Sögulegur dómur Hæstaréttar – staðfestir sjálfstæði Alþingis Erna Bjarnadóttir skrifar 27. maí 2025 16:03 Dómur Hæstaréttar Íslands í síðustu viku um breytingar á búvörulögum er þýðingarmikill fyrir íslenskt lýðræði og stjórnarskrárbundna þrískiptingu ríkisvaldsins. Í málinu var tekist á um hvort Alþingi hefði brotið gegn stjórnarskránni þegar gerðar voru verulegar breytingar á frumvarpi við meðferð þess á Alþingi. Umdeildur héraðsdómur í hnotskurn Upphaf málsins má rekja til þess er Alþingi samþykkti undanþágu fyrir kjötafurðastöðvar frá tilteknum ákvæðum samkeppnislaga með breytingu á svonefndum búvörulögum. Innes ehf óskaði eftir að Samkeppniseftirlitið (SKE) léti sig málið varða en fékk synjun og höfðaði í kjölfarið dómsmál á hendur SKE. Málið fékk flýtimeðferð fyrir héraðsdómi sem komst að þeirri niðurstöðu að þingmálið hefði ekki verið rætt við þrjár umræður í skilningi 44. gr. Stjórnarskrárinnar og dæmdi lögin því ölögmæt. Mikilvægi málsins fyrir íslenska stjórnskipun Sú staðreynd að Hæstiréttur var skipaður sjö dómurum við meðferð málsins endurspeglar mikilvægi málsins fyrir íslenska stjórnskipun. Niðurstaða réttarins var skýr: Alþingi hefur ríkt og sjálfstætt vald til að ákveða hvernig það mótar lög. Það er fyrst og fremst þingið sjálft – ekki framkvæmdavaldið né dómstólar – sem leggja línurnar um efni og form lagasetningar. Þessi niðurstaða styrkir stöðu þingræðisins þar sem kjörnir fulltrúar á Alþingi fara með löggjafarvaldið, ekki aðrir. Ef þau sjónarmið sem urðu undir í málinu hefðu fengið brautargengi, þá hefði Alþingi í reynd verið gert að einhvers konar stjórnsýslunefnd sem afgreiðir mál eftir forskrift framkvæmdavaldsins. Það hefði verið alvarleg aðför að grundvallarreglunni um þrískiptingu ríkisvaldsins og hlutverki Alþingis sem sjálfstæðs löggjafarvalds og þannig valdamesta hluta ríkisvaldsins. Gagnrýnt var að frumvarpinu hefði verið breytt svo mikið í þinglegri meðferð að það ætti að teljast nýtt mál og því hefði þurft að ræða það að nýju við þrjár umræður og afla umsagna um það á ný. Í dómi Hæstiréttar var lögð áhersla á að Alþingi njóti töluverðs svigrúms til breytinga á lagafrumvörpum, svo framarlega sem grundvallaratriði stjórnarskrárinnar um lýðræðislega og opna umræðu þingmála séu virt. Í dómnum kom einnig fram skýr afstaða til stöðu umsagna í löggjafarstarfi. Umsagnir um lagafrumvörp eru mikilvægar og geta orðið Alþingi til leiðbeiningar, en það er og verður á valdi löggjafans sjálfs að meta inntak og vægi þeirra í lokaafgreiðslu mála. Fyrrverandi forseti EFTA-dómstólsins leggur orð í belg Carl Baudenbacher, fyrrverandi forseti EFTA-dómstólsins, hefur opinberlega fagnað þessari niðurstöðu. Hann hafði áður bent á að Ísland hefði verulegt svigrúm samkvæmt EES-samningnum til að móta eigin undanþágur frá samkeppnisreglum í landbúnaði og væri ekki bundið af þeim undanþágum sem finna má innan ESB. Baudenbacher telur að dómur Hæstaréttar