Verjum frelsið og mannréttindin Sigurjón Njarðarson skrifar 1. október 2025 09:02 Nú um stundir stendur yfir ný hugmyndafræðileg barátta víða um hinn vestræna heim. Birtingamyndirnar eru ólíkar frá einum stað til annars en þó eru þræðir sem sameiginlegir eru. Í Bretlandi erum við með hinn nýja Umbótaflokk, Í Þýskalandi hefur flokknum AFD vaxið fiskur um hrygg. Front National er í Frakklandi. Fratelli d‘Italia er nú við völd á Ítalíu og vitaskuld þekkjum við MAGA hreyfinguna í Bandaríkjunum. Þetta er bara helstu dæmin, við höfum líka útgáfur af þessu á Norðurlöndunum og víðar. Það sem sameinar þessa flokka er eitt og annað, helst er samlegð í því að flokkanir vilja minnka fjölda innflytjenda, annað hvort með því að tempra fjölgun þeirra eða jafnvel að vísa ákveðnum hópum þeirra úr landi. Þá vilja flest þessi öfl, minnka vægi alþjóðlegra stofnanna. Í mismiklu mæli, þá leggja þeir flestir áherslu á mikilvægi þjóðlegra gilda og íhaldsamra viðhorfa í fjölskyldumálum og öðru er tengist einkalífi fólks. Þótt það sé ekki algilt, þá verður að segja að þau sem tala máli frjálslyndis og mikilvægi alþjóðlegrar samvinnu, hafa sumpart eftirlátið frumkvæðið að því að tala almennt um mannréttindi, innflytjendamál, alþjóðamál og réttindamál minnihlutahópa til þessara hreyfinga sem stundum eru kennd við popúlisma, eða hægri öfgahyggju. Hvað erum við að verja? Samfélagið sem við búum við í dag, varð ekki til af sjálfu sér. Það er fyllsta ástæða að halda því til haga að hér á Íslandi, og raunar víðast um hinn, stundum nefnda, „vestræna heim“ búum við við mikið öryggi. Við erum frjáls hugsana okkar, við getum flest fært okkur til eftir geðþótta, aðgangur að menntun er mikill. Okkur er fært að elska þann sem við viljum elska og við höfum leyfi til að þiggja ást og kærleika. Við megum líka safnast saman og tjá hug okkar, jafnvel þótt að valdhöfum líki ekki. Okkur er líka frjálst að stofna með okkur félagsskap til að sameina krafta okkar og tala fyrir okkar hugðarefnum. Þetta er ekki fullkomið enn. En við erum flest sammála um að þetta séu þau markmið sem okkur ber að reyna eftir fremsta megni að ná, og ef það tekst ekki, þá sé það sameiginlegt verkefni okkar að bæta úr. Núna undanfarið hafa verið nokkrar deilur í samfélaginu okkar, einkum um hvort að höft séu hér á málfrelsinu. Í þeirri umræðu allri gleymist stundum að nefna að enginn virðist ósammála um hvort að við ættum að mega tjá hug okkar. Þess í stað er umræðan um hvort að frelsið sé raunverulegt og hvort að málefnalegt sé að halda aftur af tiltekinni umræðu til að verja réttindi og helgi tiltekinna hópa. Enginn virðist þeirrar skoðunar að ríkisvaldi ætti að vera heimilt án takmarkanna að skerða tjáningarfrelsið. Við gleymum stundum að þetta er ekki algilt og víða um heim eru þessi viðhorf jafnvel framandi. Hvernig urðu þessi réttindi til og hvernig er þeim viðhaldið? Mannréttindi og frelsi eru ekki aðskilin hugtök. Það er ekkert frelsi án mannréttinda og það eru engin mannréttindi án frelsis. Við lok síðara stríðs, varð ríkjum heims það ljóst að tryggja