttir skrifar Skoðun Hjartans mál í kennslu Sigurður Árni Reynisson skrifar Skoðun Hunsuðu menntamálin – en ætla nú að bjarga þeim Sigurður Kári Harðarson skrifar Skoðun Sporin þín Valtýr Soffía Sigurðardóttir skrifar Skoðun Að saga rótina undan trénu og halda að stofninn vaxi hraðar: hugleiðing um tillögur Viðskiptaráðs Birgir Orri Ásgrímsson skrifar Skoðun Mikilvægi aðgengis og algildrar hönnunar að byggingum í dag og til framtíðar Þuríður Harpa Sigurðardóttir skrifar Skoðun Sjallar og lyklaborðið Sigfús Ómar Höskuldsson skrifar Skoðun Fimm af tíu veitingastöðum hættu með hvalkjöt Valgerður Árnadóttir,Stefán Yngvi Pétursson,Rósa Líf Darradóttir,Anahita S. Babaei skrifar Skoðun „Stóra fallega frumvarpið“ hans Trump Gunnar Alexander Ólafsson skrifar Skoðun Verndun vatns og stjórn vatnamála Ólafur Arnar Jónsson,Sigurður Guðjónsson skrifar Sjá meira
Theodore Roosevelt fæddist árið 1858 í stóru einbýlishúsi á besta stað í miðborg New York. Hann hóf snemma að veiða dýr og stoppa þau upp, áhugamál sem áttu eftir að fylgja honum lengi. Rúmlega tvítugur fór hann til Dakóta landsvæðisins til að veiða vísunda áður en tegundin yrði útdauð. Þessi ferð breytti lífi hans. Hann keypti sér búgarð og dvaldi þar oft og lengi út ævina við útivist og veiðar. Hann gerði sér fljótt grein fyrir því að ef ætti að vernda þessa fáu vísunda sem eftir voru í Bandaríkjunum þyrfti að friða stór svæði fyrir ágangi manna. Einnig varð honum ljóst að forðast þyrfti ofbeit, enda landeyðing þá þegar vandamál á búgarði hans og sameiginlegum afréttum sem kúrekarnir fóru um með nautgripahjarðirnar. Um svipað leyti varð hann afhuga laganáminu og bauð sig fram í innanfylkiskosningum í New York sem fulltrúi repúblikana og náði kjöri. Hann gegndi svo ýmsum pólitískum embættum þar til hann varð varaforseti 1901 og nokkrum mánuðum síðar forseti Bandaríkjanna eftir að William McKinley var myrtur. Hann var yngsti forseti í sögu Bandaríkjanna, kraftmikill maður sem lét til sín taka á mörgum sviðum, ekki síst á sviði náttúruverndar, á tímum þegar ríkjandi viðhorf var að náttúruauðlindir væru ótæmandi. Árið 1906 kom Roosevelt á fót því sem kallast þjóðarminnismerki (e. National Monument), sem er svæði eða staður sem forseti gat verndað vegna sérstöðu sem menningar- og sögulegar minjar, eða svæði með vísindalega sérstöðu. Þeim svipar stundum til þjóðgarða en eru þó oft minni að umfangi, en hafa sum orðið þjóðgarðar síðar meir. Miklagljúfur í Arizona-fylki (Grand Canyon) er litríkt árgljúfur, langt (466 km), breitt (6-29 km), djúpt (allt að 1,8 km) og bratt, myndað af Colorado-fljóti fyrir um 5-6 milljónum ára. Eftir að hafa heimsótt staðinn árið 1903 reyndi Theodore Roosevelt að sannfæra þingið og heimamenn um að vernda þennan magnaða stað með því að stofna þjóðgarð, en mætti mikilli andstöðu enda sáu margir þarna tækifæri í námurekstri og margskonar öðrum umsvifum. Úr ræðu hans í lauslegri þýðingu minni: Miklagljúfur er náttúruundur sem er einstakt á heimsvísu. Ég vil biðja þig um að geyma þetta mikla undur náttúrunnar eins og það er núna. Ég vona að þar verði ekki bygging af neinu tagi, ekki sumarbústaður, hótel eða nokkuð annað sem svert geti stórfenglegan glæsileika, einmanaleika og fegurð gljúfursins. Leyfðu því að vera eins og það er. Þú getur ekki bætt það. Það hefur mótast í rás tímans og maðurinn getur aðeins spillt því. Honum tókst ekki að sannfæra þingið, en náði að koma gljúfrinu undir vernd að lokum með því að gera það að þjóðarminnismerki (1908) og fara þannig framhjá þinginu, stuttu áður en hann lét af embætti. Skömmu eftir andlát hans 1919 var stofnaður þarna þjóðgarður. Árlegri umferð um sex milljóna ferðamanna er stýrt þannig að þeir valdi sem minnstu tjóni, en kyrrðin er ekki söm og áður vegna mikils þyrluflugs. Námurekstur og önnur landnýting er stunduð víða um kring og lífríkið í þjóðgarðinum breyttist gífurlega eftir að stór stífla var byggð ofar í