styrki stöðu Íslands innan EES samstarfsins og staðfesti að löggjafinn hafi verulegt svigrúm til að móta eigin reglur á þessu sviði. EES-samningurinn einn og sér komi ekki í veg fyrir það. Umfjöllun um dóm Hæstaréttar Eftir að dómur Hæstaréttar féll hefur hann mætt harðri gagnrýni frá fulltrúum hagsmunasamtaka innflutningsfyrirtækja og jafnvel SKE sjálfs sem þó var áfrýjandi í málinu og vann það fyrir Hæstarétti þar sem fallist var á dómkröfur þess. Framkvæmdastjóri Félags atvinnurekenda, hefur haldið því fram að SKE eigi og megi hvetja þingmenn til að fella gildandi lög – jafnvel með harkalegri orðræðu þegar umsagnir eru veittar nefndum Alþingis. Þessum skilningi verður að mótmæla. Eins og alþekkt er verða stjórnvöld, hér SKE, að byggja háttsemi sína á lögum en engin lagastoð er fyrir framgöngu SKE í þessu máli. Hér má tiltaka að ákvæði samkeppnislaga, sérstaklega c-liður 8. gr., veitir SKE eingöngu heimild til að benda „stjórnvöldum“ – það er framkvæmdarvaldinu – á leiðir til að bæta samkeppni. Alþingi og alþingismenn falla ekki undir skilgreiningu stjórnvalda í þessu samhengi. Þá kemur skýrt fram í 18. gr. samkeppnislaga að ef SKE telur að ákvæði laga stríði gegn markmiðum laganna og torveldi frjálsa samkeppni þá skulu vekja athygli ráðherra á því í áliti en að lokinni þeirri kynningu skuli álitið birt almenningi. Nú er mál að linni - dómur er fallinn Dómur Hæstaréttar staðfestir með afgerandi hætti að Alþingi er ekki undir hæl framkvæmdavaldsins eða dómstóla, það er hið þjóðkjörna þing sem er hinn raunverulegi löggjafi landsins. Þetta er mikilvægur sigur fyrir íslenskt lýðræði og grundvallaratriði íslenskrar stjórnskipunar. Höfundur er hagfræðingur hjá Mjólkursamsölunni og með diploma í opinberri stjórnsýslu. Viltu birta grein á Vísi? Sendu okkur póst. Senda grein Erna Bjarnadóttir Undanþága kjötafurðastöðva frá samkeppnislögum Mest lesið 76 dagar Erlingur Sigvaldason Skoðun Á hvaða ári er Inga Sæland stödd? Snorri Másson Skoðun Húsnæðisbæturnar sem hurfu Ragnar Sigurður Kristjánsson Skoðun Sporin þín Valtýr Soffía Sigurðardóttir Skoðun Hoppað í drullipolli við hliðina á Snorra Mássyni. Um allskonar fólk, líka í Miðflokknum Ægir Lúðvíksson Skoðun Loftslagsverkfræði: Verkefni sem borgar sig ekki að láta bíða Snjólaug Árnadóttir,Páll Gunnarsson Skoðun Háskólaþorpið Bifröst og fólkið sem gleymdist Margrét Jónsdóttir Njarðvík Skoðun Hunsuðu menntamálin – en ætla nú að bjarga þeim Sigurður Kári Harðarson Skoðun Draugagangur í Alaska Hannes Pétursson Skoðun Ákall til KKÍ og íslensku íþróttahreyfingarinnar Ragnhildur Hólmgeirsdóttir,Oddný Björg Rafnsdóttir,Svanhildur Anja Ástþórsdóttir,Guðjón Magnússon,Margrét Rut Eddudóttir Skoðun Skoðun Skoðun Þegar öllu er á botninn hvolft Ingólfur Sverrisson skrifar Skoðun Kynbundin áhrif barneigna á atvinnuþátttöku og tekjur Sigríður Ingibjörg Ingadóttir,Steinunn Bragadóttir skrifar Skoðun Viltu finna milljarð? - Frá