þyrfti, að slíkar hamfarir endurtækju sig ekki. Besta leiðin til þess var að auka samstarf milli ríkja. Það var á áratugunum eftir stríð, sem Sameinuðu þjóðirnar, NATO og Evrópusambandið voru stofnuð. Sömuleiðis voru ýmsir sáttmálar um mannréttindi undirritaðir. Með þessu voru réttindi fólks ekki eingöngu mál borgara og hvers ríkis fyrir sig, heldur skuldbundu ríki sig hvort öðru til að veita sínum þegnum vernd. Ríki hófu með sér samstarf um að einfalda viðskipti sín á milli, þannig að þau þyrftu ekki að sækja á hvort annað með hervaldi til að auka efnahagslegan mátt sinn. Vestræn ríki sem byggðu sína tilveru á mannréttindum og lýðræði ákváðu að ábyrgjast vernd hvers annars með þeim árangri að ekki einn einasti sentimetri neins NATO ríkis hefur glatast í átökum. Sá árangur sem náðst hefur er slíkur að nú hafa alist upp heilar kynslóðir af fólki, sem þekkir ekki líf án friðs, frelsis og mannréttinda. Það er stórkostlegt afrek, en hefur óhjákvæmilega í för með sér að það gleymist hvernig þetta kom til og hvers konar hildarleikur varð undanfari þess. Til sóknar og varnar Það er ekki lengur nein fjarstæða að öfl sem vilja skerða mannréttindi og minnka vægi alþjóðasamtaka verði ráðandi í fleiri og stærri ríkjum Vesturlanda. Nú þegar reynir verulega á bandaríska stjórnskipan, Ítalía er undir forsæti slíks flokks. Það er raunhæfur möguleiki á að slík öfl nái völdum í Þýskalandi, Frakklandi og Bretlandi innan nokkurra ára. Það er allsendis óvíst, ólíklegt raunar, að þær alþjóðastofnanir sem við höfum byggt upp, til varnar mannréttindum, frelsi og efnahagslegri samvinnu lifi það af. Helsta ástæða þessa, er að forræði á samtali um mannréttindi, stofnanir samfélagsins og alþjóðastarf hefur verið að mestu í höndum þessara afla. Við sem teljum okkur til frjálslyndis og alþjóðahyggju höfum að mestu verið til varnar, síður til sóknar. Það má deila um hversu mikið popúlísk hugmyndafræði í sama tóni og AFD, MAGA og Front National er kominn hingað til Íslands. Enn sem komið er, virðist fátt stjórnmálafólk hér á landi telja það vera sér til tekna að tengja sig þessum öflum. Þannig er íslensk umræða um alþjóðamál, aðallega á þeim grunni hvort að við eigum að auka evrópusamstarf, eða ekki. Þær raddir sem telja að við eigum að draga okkur úr Evrópusamstarfi eru á jaðri umræðunnar. Sá árangur sem popúlískir flokkar í Evrópu virðast vera að ná, er þó slíkur að það verður að taka það alvarlega að slík öfl kunna að rísa á Íslandi og ná árangri, annað hvort innan núverandi stjórnmálaflokka eða í nýjum flokkum. Raunar má færa sannfærandi rök fyrir að sú vegferð sé þegar hafinn. Við sem teljum okkur vera frjálslynd og lýðræðissinnuð verðum að gera okkur grein fyrir að samfélagsgerð hins vestræna lýðræðis er að fara í gegnum stærstu prófraun sína síðan seinna stríði lauk. Hér dugar ekki bara að grípa til varna þegar að stofnunum samfélagsins er ráðist. Það dugar heldur ekki að þeir hópar sem upplifa sín mannréttindi í hættu hverju sinni leiði þá vörn einir. Þetta er heldur ekki verkefni sem verður eingöngu leidd af kjörnum