Þegar rafmagn hættir að vera sjálfsagður hlutur Árni B. Möller skrifar 5. maí 2025 08:32 Staða raforkukerfisins á Íslandi hefur sjaldan verið jafn viðkvæm og nú. Samkvæmt nýrri greiningu Landsnets, Kerfisjöfnuður 2025, blasir við okkur sú þróun að orkuskortur verði ekki lengur fræðilegt vandamál í spálíkönum heldur raunveruleg áskorun sem gæti haft áhrif á alla notendur kerfisins. Aukinn þrýstingur á framleiðslugetu, háálagstímabil að vetri til og flöskuhálsar í flutningskerfinu eru meðal þeirra þátta sem gera það að verkum að afhendingaröryggi er nú ógnað, sérstaklega ef áfram dregst að ráðast í brýnar framkvæmdir. Áhrif og afleiðingar rekstrartruflana í raforkukerfinu eru ólík eftir landshlutum þar sem íbúar á suðvesturhorninu verða sjaldnast varir við vandann á meðan íbúar á landsbyggðinni verða frekar fyrir rafmagnsleysi og mögulegu eignatjóni. Árið 2026 er metið að líkur á orkuskorti verði 14% ef ekkert verður að gert. Árið 2029 gæti sú tala orðið allt að 70%. Á bak við þessar tölur býr flókin mynd: aukin eftirspurn vegna orkuskipta og atvinnuuppbyggingar hefur ekki fengið viðeigandi mótvægi í nýrri orkuvinnslu eða styrkingu flutningskerfisins. Þurr vatnsár auka svo enn á hættuna, þar sem rýrnandi innrennsli í miðlunarlón veldur minni orkuvinnslu og eykur líkur á skerðingum, sérstaklega að hávetri. Orkuöryggi snýst þó ekki aðeins um magn orkunnar heldur líka getu kerfisins til að afhenda afl þegar mest á reynir. Flutningskerfið er víða keyrt við þolmörk sín, og þegar hætt er við bilunum eða truflunum getur reynst erfitt að flytja raforku milli landshluta. Flöskuhálsar á borð við snið IIIb milli Suður- og Norðurlands hamla bæði nýrri orkuvinnslu og öruggri orkuafhendingu. Í sumum sviðsmyndum reiknast uppsafnaður orkuskortur yfir tímabilið 2025–2029 í tugum eða hundruðum gígavattstunda, með verulegum áhrifum á notendur. Greining Landsnets sýnir að með markvissri og samstilltri uppbyggingu, bæði í flutningskerfi og nýjum virkjunum, má draga verulega úr þessum áhættum. Meðal framkvæmda sem geta skipt sköpum eru Blöndulína 3, Holtavörðuheiðarlínur og stækkun virkjana á borð við Sigöldu og Hrauneyjafoss. Þær framkvæmdir sem eru þegar á framkvæmdaáætlun næstu ára munu vissulega bæta ástandið, en á sama tíma kemur skýrt fram að þær duga ekki einar og sér til að tryggja viðunandi afhendingargetu þegar horft er til heildarkerfisins. Sveigjanleiki og framtíðarstefna Í umræðunni um lausnir gleymist oft að orkuöryggi byggist ekki eingöngu á nýrri framleiðslu eða flutningslínum. Hegðun notenda og virkni raforkumarkaðar skipta einnig máli. Greiningar sýna að sveigjanleg notkun getur gegnt lykilhlutverki við að jafna álag og bregðast við skammtímafrávikum. Með því að stórir notendur aðlagi orkunotkun sína á háálagstímum má forgangsraða rafmagni þar sem þörfin er mest – og þannig styrkja kerfið án þess að ráðast tafarlaust í gríðarlega fjárfestingu. Stóra myndin er þó sú að kerfið okkar þarf á róttækri endurnýjun og framtíðarhugsun að halda. Innleiðing breytilegra orkugjafa eins og vindorku kallar á nýja nálgun