Lítilræði af lögum um 40 stunda vinnuviku Guðmundur D. Haraldsson skrifar 6. febrúar 2018 05:47 Í nóvember 1971 var lagt fram frumvarp á Alþingi sem kvað á um að almenn vinnuvika á Íslandi skyldi vera 40 dagvinnustundir að lengd að hámarki, en að semja mætti um skemmri vinnuviku. Yfirvinna var vitanlega heimil, en fyrir hana skyldi þá greiða yfirvinnukaup. Frumvarpið var svo samþykkt í desember 1971, og lögin tóku gildi í ársbyrjun 1972. Fram að þessu höfðu engin lög verið í gildi um reglulegan vinnutíma fólks á íslenskum vinnumarkaði í heild sinni, heldur aðeins sérstök lög um stakar starfsstéttir (eins og t.d. sjómenn og verkamenn). Frumvarpið var lagt fram af þáverandi félagsmálaráðherra, Hannibal Valdimarssyni, en hann var einn af ráðherrum ríkisstjórnar sem var nefnd Vinstristjórn II. Frumvarpið, jafnvel þótt það hafi verið samþykkt að lokum, þótti sumum þingmönnum ögrandi, jafnvel ógnandi, en ýmiss orð voru höfuð um hugsanlegar afleiðingar þess innan sala Alþingis. Nú, um 46 árum síðar, er áhugavert að skyggnast inn í umræðu um frumvarpið á Alþingi þessa tíma, til að sjá hvernig rættist úr spádómum þingmannana. Upp úr stendur helst að sumum þingmönnum, þvert á flokka, þótti sem frumvarpið gengi gegn því meginstefi að fólk semdi um kaup og kjör sjálft, og að löggjafinn skipti sér ekki af frjálsum samningum milli fólks – var þetta nefnt alloft í umræðunum. Þannig sagði Ingvar Jóhannsson, þingmaður Sjálfstæðisflokksins: „Ég lýsi því afdráttarlaust yfir sem minni skoðun, að lengd vinnutíma á að ákveða með frjálsum samningum milli aðila vinnumarkaðarins, en ekki með einhliða valdboðum stjórnvalda, eins og gert er í einræðisríkjum.“ Að sjálfsögðu varð Ísland ekki alræðisríki með lagasetningunni – Ísland hefur aldrei verið alræðisríki, en mögulega hafa viðhorfin gagnvart afskiptum löggjafans eitthvað breyst í kjölfarið af þessari lagasetningu. Nú á dögum eru nefninlega ýmis lög í gildi, meðal annars um vinnuvernd, sem ekki voru tilkomin á Íslandi á þessum tíma. Þá höfðu nokkrir þingmenn miklar áhyggjur af því, að frumvarpið myndi spilla fyrir kjaraviðræðum sem þá voru í gangi. Auður Auðuns, þingmaður Sjálfstæðisflokksins, sagði til dæmis: „... ég held, að það sé engum vafa bundið, að fyrirætlanir [ríkisstjórnarinnar] um lögbindingu dagvinnutímans hafa átt sinn þátt í því, að samningaviðræður hafa dregizt svo mjög á langinn sem orðið er.“ Á endanum var auðvitað samið, og lífið hélt áfram. Margir þingmenn töldu að lögin myndu ekki hafa nein áhrif á fjölda unnina vinnustunda; þannig sagði t.d. Geir Hallgrímsson, þingmaður Sjálfstæðisflokksins: „Það er staðreynd, að langur vinnutími er almennt hjá öllum stéttum hér á landi, og þetta [frumvarp] út af fyrir sig styttir ekki vinnutímann.“ Hans helstu áhyggjur voru þær að fólk myndi vinna jafn lengi eftir sem áður, en myndi þiggja í staðinn hærri laun, í formi yfirvinnukaups. Ekki voru þeir margir þingmennirnir sem töldu að frumvarpið myndi beinlínis skaða samfélagið, en þeir voru þó til, þar á meðal Björn Pálsson, þingmaður Framsóknarflokksins: „Ég hygg, að þessi löggjöf verði frekar til að skaða launþega en að bæta kjör þeirra. Það er miklu hagkvæmara fyrir þá að fá 10% hærra kaup og vinna sama vinnutíma og þeir gerðu.