fulltrúum. Þetta þarf að vera á miklu breiðari grunni, í heita pottinum, við eldhúsborðið og á kaffistofunum. Umfram allt má þetta ekki bara vera vörn. Það verður að nást meira frumkvæði í að tala um þau grunngildi sem við viljum hafa og þær stofnanir sem við höfum komið upp til að verja þau. Í því felst ekki krafa um gagnrýnilaust hjal, heldur umræða um það sem slíkar stofnanir hafa óumdeilanlega leitt af sér – Ekki fullkominn, en samt margfalt betri heim og nauðsynlegan þátt í vegferð að enn betri. Það má ekki bara sitja hjá og bíða eftir næsta skrefi popúlísku aflanna. Það er einfaldlega of mikið í húfi til þess. Hugmyndin að þessum pistli á rætur sínar að rekja til hlaðvarpsins „The Rest Is Politics“ , þáttur nr. 453, sem var útgefin þann 25 september. Höfundur er lögfræðingur og starfsmaður þingflokks Viðreisnar. Viltu birta grein á Vísi? Sendu okkur póst. Senda grein Sigurjón Njarðarson Mannréttindi Mest lesið Skrift er málið Guðbjörg Rut Þórisdóttir Skoðun Tvær leiðir færar til þess að skóli fyrir alla geti virkað Íris Björk Eysteinsdóttir Skoðun Sameiginlegt sundkort fyrir höfuðborgarsvæðið – löngu tímabært Þórdís Lóa Þórhallsdóttir Skoðun 1500 vanvirk ungmenni í Reykjavík Magnea Gná Jóhannsdóttir Skoðun Komið gott! Álfhildur Leifsdóttir,Hólmfríður Jennýjar Árnadóttir Skoðun Ástarsvik ein tegund ofbeldis gegn eldra fólki Kolbrún Áslaugar Baldursdóttir Skoðun Lítil bleik slaufa kemur miklu til leiðar Halla Þorvaldsdóttir Skoðun Örorkubyrði og örorkuframlag lífeyrissjóða Björgvin Jón Bjarnason Skoðun Hvað eiga kaffihúsin á 18. öld á Englandi og gervigreind sameiginlegt? Stefán Atli Rúnarsson Skoðun Frá Peking 1995 til 2025: Samstarf, framþróun og ný heimsskipan Karl Héðinn Kristjánsson Skoðun Skoðun Skoðun Okur fákeppni og ofurvextir halda uppi verðbólgu Þorsteinn Sæmundsson skrifar Skoðun Óverjandi framkoma við fyrirtæki Ólafur Stephensen skrifar Skoðun Viljum við læra af sögunni eða endurtaka hana? Arndís Anna Kristínardóttir Gunnarsdóttir skrifar Skoðun Réttlæti hins sterka. Þegar vitleysan í dómsal slær allt út Jörgen Ingimar Hansson skrifar Skoðun Sameiginlegt sundkort fyrir höfuðborgarsvæðið – löngu tímabært Þórdís Lóa Þórhallsdóttir skrifar Skoðun Frá Peking 1995 til 2025: Samstarf, framþróun og ný heimsskipan Karl Héðinn Kristjánsson skrifar Skoðun Ástarsvik ein tegund ofbeldis gegn eldra fólki Kolbrún Áslaugar Baldursdóttir skrifar Skoðun Lítil bleik slaufa kemur miklu til leiðar Halla Þorvaldsdóttir skrifar Skoðun Fræ menntunar – frá Froebel til Jung Kristín Magdalena Ágústsdóttir skrifar Skoðun 1500 vanvirk ungmenni í Reykjavík Magnea Gná Jóhannsdóttir skrifar Skoðun Hvað eiga kaffihúsin á 18. öld á Englandi og gervigreind sameiginlegt? Stefán Atli Rúnarsson skrifar Skoðun Að hafa trú á samfélaginu Hjálmar Bogi Hafliðason skrifar Skoðun Sköpum samfélag fyrir börn Gunnar Salvarsson skrifar Skoðun Skrift er málið Guðbjörg Rut Þórisdóttir skrifar Skoðun Viltu hafa jákvæð áhrif þegar þú ferðast? Ásdís Guðmundsdóttir skrifar Skoðun Tvær leiðir færar til þess að skóli fyrir alla geti