ánni á sjöunda áratugnum. Theodore Roosevelt, fyrrverandi Bandaríkjaforseti. Enginn forseti Bandaríkjanna hefur barist jafn ötullega fyrir náttúruvernd og Theodore Roosevelt. Þegar Þjóðgarðastofnun Bandaríkjanna var komið á legg 1916 voru 35 staðir settir undir stjórn hennar og af þeim hafði hann komið að verndun 23: Fimm þjóðgarða og 18 þjóðarminnismerkja. Hann stofnaði einnig 51 fuglafriðland, fjögur stór friðlönd fyrir stærri dýr og til 150 þjóðarskóga. Samtals ná þessi svæði yfir nærri nífalda stærð Íslands. Fáar þjóðir eru jafn ríkar af náttúruauðlindum og náttúruperlum og Íslendingar. Rúmlega 30 kynslóðir hafa búið hér á landi í rúm ellefu hundruð ár og vonandi verða afkomendur okkar hér enn eftir annan eins tíma. Almenn sátt er um sjálfbæra nýtingu á fiskimiðunum þannig að hægt sé að skila þeirri auðlind áfram til næstu kynslóða. Ágreiningurinn í samtímanum snýst einungis um útfærsluna. Stórbrotin náttúra landsins er einnig verðmæt auðlind og það er ekki nema ein leið fær ef við ætlum að skila víðernum á hálendinu og öðrum náttúruperlum til komandi kynslóða: Friðlýsing og stýring á aðgengi. Skoðanakannanir (2011, 2015 og 2018) sýna að meirihluti Íslendinga er fylgjandi stofnun þjóðgarðs á miðhálendinu, en eins og oft vill verða eru uppi mörg ólík sjónarmið um útfærsluna. Stór ákvörðun eins og verndun hálendis Íslands kallar á að horft sé til langrar framtíðar og yfir flokkadrætti samtímans. Sé horft til hagsmuna þeirra kynslóða sem á eftir okkur koma er þetta ekki erfitt val. Best er að fela faglegri þjóðgarðastofnun langvarandi verndun á víðernum hálendisins og náttúruperlum landsins, stofnun sem hefur skýr markmið og starfar eftir lögum í samstarfi við hagsmunaaðila, félög og sjálfboðaliða. Slík leið hefur reynst vel í Bandaríkjunum þar sem Þjóðgarðastofnun Bandaríkjanna stýrir vernd 423 fjölbreyttra staða, þar af 62 þjóðgarða, sem 330 milljónir gesta heimsóttu árið 2019. Höfundur er lífefnafræðingur.
Hoppað í drullipolli við hliðina á Snorra Mássyni. Um allskonar fólk, líka í Miðflokknum Ægir Lúðvíksson Skoðun
Loftslagsverkfræði: Verkefni sem borgar sig ekki að láta bíða Snjólaug Árnadóttir,Páll Gunnarsson Skoðun
Ákall til KKÍ og íslensku íþróttahreyfingarinnar Ragnhildur Hólmgeirsdóttir,Oddný Björg Rafnsdóttir,Svanhildur Anja Ástþórsdóttir,Guðjón Magnússon,Margrét Rut Eddudóttir Skoðun
Skoðun Mikilvægi aðgengis og algildrar hönnunar að byggingum í dag og til framtíðar Þuríður harpa Sigurðardóttir skrifar
Skoðun Kynbundin áhrif barneigna á atvinnuþátttöku og tekjur Sigríður Ingibjörg Ingadóttir,Steinunn Bragadóttir skrifar
Skoðun Loftslagsverkfræði: Verkefni sem borgar sig ekki að láta bíða Snjólaug Árnadóttir,Páll Gunnarsson skrifar
Skoðun Hoppað í drullipolli við hliðina á Snorra Mássyni. Um allskonar fólk, líka í Miðflokknum Ægir Lúðvíksson skrifar
Skoðun Er kominn tími til að láta endurmeta brunabótamatið á þínu húsnæði? Heiðrún Jónsdóttir skrifar
Skoðun Ákall til KKÍ og íslensku íþróttahreyfingarinnar Ragnhildur Hólmgeirsdóttir,Oddný Björg Rafnsdóttir,Svanhildur Anja Ástþórsdóttir,Guðjón Magnússon,Margrét Rut Eddudóttir skrifar
Skoðun Að saga rótina undan trénu og halda að stofninn vaxi hraðar: hugleiðing um tillögur Viðskiptaráðs Birgir Orri Ásgrímsson skrifar
Skoðun Mikilvægi aðgengis og algildrar hönnunar að byggingum í dag og til framtíðar Þuríður Harpa Sigurðardóttir skrifar
Skoðun Fimm af tíu veitingastöðum hættu með hvalkjöt Valgerður Árnadóttir,Stefán Yngvi Pétursson,Rósa Líf Darradóttir,Anahita S. Babaei skrifar
Hoppað í drullipolli við hliðina á Snorra Mássyni. Um allskonar fólk, líka í Miðflokknum Ægir Lúðvíksson Skoðun
Loftslagsverkfræði: Verkefni sem borgar sig ekki að láta bíða Snjólaug Árnadóttir,Páll Gunnarsson Skoðun
Ákall til KKÍ og íslensku íþróttahreyfingarinnar Ragnhildur Hólmgeirsdóttir,Oddný Björg Rafnsdóttir,Svanhildur Anja Ástþórsdóttir,Guðjón Magnússon,Margrét Rut Eddudóttir Skoðun