“ Aðrir voru jákvæðari, eins og t.d. Hannibal Valdimarsson: „... vafalaust á þessi stytting vinnutímans að geta leitt til aukinna vinnuafkasta, og kæmi það þá aftur í teknadálk atvinnurekenda, ef svo fer. En alls staðar, þar sem vinnutíminn hefur verið styttur niður í svo hófleg mörk sem hér er um að ræða, hafa rannsóknir sýnt það, í öllum löndum, að vinnuafköst hafa aukizt nokkuð við styttingu vinnutímans.“ Einnig var Ragnhildur Helgadóttir, þingmaður Sjálfstæðisflokksins, jákvæð: „Það er nú svo á þessum dögum vinnuþrælkunar hér á [hæstvirtu] [Alþingi], að mér er í raun og veru sannkallað gleðiefni að fást við [frumvarp], sem fjallar um orlof og hvíldartíma og 40 stunda vinnuviku. Það hefur sömu áhrif á mig og vafalaust marga [þingmenn], að það er eins og að hugsa um vor og sólskin í svartasta skammdeginu.“ Þrátt fyrir svartsýnisspárnar urðu umtalsverðar breytingar á Íslandi á árunum eftir að lögin voru sett: Næstu fimm árin frá lagasetningunni, þá jukust tekjur á hvern mann um 4-5% á ári að jafnaði (að undanskildu einu ári), framleiðni á hverri vinnustund jókst um 20% á tímabilinu, og árlegum vinnustundum fækkaði á tímabilinu um 5%. Á myndinni má sjá hvernig vinnustundum fækkaði eftir að lögin voru sett, og eitthvað áfram.Segja má að svartssýnisspárnar hafi ekki gengið eftir, heldur hafi þeir jákvæðari fremur haft á réttu að standa: Samfélagið gekk sinn vanagang, og aukinheldur, hélt áfram að þróast í átt til hins betra. Fyrir nútímafólk er kannski helst umhugsunarvert að vinnustundum hefur ekki fækkað að ráði frá 1980, þrátt fyrir að framleiðni hafi aukist um 75% á hverri vinnustund. Sérstaklega er athyglisvert, eins og sjá má á myndinni, hvernig vinnustundir og framleiðni héldust í hendur, fyrr á tímum, en gera það ekki lengur. Það er full ástæða til að taka til aðgerða til að fækka vinnustundum, þaðan sem frá var horfið um 1980, ekki síst með tilliti til þess hvað Ísland hefur breyst mikið á þessum tíma. Í nútímanum eru það flestir sem vinna við þjónustu á Íslandi (um 77%), mun fleiri en gerðu árið 1971 (52%), en auk þess hafa gengið í garð miklar tæknibreytingar, svo einungis séu nefnd tvö dæmi. Íslenskt samfélag getur vel breytt háttum sínum og fækkað vinnustundum, til að auka hagsæld og tryggja betra fjölskyldulíf, fyrir fólkið í landinu. Þetta ætti að vera með okkar helstu verkefnum til framtíðar.Höfundur er stjórnarmaður í Öldu, félagi um sjálfbærni og lýðræði Viltu birta grein á Vísi? Sendu okkur póst. Senda grein Guðmundur D. Haraldsson Mest lesið Stærðfræðikennari sem kann ekki að reikna? (Og getur ekki lært það!) Brynjólfur Þorvarðsson Skoðun Laxaharmleikur Jóhannes Sturlaugsson Skoðun Íslendingar greiða sama hlutfall útgjalda í mat og Norðurlöndin Margrét Gísladóttir Skoðun Ferðamannaþorpin - Náttúruvá Þóra B. Hafsteinsdóttir Skoðun Vonarsvæði fyrir framtíðina – ábyrgð stjórnvalda kallar á verndun Huld Hafliðadóttir,Heimir Harðarson Skoðun Lýðræðið í skötulíki! Lilja Rafney Magnúsdóttir Skoðun Krónan, Nettó, Hagkaup, Bónus - það er kominn tími á formlega sniðgöngu Helen Ólafsdóttir Skoðun Ef Veðurstofan spáði vitlausu veðri í 40 ár, væri það bara í lagi? Björn Ólafsson Skoðun Heimaþjónusta og velferðartækni: Lykillinn að sjálfbæru heilbrigðiskerfi Auður Guðmundsdóttir Skoðun „Finnst ykkur skrýtið að ég mæti á Austurvöll – Pabba mínum var fórnað á altari niðurskurðar“ Davíð Bergmann Skoðun Skoðun Skoðun