virkað Íris Björk Eysteinsdóttir skrifar Skoðun Örorkubyrði og örorkuframlag lífeyrissjóða Björgvin Jón Bjarnason skrifar Skoðun Komið gott! Álfhildur Leifsdóttir,Hólmfríður Jennýjar Árnadóttir skrifar Skoðun Gervigreind er persónulegi kennarinn þinn – Lærum að læra upp á nýtt Sigvaldi Einarsson skrifar Skoðun Gegn áætluðu kílómetragjaldi stjórnvalda á bifhjól Matthías Arngrímsson skrifar Skoðun Tillaga um hærri vörugjöld á mótorhjól er skref aftur á bak Unnar Már Magnússon skrifar Skoðun Hvernig hugsar þú um hreint vatn? Lovísa Árnadóttir skrifar Skoðun Takk Vigdís! Takk Guðni! Takk Halla! — Takk þjóð! Hjörtur Hjartarson skrifar Skoðun Blóðmerar - skeytingarleysi hinna þriggja valda Árni Stefán Árnason skrifar Skoðun Krefjandi tímar í veitingageiranum Einar Bárðarson skrifar Skoðun Má endalaust vera níðingur!! Arna Magnea Danks skrifar Skoðun Um pólitík óttans, öryggisvæðingu fólksflótta og hina ICElensku varðhaldsstöð Sema Erla Serdaroglu skrifar Skoðun Silfurfat Samfylkingarinnar Helgi Áss Grétarsson skrifar Skoðun Opið bréf til Jóhanns Páls Jóhannssonar umhverfis-, orku- og loftlagsráðherra Kolbrún Georgsdóttir skrifar Skoðun Fjármálabylting: Gervigreind og táknvæðing fyrir almenning Björgmundur Örn Guðmundsson skrifar Sjá meira
Nú um stundir stendur yfir ný hugmyndafræðileg barátta víða um hinn vestræna heim. Birtingamyndirnar eru ólíkar frá einum stað til annars en þó eru þræðir sem sameiginlegir eru. Í Bretlandi erum við með hinn nýja Umbótaflokk, Í Þýskalandi hefur flokknum AFD vaxið fiskur um hrygg. Front National er í Frakklandi. Fratelli d‘Italia er nú við völd á Ítalíu og vitaskuld þekkjum við MAGA hreyfinguna í Bandaríkjunum. Þetta er bara helstu dæmin, við höfum líka útgáfur af þessu á Norðurlöndunum og víðar. Það sem sameinar þessa flokka er eitt og annað, helst er samlegð í því að flokkanir vilja minnka fjölda innflytjenda, annað hvort með því að tempra fjölgun þeirra eða jafnvel að vísa ákveðnum hópum þeirra úr landi. Þá vilja flest þessi öfl, minnka vægi alþjóðlegra stofnanna. Í mismiklu mæli, þá leggja þeir flestir áherslu á mikilvægi þjóðlegra gilda og íhaldsamra viðhorfa í fjölskyldumálum og öðru er tengist einkalífi fólks. Þótt það sé ekki algilt, þá verður að segja að þau sem tala máli frjálslyndis og mikilvægi alþjóðlegrar samvinnu, hafa sumpart eftirlátið frumkvæðið að því að tala almennt um mannréttindi, innflytjendamál, alþjóðamál og réttindamál minnihlutahópa til þessara hreyfinga sem stundum eru kennd við popúlisma, eða hægri öfgahyggju. Hvað erum við að verja? Samfélagið sem við búum við í dag, varð ekki til af sjálfu sér. Það er fyllsta ástæða að halda því til haga að hér á Íslandi, og raunar víðast um hinn, stundum nefnda, „vestræna heim“ búum við við mikið öryggi. Við erum frjáls hugsana okkar, við getum flest fært okkur til eftir geðþótta, aðgangur að menntun er mikill. Okkur er fært að elska þann sem við viljum elska og við höfum leyfi til að þiggja ást og kærleika. Við megum líka safnast saman og tjá hug okkar, jafnvel þótt að valdhöfum líki ekki. Okkur er líka