í rekstri kerfisins og fjárfestingar í sveigjanleika, orkugeymslum og tæknilegum lausnum sem stuðla að auknu öryggi. Það er ekki raunhæft að fresta orkuskiptum á meðan beðið er eftir öllum svörum um einstaka virkjanakosti. Því er brýnt að markviss stefna um innleiðingu vindorku verði mótuð samhliða styrkingu flutningskerfisins og þróun raforkumarkaðarins. Innviðir og lærdómur frá nágrönnum Atburðir utan landsteinanna sýna að stöðugleiki raforkukerfa er ekki sjálfgefinn, jafnvel í þróuðum ríkjum. Þann 28. apríl 2025 urðu víðtækar truflanir á Íberíuskaga þegar um 15 gígavött (um sexföld heildaraflgeta íslenska kerfisins) af raforkuframleiðslu hurfu úr spænska raforkukerfinu á aðeins fimm sekúndum. Þetta leiddi til hruns á kerfinu, sem hafði áhrif á Spán og Portúgal, þar sem fjöldi svæða missti rafmagn í lengri tíma. Atvikið varðaði meðal annars flugstöðvar, samgöngur og fjarskiptakerfi, og minnti rækilega á hversu viðkvæm jafnvel háþróuð raforkukerfi geta verið þegar sveiflur eru miklar og innviðir ekki í stakk búnir til að mæta þeim. Orkuöryggi verður að skoða sem hluta af þjóðaröryggi. Ekki aðeins vegna þess að það tryggir heimilum og fyrirtækjum stöðugt rafmagn, heldur einnig vegna þess að það styður við nýsköpun, byggðaþróun og orkuskipti sem eru hornsteinn í sjálfbærri framtíð Íslands. Aðgerðarleysi eða seinkun í innviðauppbyggingu getur haft langtímaafleiðingar á samkeppnishæfni þjóðarinnar og möguleika til atvinnusköpunar. Samstaða þarf að ríkja um að hraða leyfisferlum, bæta samráð við hagaðila og forgangsraða framkvæmdum sem skipta meginmáli fyrir kerfisöryggi og afhendingargetu. Umhverfis-, orku- og loftslagsráðuneytið vinnur nú um þessar mundir í samstarfi við Landsnet og Orkustofnun að því að skilgreina viðmið orkuöryggis, mögulegar aðgerðir til að mæta neyðarástandi og ábyrgðarskiptingu aðila raforkukerfisins í slíku ástandi. Skýrslurnar Kerfisjöfnuður 2025 og Kerfisáætlun 2025–2034 veita mikilvæga innsýn í þessar áskoranir og mögulegar lausnir. Þær eru aðgengilegar á heimasíðu Landsnets, www.landsnet.is, og eru mikilvægar lestrar fyrir alla sem vilja taka upplýsta afstöðu til orkuöryggis Íslands í breyttum heimi. Höfundur er raforkuverkfræðingur og sérfræðingur í þróun flutningskerfis raforku hjá Landsneti. Viltu birta grein á Vísi? Sendu okkur póst. Senda grein Orkumál Mest lesið Hin dásamlega sturlun: Umræðan á Íslandi Davíð Bergmann Skoðun Við getum öll bjargað lífi Kristófer Kristófersson Skoðun Opið bréf til innviðaráðherra Eyjólfur Þorkelsson Skoðun Fyrir hvern erum við að byggja? Jóhanna Dýrunn Jónsdóttir Skoðun Það er heldur betur vitlaust gefið á Íslandi Jónas Yngvi Ásgrímsson Skoðun Finnst ykkur þetta í lagi? Opinn pistill til heilbrigðisráðherra, landlæknis og forystu heilbrigðiskerfisins Steindór Þórarinsson Skoðun „Hristir í stoðum“ RÚV? Hermann Stefánsson Skoðun Tímamót í velferðarmálum: Nýtt örorkulífeyriskerfi tekur gildi Guðmundur Ingi Guðbrandsson Skoðun Að bera harm sinn í hljóði Gunnhildur Ólafsdóttir Skoðun Hugleiðing um rauð epli og skynjun veruleikans Gauti Páll Jónsson