gráu svæði í gagnsæi Gunnar Pétur Haraldsson skrifar Skoðun Ný sókn í menntamálum – tækifæri eða hliðarskref? Ingibjörg Isaksen skrifar Skoðun Á hvaða ári er Inga Sæland stödd? Snorri Másson skrifar Skoðun Eru börn innviðir? Hjördís Eva Þórðardóttir skrifar Skoðun Háskólaþorpið Bifröst og fólkið sem gleymdist Margrét Jónsdóttir Njarðvík skrifar Skoðun Körfubolti á tímum þjóðarmorðs Bjarni Þór Sigurbjörnsson skrifar Skoðun Draugagangur í Alaska Hannes Pétursson skrifar Skoðun Loftslagsverkfræði: Verkefni sem borgar sig ekki að láta bíða Snjólaug Árnadóttir,Páll Gunnarsson skrifar Skoðun Hoppað í drullipolli við hliðina á Snorra Mássyni. Um allskonar fólk, líka í Miðflokknum Ægir Lúðvíksson skrifar Skoðun 76 dagar Erlingur Sigvaldason skrifar Skoðun Í minningu körfuboltahetja Snæbjörn Guðmundsson skrifar Skoðun Er kominn tími til að láta endurmeta brunabótamatið á þínu húsnæði? Heiðrún Jónsdóttir skrifar Skoðun Húsnæðisbæturnar sem hurfu Ragnar Sigurður Kristjánsson skrifar Skoðun Ákall til KKÍ og íslensku íþróttahreyfingarinnar Ragnhildur Hólmgeirsdóttir,Oddný Björg Rafnsdóttir,Svanhildur Anja Ástþórsdóttir,Guðjón Magnússon,Margrét Rut Eddudóttir skrifar Skoðun Hjartans mál í kennslu Sigurður Árni Reynisson skrifar Skoðun Hunsuðu menntamálin – en ætla nú að bjarga þeim Sigurður Kári Harðarson skrifar Skoðun Sporin þín Valtýr Soffía Sigurðardóttir skrifar Skoðun Að saga rótina undan trénu og halda að stofninn vaxi hraðar: hugleiðing um tillögur Viðskiptaráðs Birgir Orri Ásgrímsson skrifar Skoðun Mikilvægi aðgengis og algildrar hönnunar að byggingum í dag og til framtíðar Þuríður Harpa Sigurðardóttir skrifar Skoðun Sjallar og lyklaborðið Sigfús Ómar Höskuldsson skrifar Skoðun Fimm af tíu veitingastöðum hættu með hvalkjöt Valgerður Árnadóttir,Stefán Yngvi Pétursson,Rósa Líf Darradóttir,Anahita S. Babaei skrifar Skoðun „Stóra fallega frumvarpið“ hans Trump Gunnar Alexander Ólafsson skrifar Skoðun Verndun vatns og stjórn vatnamála Ólafur Arnar Jónsson,Sigurður Guðjónsson skrifar Skoðun Gegn hernaði hvers konar Gunnar Björgvinsson skrifar Skoðun Hvers vegna sífellt fleiri sækjast eftir einveru Ingrid Kuhlman skrifar Skoðun Þriggja stiga þögn Bjarni Karlsson skrifar Skoðun Nú þarf að gyrða sig í brók Gunnlaugur Stefánsson skrifar Skoðun Lesblindir og stuðningur í skólum Snævar Ívarsson skrifar Sjá meira
Dómur Hæstaréttar Íslands í síðustu viku um breytingar á búvörulögum er þýðingarmikill fyrir íslenskt lýðræði og stjórnarskrárbundna þrískiptingu ríkisvaldsins. Í málinu var tekist á um hvort Alþingi hefði brotið gegn stjórnarskránni þegar gerðar voru verulegar breytingar á frumvarpi við meðferð þess á Alþingi. Umdeildur héraðsdómur í hnotskurn Upphaf málsins má rekja til þess er Alþingi samþykkti undanþágu fyrir kjötafurðastöðvar frá tilteknum ákvæðum samkeppnislaga með breytingu á svonefndum búvörulögum. Innes ehf óskaði eftir að Samkeppniseftirlitið (SKE) léti sig málið varða en fékk synjun og höfðaði í kjölfarið dómsmál á hendur SKE. Málið fékk flýtimeðferð fyrir héraðsdómi sem komst að þeirri niðurstöðu að þingmálið hefði ekki verið rætt við þrjár umræður í skilningi 44. gr. Stjórnarskrárinnar og dæmdi lögin því ölögmæt. Mikilvægi málsins fyrir íslenska stjórnskipun Sú staðreynd að Hæstiréttur var skipaður sjö dómurum við meðferð málsins endurspeglar mikilvægi málsins fyrir íslenska stjórnskipun. Niðurstaða réttarins var skýr: Alþingi hefur ríkt og sjálfstætt vald til að ákveða hvernig það mótar lög. Það er fyrst og fremst þingið sjálft – ekki framkvæmdavaldið né dómstólar – sem leggja línurnar um efni og form lagasetningar. Þessi niðurstaða styrkir stöðu þingræðisins þar sem kjörnir fulltrúar á Alþingi fara með löggjafarvaldið, ekki aðrir. Ef þau sjónarmið sem urðu undir í málinu hefðu fengið brautargengi, þá hefði Alþingi í reynd verið gert að einhvers konar stjórnsýslunefnd sem afgreiðir mál eftir forskrift framkvæmdavaldsins. Það hefði verið alvarleg aðför að grundvallarreglunni um þrískiptingu ríkisvaldsins og hlutverki Alþingis sem sjálfstæðs löggjafarvalds og þannig valdamesta hluta ríkisvaldsins. Gagnrýnt var að frumvarpinu hefði verið breytt svo mikið í þinglegri meðferð að það ætti að teljast nýtt mál og því hefði þurft að ræða það að nýju við þrjár umræður og afla umsagna um það á ný. Í dómi Hæstiréttar var lögð áhersla á að Alþingi njóti töluverðs svigrúms til breytinga á lagafrumvörpum, svo framarlega sem grundvallaratriði stjórnarskrárinnar um lýðræðislega og opna umræðu þingmála séu virt. Í dómnum kom einnig fram skýr afstaða til stöðu umsagna í löggjafarstarfi. Umsagnir um lagafrumvörp eru mikilvægar og geta orðið Alþingi til leiðbeiningar, en það er og verður á valdi löggjafans sjálfs að meta inntak og vægi þeirra í lokaafgreiðslu mála. Fyrrverandi forseti EFTA-dómstólsins leggur orð í belg Carl Baudenbacher, fyrrverandi forseti EFTA-dómstólsins, hefur opinberlega fagnað þessari niðurstöðu. Hann hafði áður bent á að Ísland hefði verulegt svigrúm samkvæmt EES-samningnum til að móta eigin undanþágur frá samkeppnisreglum í landbúnaði og væri ekki bundið af þeim undanþágum sem finna má innan ESB. Baudenbacher telur að dómur Hæstaréttar styrki stöðu Íslands innan EES samstarfsins og staðfesti að löggjafinn hafi verulegt svigrúm til að móta eigin reglur á þessu sviði. EES-samningurinn einn og sér komi ekki í veg fyrir það. Umfjöllun um dóm Hæstaréttar Eftir að dómur Hæstaréttar féll hefur hann mætt harðri gagnrýni frá fulltrúum hagsmunasamtaka innflutningsfyrirtækja og jafnvel SKE sjálfs sem þó var áfrýjandi í málinu og vann það fyrir Hæstarétti þar sem fallist var á dómkröfur þess. Framkvæmdastjóri Félags atvinnurekenda, hefur haldið því fram að SKE eigi og megi hvetja þingmenn til að fella gildandi lög – jafnvel með harkalegri orðræðu þegar umsagnir eru veittar nefndum Alþingis. Þessum