frjálst að stofna með okkur félagsskap til að sameina krafta okkar og tala fyrir okkar hugðarefnum. Þetta er ekki fullkomið enn. En við erum flest sammála um að þetta séu þau markmið sem okkur ber að reyna eftir fremsta megni að ná, og ef það tekst ekki, þá sé það sameiginlegt verkefni okkar að bæta úr. Núna undanfarið hafa verið nokkrar deilur í samfélaginu okkar, einkum um hvort að höft séu hér á málfrelsinu. Í þeirri umræðu allri gleymist stundum að nefna að enginn virðist ósammála um hvort að við ættum að mega tjá hug okkar. Þess í stað er umræðan um hvort að frelsið sé raunverulegt og hvort að málefnalegt sé að halda aftur af tiltekinni umræðu til að verja réttindi og helgi tiltekinna hópa. Enginn virðist þeirrar skoðunar að ríkisvaldi ætti að vera heimilt án takmarkanna að skerða tjáningarfrelsið. Við gleymum stundum að þetta er ekki algilt og víða um heim eru þessi viðhorf jafnvel framandi. Hvernig urðu þessi réttindi til og hvernig er þeim viðhaldið? Mannréttindi og frelsi eru ekki aðskilin hugtök. Það er ekkert frelsi án mannréttinda og það eru engin mannréttindi án frelsis. Við lok síðara stríðs, varð ríkjum heims það ljóst að tryggja þyrfti, að slíkar hamfarir endurtækju sig ekki. Besta leiðin til þess var að auka samstarf milli ríkja. Það var á áratugunum eftir stríð, sem Sameinuðu þjóðirnar, NATO og Evrópusambandið voru stofnuð. Sömuleiðis voru ýmsir sáttmálar um mannréttindi undirritaðir. Með þessu voru réttindi fólks ekki eingöngu mál borgara og hvers ríkis fyrir sig, heldur skuldbundu ríki sig hvort öðru til að veita sínum þegnum vernd. Ríki hófu með sér samstarf um að einfalda viðskipti sín á milli, þannig að þau þyrftu ekki að sækja á hvort annað með hervaldi til að auka efnahagslegan mátt sinn. Vestræn ríki sem byggðu sína tilveru á mannréttindum og lýðræði ákváðu að ábyrgjast vernd hvers annars með þeim árangri að ekki einn einasti sentimetri neins NATO ríkis hefur glatast í átökum. Sá árangur sem náðst hefur er slíkur að nú hafa alist upp heilar kynslóðir af fólki, sem þekkir ekki líf án friðs, frelsis og mannréttinda. Það er stórkostlegt afrek, en hefur óhjákvæmilega í för með sér að það gleymist hvernig þetta kom til og hvers konar hildarleikur varð undanfari þess. Til sóknar og varnar Það er ekki lengur nein fjarstæða að öfl sem vilja skerða mannréttindi og minnka vægi alþjóðasamtaka verði ráðandi í fleiri og stærri ríkjum Vesturlanda. Nú þegar reynir verulega á bandaríska stjórnskipan, Ítalía er undir forsæti slíks flokks. Það er raunhæfur möguleiki á að slík öfl nái völdum í Þýskalandi, Frakklandi og Bretlandi innan nokkurra ára. Það er allsendis óvíst, ólíklegt raunar, að þær alþjóðastofnanir sem við höfum byggt upp, til varnar mannréttindum, frelsi og efnahagslegri samvinnu lifi það af. Helsta ástæða þessa, er að forræði á samtali um mannréttindi, stofnanir samfélagsins og alþjóðastarf hefur verið að mestu í höndum þessara afla. Við sem teljum okkur til frjálslyndis og alþjóðahyggju höfum að mestu verið til varnar, síður til sóknar. Það má deila um hversu mikið