Ferðamannaþorpin - Náttúruvá Þóra B. Hafsteinsdóttir skrifar Skoðun Vonarsvæði fyrir framtíðina – ábyrgð stjórnvalda kallar á verndun Huld Hafliðadóttir,Heimir Harðarson skrifar Skoðun Laxaharmleikur Jóhannes Sturlaugsson skrifar Skoðun Lýðræðið í skötulíki! Lilja Rafney Magnúsdóttir skrifar Skoðun Stærðfræðikennari sem kann ekki að reikna? (Og getur ekki lært það!) Brynjólfur Þorvarðsson skrifar Skoðun Íslendingar greiða sama hlutfall útgjalda í mat og Norðurlöndin Margrét Gísladóttir skrifar Skoðun Til varnar jafnlaunavottun Magnea Marinósdóttir skrifar Skoðun Heimaþjónusta og velferðartækni: Lykillinn að sjálfbæru heilbrigðiskerfi Auður Guðmundsdóttir skrifar Skoðun Barnaræninginn Pútín Gunnar Hólmsteinn Ársælsson skrifar Skoðun Um þjóð og ríki Gauti Kristmannsson skrifar Skoðun Málfrelsi og mörk þess á vettvangi lýðræðisins Helga Vala Helgadóttir skrifar Skoðun Sjókvíaeldi á Íslandi fjarstýrt með gervigreind frá Noregi Ingólfur Ásgeirsson skrifar Skoðun „Finnst ykkur skrýtið að ég mæti á Austurvöll – Pabba mínum var fórnað á altari niðurskurðar“ Davíð Bergmann skrifar Skoðun Hvers vegna skipta hagsmunir verslanakeðja meira máli en öryggi barna í Ásahverfi Reykjanesbæ? Ólafur Ívar Jónsson skrifar Skoðun Kjarnorkuákvæðið: Neyðarhemill en ekki léttvægt leikfang popúlista Kristinn Karl Brynjarsson skrifar Skoðun Stjórnarandstaðan er vannýtt auðlind Jón Daníelsson skrifar Skoðun Ef Veðurstofan spáði vitlausu veðri í 40 ár, væri það bara í lagi? Björn Ólafsson skrifar Skoðun Hægri sósíalismi Jón Ingi Hákonarson skrifar Skoðun 5 ára vegferð að skóla framtíðarinnar – eða ekki! Björgmundur Örn Guðmundsson skrifar Skoðun Ójafnvægi í jöfnunarkerfinu Anna Sigríður Guðnadóttir,Halla Karen Kristjánsdóttir,Lovísa Jónsdóttir skrifar Skoðun Það sem ekki má segja um það sem enginn vill sjá Viðar Hreinsson skrifar Skoðun Krónan, Nettó, Hagkaup, Bónus - það er kominn tími á formlega sniðgöngu Helen Ólafsdóttir skrifar Skoðun Löggæslumál og aðstöðuleysi í Búðardal – ákall um viðbragð og aðgerðir Björn Bjarki Þorsteinsson skrifar Skoðun Listin að verða fullkomlega ósammála sjálfri sér á mettíma Þórður Snær Júlíusson skrifar Skoðun Þingmenn auðvaldsins Karl Héðinn Kristjánsson skrifar Skoðun Arðgreiðslur í sjávarútvegi: Staðreyndir gegn fullyrðingum Elliði Vignisson skrifar Skoðun Verðugur bandamaður? Steinar Harðarson skrifar Skoðun Við þurfum nýja sýn á stjórnmál okkar - Mamdani-sýn Hlynur Már Vilhjálmsson skrifar Skoðun Sósíalistaflokkurinn heimilislaus - hvað næst? Trausti Breiðfjörð Magnússon skrifar Skoðun Rán um hábjartan dag Guðbergur Egill Eyjólfsson skrifar Sjá meira
Í nóvember 1971 var lagt fram frumvarp á Alþingi sem kvað á um að almenn vinnuvika á Íslandi skyldi vera 40 dagvinnustundir að lengd að hámarki, en að semja mætti um skemmri vinnuviku. Yfirvinna var vitanlega heimil, en fyrir hana skyldi þá greiða yfirvinnukaup. Frumvarpið var svo samþykkt í desember 1971, og lögin tóku gildi í ársbyrjun 1972. Fram að þessu höfðu engin lög verið í gildi um reglulegan vinnutíma fólks á íslenskum vinnumarkaði í heild sinni, heldur aðeins sérstök lög um stakar starfsstéttir (eins og t.d. sjómenn og verkamenn). Frumvarpið var lagt fram af þáverandi félagsmálaráðherra, Hannibal Valdimarssyni, en hann var einn af ráðherrum ríkisstjórnar sem var nefnd Vinstristjórn