Skoðun Skoðun Skoðun 90 milljarða vannýtt útflutningstækifæri Vilhjálmur Hilmarsson skrifar Skoðun Tvær sögur Egill Þ. Einarsson skrifar Skoðun Stærsta kjarabót öryrkja í áratugi Ingjibjörg Isaksen skrifar Skoðun Að bjarga þjóð Jón Baldvin Hannibalsson skrifar Skoðun Háskóli Íslands. Opinn og alþjóðlegur? Styrmir Hallsson,Abdullah Arif skrifar Skoðun Nýtt örorkulífeyriskerfi Inga Sæland skrifar Skoðun Það er heldur betur vitlaust gefið á Íslandi Jónas Yngvi Ásgrímsson skrifar Skoðun Að bera harm sinn í hljóði Gunnhildur Ólafsdóttir skrifar Skoðun Velferð sem virkar Guðrún Hafsteinsdóttir skrifar Skoðun Gleðileg ný fiskveiðiáramót …von eða ótti? Arnar Laxdal skrifar Skoðun „Hristir í stoðum“ RÚV? Hermann Stefánsson skrifar Skoðun Opið bréf til innviðaráðherra Eyjólfur Þorkelsson skrifar Skoðun Hin dásamlega sturlun: Umræðan á Íslandi Davíð Bergmann skrifar Skoðun Áhrif, evran, innviðir, öryggi Magnús Árni Skjöld Magnússon skrifar Skoðun Hugleiðing um rauð epli og skynjun veruleikans Gauti Páll Jónsson skrifar Skoðun Tumi þumall og blaðurmaðurinn Kristján Logason skrifar Skoðun Tímamót í velferðarmálum: Nýtt örorkulífeyriskerfi tekur gildi Guðmundur Ingi Guðbrandsson skrifar Skoðun Stefnum á að veita 1000 börnum innblástur fyrir framtíðina Dr. Bryony Mathew skrifar Skoðun Samgönguáætlun – skuldbinding, ekki kosningaloforð skrifar Skoðun Menntun til framtíðar Bryngeir Valdimarsson skrifar Skoðun Við getum öll bjargað lífi Kristófer Kristófersson skrifar Skoðun Finnst ykkur þetta í lagi? Opinn pistill til heilbrigðisráðherra, landlæknis og forystu heilbrigðiskerfisins Steindór Þórarinsson skrifar Skoðun Menntastefna stjórnvalda – ferð án fyrirheits? Sigvaldi Egill Lárusson skrifar Skoðun Fyrir hvern erum við að byggja? Jóhanna Dýrunn Jónsdóttir skrifar Skoðun Beint og milliliðalaust Jón Steindór Valdimarsson skrifar Skoðun Áfengissala: Þrýstingur úr tveimur áttum Ögmundur Jónasson skrifar Skoðun Hver vill heyra um eitthvað jákvætt sem er gert í skólunum? Rakel Linda Kristjánsdóttir skrifar Skoðun Enn af ferðum Angelu Müller. Eru erlendir ferðamenn afætur? BJarnheiður Hallsdóttir skrifar Skoðun Ég er íslensk – en samt séð sem eitthvað annað Sóley Lóa Smáradóttir skrifar Skoðun Hin yndislega aðlögun Gunnar Hólmsteinn Ársælsson skrifar Sjá meira
Staða raforkukerfisins á Íslandi hefur sjaldan verið jafn viðkvæm og nú. Samkvæmt nýrri greiningu Landsnets, Kerfisjöfnuður 2025, blasir við okkur sú þróun að orkuskortur verði ekki lengur fræðilegt vandamál í spálíkönum heldur raunveruleg áskorun sem gæti haft áhrif á alla notendur kerfisins. Aukinn þrýstingur á framleiðslugetu, háálagstímabil að vetri til og flöskuhálsar í flutningskerfinu eru meðal þeirra þátta sem gera það að verkum að afhendingaröryggi er nú ógnað, sérstaklega ef áfram dregst að ráðast í brýnar framkvæmdir. Áhrif og afleiðingar rekstrartruflana í raforkukerfinu eru ólík eftir landshlutum þar sem íbúar á suðvesturhorninu verða sjaldnast varir við vandann á meðan íbúar á landsbyggðinni verða frekar fyrir rafmagnsleysi og mögulegu eignatjóni. Árið 