popúlísk hugmyndafræði í sama tóni og AFD, MAGA og Front National er kominn hingað til Íslands. Enn sem komið er, virðist fátt stjórnmálafólk hér á landi telja það vera sér til tekna að tengja sig þessum öflum. Þannig er íslensk umræða um alþjóðamál, aðallega á þeim grunni hvort að við eigum að auka evrópusamstarf, eða ekki. Þær raddir sem telja að við eigum að draga okkur úr Evrópusamstarfi eru á jaðri umræðunnar. Sá árangur sem popúlískir flokkar í Evrópu virðast vera að ná, er þó slíkur að það verður að taka það alvarlega að slík öfl kunna að rísa á Íslandi og ná árangri, annað hvort innan núverandi stjórnmálaflokka eða í nýjum flokkum. Raunar má færa sannfærandi rök fyrir að sú vegferð sé þegar hafinn. Við sem teljum okkur vera frjálslynd og lýðræðissinnuð verðum að gera okkur grein fyrir að samfélagsgerð hins vestræna lýðræðis er að fara í gegnum stærstu prófraun sína síðan seinna stríði lauk. Hér dugar ekki bara að grípa til varna þegar að stofnunum samfélagsins er ráðist. Það dugar heldur ekki að þeir hópar sem upplifa sín mannréttindi í hættu hverju sinni leiði þá vörn einir. Þetta er heldur ekki verkefni sem verður eingöngu leidd af kjörnum fulltrúum. Þetta þarf að vera á miklu breiðari grunni, í heita pottinum, við eldhúsborðið og á kaffistofunum. Umfram allt má þetta ekki bara vera vörn. Það verður að nást meira frumkvæði í að tala um þau grunngildi sem við viljum hafa og þær stofnanir sem við höfum komið upp til að verja þau. Í því felst ekki krafa um gagnrýnilaust hjal, heldur umræða um það sem slíkar stofnanir hafa óumdeilanlega leitt af sér – Ekki fullkominn, en samt margfalt betri heim og nauðsynlegan þátt í vegferð að enn betri. Það má ekki bara sitja hjá og bíða eftir næsta skrefi popúlísku aflanna. Það er einfaldlega of mikið í húfi til þess. Hugmyndin að þessum pistli á rætur sínar að rekja til hlaðvarpsins „The Rest Is Politics“ , þáttur nr. 453, sem var útgefin þann 25 september. Höfundur er lögfræðingur og starfsmaður þingflokks Viðreisnar.
Hvað eiga kaffihúsin á 18. öld á Englandi og gervigreind sameiginlegt? Stefán Atli Rúnarsson Skoðun
Skoðun Viljum við læra af sögunni eða endurtaka hana? Arndís Anna Kristínardóttir Gunnarsdóttir skrifar
Skoðun Sameiginlegt sundkort fyrir höfuðborgarsvæðið – löngu tímabært Þórdís Lóa Þórhallsdóttir skrifar
Skoðun Frá Peking 1995 til 2025: Samstarf, framþróun og ný heimsskipan Karl Héðinn Kristjánsson skrifar
Skoðun Hvað eiga kaffihúsin á 18. öld á Englandi og gervigreind sameiginlegt? Stefán Atli Rúnarsson skrifar
Skoðun Gervigreind er persónulegi kennarinn þinn – Lærum að læra upp á nýtt Sigvaldi Einarsson skrifar
Skoðun Um pólitík óttans, öryggisvæðingu fólksflótta og hina ICElensku varðhaldsstöð Sema Erla Serdaroglu skrifar
Skoðun Opið bréf til Jóhanns Páls Jóhannssonar umhverfis-, orku- og loftlagsráðherra Kolbrún Georgsdóttir skrifar
Skoðun Fjármálabylting: Gervigreind og táknvæðing fyrir almenning Björgmundur Örn Guðmundsson skrifar
Hvað eiga kaffihúsin á 18. öld á Englandi og gervigreind sameiginlegt? Stefán Atli Rúnarsson Skoðun