II. Frumvarpið, jafnvel þótt það hafi verið samþykkt að lokum, þótti sumum þingmönnum ögrandi, jafnvel ógnandi, en ýmiss orð voru höfuð um hugsanlegar afleiðingar þess innan sala Alþingis. Nú, um 46 árum síðar, er áhugavert að skyggnast inn í umræðu um frumvarpið á Alþingi þessa tíma, til að sjá hvernig rættist úr spádómum þingmannana. Upp úr stendur helst að sumum þingmönnum, þvert á flokka, þótti sem frumvarpið gengi gegn því meginstefi að fólk semdi um kaup og kjör sjálft, og að löggjafinn skipti sér ekki af frjálsum samningum milli fólks – var þetta nefnt alloft í umræðunum. Þannig sagði Ingvar Jóhannsson, þingmaður Sjálfstæðisflokksins: „Ég lýsi því afdráttarlaust yfir sem minni skoðun, að lengd vinnutíma á að ákveða með frjálsum samningum milli aðila vinnumarkaðarins, en ekki með einhliða valdboðum stjórnvalda, eins og gert er í einræðisríkjum.“ Að sjálfsögðu varð Ísland ekki alræðisríki með lagasetningunni – Ísland hefur aldrei verið alræðisríki, en mögulega hafa viðhorfin gagnvart afskiptum löggjafans eitthvað breyst í kjölfarið af þessari lagasetningu. Nú á dögum eru nefninlega ýmis lög í gildi, meðal annars um vinnuvernd, sem ekki voru tilkomin á Íslandi á þessum tíma. Þá höfðu nokkrir þingmenn miklar áhyggjur af því, að frumvarpið myndi spilla fyrir kjaraviðræðum sem þá voru í gangi. Auður Auðuns, þingmaður Sjálfstæðisflokksins, sagði til dæmis: „... ég held, að það sé engum vafa bundið, að fyrirætlanir [ríkisstjórnarinnar] um lögbindingu dagvinnutímans hafa átt sinn þátt í því, að samningaviðræður hafa dregizt svo mjög á langinn sem orðið er.“ Á endanum var auðvitað samið, og lífið hélt áfram. Margir þingmenn töldu að lögin myndu ekki hafa nein áhrif á fjölda unnina vinnustunda; þannig sagði t.d. Geir Hallgrímsson, þingmaður Sjálfstæðisflokksins: „Það er staðreynd, að langur vinnutími er almennt hjá öllum stéttum hér á landi, og þetta [frumvarp] út af fyrir sig styttir ekki vinnutímann.“ Hans helstu áhyggjur voru þær að fólk myndi vinna jafn lengi eftir sem áður, en myndi þiggja í staðinn hærri laun, í formi yfirvinnukaups. Ekki voru þeir margir þingmennirnir sem töldu að frumvarpið myndi beinlínis skaða samfélagið, en þeir voru þó til, þar á meðal Björn Pálsson, þingmaður Framsóknarflokksins: „Ég hygg, að þessi löggjöf verði frekar til að skaða launþega en að bæta kjör þeirra. Það er miklu hagkvæmara fyrir þá að fá 10% hærra kaup og vinna sama vinnutíma og þeir gerðu.“ Aðrir voru jákvæðari, eins og t.d. Hannibal Valdimarsson: „... vafalaust á þessi stytting vinnutímans að geta leitt til aukinna vinnuafkasta, og kæmi það þá aftur í teknadálk atvinnurekenda, ef svo fer. En alls staðar, þar sem vinnutíminn hefur verið styttur niður í svo hófleg mörk sem hér er um að ræða, hafa rannsóknir sýnt það, í öllum löndum, að vinnuafköst hafa aukizt nokkuð við styttingu vinnutímans.“ Einnig var Ragnhildur Helgadóttir, þingmaður Sjálfstæðisflokksins, jákvæð: „Það er nú svo á þessum dögum vinnuþrælkunar hér á [hæstvirtu] [Alþingi], að mér er í raun og veru sannkallað gleðiefni að fást við [frumvarp], sem fjallar um orlof og hvíldartíma og 40 stunda vinnuviku. Það hefur sömu áhrif á mig og vafalaust marga [þingmenn], að það er eins og að hugsa um vor og sólskin í svartasta skammdeginu.