skilningi verður að mótmæla. Eins og alþekkt er verða stjórnvöld, hér SKE, að byggja háttsemi sína á lögum en engin lagastoð er fyrir framgöngu SKE í þessu máli. Hér má tiltaka að ákvæði samkeppnislaga, sérstaklega c-liður 8. gr., veitir SKE eingöngu heimild til að benda „stjórnvöldum“ – það er framkvæmdarvaldinu – á leiðir til að bæta samkeppni. Alþingi og alþingismenn falla ekki undir skilgreiningu stjórnvalda í þessu samhengi. Þá kemur skýrt fram í 18. gr. samkeppnislaga að ef SKE telur að ákvæði laga stríði gegn markmiðum laganna og torveldi frjálsa samkeppni þá skulu vekja athygli ráðherra á því í áliti en að lokinni þeirri kynningu skuli álitið birt almenningi. Nú er mál að linni - dómur er fallinn Dómur Hæstaréttar staðfestir með afgerandi hætti að Alþingi er ekki undir hæl framkvæmdavaldsins eða dómstóla, það er hið þjóðkjörna þing sem er hinn raunverulegi löggjafi landsins. Þetta er mikilvægur sigur fyrir íslenskt lýðræði og grundvallaratriði íslenskrar stjórnskipunar. Höfundur er hagfræðingur hjá Mjólkursamsölunni og með diploma í opinberri stjórnsýslu.
Hoppað í drullipolli við hliðina á Snorra Mássyni. Um allskonar fólk, líka í Miðflokknum Ægir Lúðvíksson Skoðun
Loftslagsverkfræði: Verkefni sem borgar sig ekki að láta bíða Snjólaug Árnadóttir,Páll Gunnarsson Skoðun
Ákall til KKÍ og íslensku íþróttahreyfingarinnar Ragnhildur Hólmgeirsdóttir,Oddný Björg Rafnsdóttir,Svanhildur Anja Ástþórsdóttir,Guðjón Magnússon,Margrét Rut Eddudóttir Skoðun
Skoðun Kynbundin áhrif barneigna á atvinnuþátttöku og tekjur Sigríður Ingibjörg Ingadóttir,Steinunn Bragadóttir skrifar
Skoðun Loftslagsverkfræði: Verkefni sem borgar sig ekki að láta bíða Snjólaug Árnadóttir,Páll Gunnarsson skrifar
Skoðun Hoppað í drullipolli við hliðina á Snorra Mássyni. Um allskonar fólk, líka í Miðflokknum Ægir Lúðvíksson skrifar
Skoðun Er kominn tími til að láta endurmeta brunabótamatið á þínu húsnæði? Heiðrún Jónsdóttir skrifar
Skoðun Ákall til KKÍ og íslensku íþróttahreyfingarinnar Ragnhildur Hólmgeirsdóttir,Oddný Björg Rafnsdóttir,Svanhildur Anja Ástþórsdóttir,Guðjón Magnússon,Margrét Rut Eddudóttir skrifar
Skoðun Að saga rótina undan trénu og halda að stofninn vaxi hraðar: hugleiðing um tillögur Viðskiptaráðs Birgir Orri Ásgrímsson skrifar
Skoðun Mikilvægi aðgengis og algildrar hönnunar að byggingum í dag og til framtíðar Þuríður Harpa Sigurðardóttir skrifar
Skoðun Fimm af tíu veitingastöðum hættu með hvalkjöt Valgerður Árnadóttir,Stefán Yngvi Pétursson,Rósa Líf Darradóttir,Anahita S. Babaei skrifar
Hoppað í drullipolli við hliðina á Snorra Mássyni. Um allskonar fólk, líka í Miðflokknum Ægir Lúðvíksson Skoðun
Loftslagsverkfræði: Verkefni sem borgar sig ekki að láta bíða Snjólaug Árnadóttir,Páll Gunnarsson Skoðun
Ákall til KKÍ og íslensku íþróttahreyfingarinnar Ragnhildur Hólmgeirsdóttir,Oddný Björg Rafnsdóttir,Svanhildur Anja Ástþórsdóttir,Guðjón Magnússon,Margrét Rut Eddudóttir Skoðun