“ Þrátt fyrir svartsýnisspárnar urðu umtalsverðar breytingar á Íslandi á árunum eftir að lögin voru sett: Næstu fimm árin frá lagasetningunni, þá jukust tekjur á hvern mann um 4-5% á ári að jafnaði (að undanskildu einu ári), framleiðni á hverri vinnustund jókst um 20% á tímabilinu, og árlegum vinnustundum fækkaði á tímabilinu um 5%. Á myndinni má sjá hvernig vinnustundum fækkaði eftir að lögin voru sett, og eitthvað áfram.Segja má að svartssýnisspárnar hafi ekki gengið eftir, heldur hafi þeir jákvæðari fremur haft á réttu að standa: Samfélagið gekk sinn vanagang, og aukinheldur, hélt áfram að þróast í átt til hins betra. Fyrir nútímafólk er kannski helst umhugsunarvert að vinnustundum hefur ekki fækkað að ráði frá 1980, þrátt fyrir að framleiðni hafi aukist um 75% á hverri vinnustund. Sérstaklega er athyglisvert, eins og sjá má á myndinni, hvernig vinnustundir og framleiðni héldust í hendur, fyrr á tímum, en gera það ekki lengur. Það er full ástæða til að taka til aðgerða til að fækka vinnustundum, þaðan sem frá var horfið um 1980, ekki síst með tilliti til þess hvað Ísland hefur breyst mikið á þessum tíma. Í nútímanum eru það flestir sem vinna við þjónustu á Íslandi (um 77%), mun fleiri en gerðu árið 1971 (52%), en auk þess hafa gengið í garð miklar tæknibreytingar, svo einungis séu nefnd tvö dæmi. Íslenskt samfélag getur vel breytt háttum sínum og fækkað vinnustundum, til að auka hagsæld og tryggja betra fjölskyldulíf, fyrir fólkið í landinu. Þetta ætti að vera með okkar helstu verkefnum til framtíðar.Höfundur er stjórnarmaður í Öldu, félagi um sjálfbærni og lýðræði
Vonarsvæði fyrir framtíðina – ábyrgð stjórnvalda kallar á verndun Huld Hafliðadóttir,Heimir Harðarson Skoðun
Heimaþjónusta og velferðartækni: Lykillinn að sjálfbæru heilbrigðiskerfi Auður Guðmundsdóttir Skoðun
„Finnst ykkur skrýtið að ég mæti á Austurvöll – Pabba mínum var fórnað á altari niðurskurðar“ Davíð Bergmann Skoðun
Skoðun Vonarsvæði fyrir framtíðina – ábyrgð stjórnvalda kallar á verndun Huld Hafliðadóttir,Heimir Harðarson skrifar
Skoðun Stærðfræðikennari sem kann ekki að reikna? (Og getur ekki lært það!) Brynjólfur Þorvarðsson skrifar
Skoðun Íslendingar greiða sama hlutfall útgjalda í mat og Norðurlöndin Margrét Gísladóttir skrifar
Skoðun Heimaþjónusta og velferðartækni: Lykillinn að sjálfbæru heilbrigðiskerfi Auður Guðmundsdóttir skrifar
Skoðun „Finnst ykkur skrýtið að ég mæti á Austurvöll – Pabba mínum var fórnað á altari niðurskurðar“ Davíð Bergmann skrifar
Skoðun Hvers vegna skipta hagsmunir verslanakeðja meira máli en öryggi barna í Ásahverfi Reykjanesbæ? Ólafur Ívar Jónsson skrifar
Skoðun Kjarnorkuákvæðið: Neyðarhemill en ekki léttvægt leikfang popúlista Kristinn Karl Brynjarsson skrifar
Skoðun Ójafnvægi í jöfnunarkerfinu Anna Sigríður Guðnadóttir,Halla Karen Kristjánsdóttir,Lovísa Jónsdóttir skrifar
Skoðun Krónan, Nettó, Hagkaup, Bónus - það er kominn tími á formlega sniðgöngu Helen Ólafsdóttir skrifar
Skoðun Löggæslumál og aðstöðuleysi í Búðardal – ákall um viðbragð og aðgerðir Björn Bjarki Þorsteinsson skrifar
Vonarsvæði fyrir framtíðina – ábyrgð stjórnvalda kallar á verndun Huld Hafliðadóttir,Heimir Harðarson Skoðun
Heimaþjónusta og velferðartækni: Lykillinn að sjálfbæru heilbrigðiskerfi Auður Guðmundsdóttir Skoðun
„Finnst ykkur skrýtið að ég mæti á Austurvöll – Pabba mínum var fórnað á altari niðurskurðar“ Davíð Bergmann Skoðun