2026 er metið að líkur á orkuskorti verði 14% ef ekkert verður að gert. Árið 2029 gæti sú tala orðið allt að 70%. Á bak við þessar tölur býr flókin mynd: aukin eftirspurn vegna orkuskipta og atvinnuuppbyggingar hefur ekki fengið viðeigandi mótvægi í nýrri orkuvinnslu eða styrkingu flutningskerfisins. Þurr vatnsár auka svo enn á hættuna, þar sem rýrnandi innrennsli í miðlunarlón veldur minni orkuvinnslu og eykur líkur á skerðingum, sérstaklega að hávetri. Orkuöryggi snýst þó ekki aðeins um magn orkunnar heldur líka getu kerfisins til að afhenda afl þegar mest á reynir. Flutningskerfið er víða keyrt við þolmörk sín, og þegar hætt er við bilunum eða truflunum getur reynst erfitt að flytja raforku milli landshluta. Flöskuhálsar á borð við snið IIIb milli Suður- og Norðurlands hamla bæði nýrri orkuvinnslu og öruggri orkuafhendingu. Í sumum sviðsmyndum reiknast uppsafnaður orkuskortur yfir tímabilið 2025–2029 í tugum eða hundruðum gígavattstunda, með verulegum áhrifum á notendur. Greining Landsnets sýnir að með markvissri og samstilltri uppbyggingu, bæði í flutningskerfi og nýjum virkjunum, má draga verulega úr þessum áhættum. Meðal framkvæmda sem geta skipt sköpum eru Blöndulína 3, Holtavörðuheiðarlínur og stækkun virkjana á borð við Sigöldu og Hrauneyjafoss. Þær framkvæmdir sem eru þegar á framkvæmdaáætlun næstu ára munu vissulega bæta ástandið, en á sama tíma kemur skýrt fram að þær duga ekki einar og sér til að tryggja viðunandi afhendingargetu þegar horft er til heildarkerfisins. Sveigjanleiki og framtíðarstefna Í umræðunni um lausnir gleymist oft að orkuöryggi byggist ekki eingöngu á nýrri framleiðslu eða flutningslínum. Hegðun notenda og virkni raforkumarkaðar skipta einnig máli. Greiningar sýna að sveigjanleg notkun getur gegnt lykilhlutverki við að jafna álag og bregðast við skammtímafrávikum. Með því að stórir notendur aðlagi orkunotkun sína á háálagstímum má forgangsraða rafmagni þar sem þörfin er mest – og þannig styrkja kerfið án þess að ráðast tafarlaust í gríðarlega fjárfestingu. Stóra myndin er þó sú að kerfið okkar þarf á róttækri endurnýjun og framtíðarhugsun að halda. Innleiðing breytilegra orkugjafa eins og vindorku kallar á nýja nálgun í rekstri kerfisins og fjárfestingar í sveigjanleika, orkugeymslum og tæknilegum lausnum sem stuðla að auknu öryggi. Það er ekki raunhæft að fresta orkuskiptum á meðan beðið er eftir öllum svörum um einstaka virkjanakosti. Því er brýnt að markviss stefna um innleiðingu vindorku verði mótuð samhliða styrkingu flutningskerfisins og þróun raforkumarkaðarins. Innviðir og lærdómur frá nágrönnum Atburðir utan landsteinanna sýna að stöðugleiki raforkukerfa er ekki sjálfgefinn, jafnvel í þróuðum ríkjum. Þann 28. apríl 2025 urðu víðtækar truflanir á Íberíuskaga þegar um 15 gígavött (um sexföld heildaraflgeta íslenska kerfisins) af raforkuframleiðslu hurfu úr spænska raforkukerfinu á aðeins fimm sekúndum. Þetta leiddi til hruns á kerfinu, sem hafði áhrif á Spán og Portúgal, þar sem fjöldi svæða missti rafmagn í lengri tíma. Atvikið varðaði meðal annars flugstöðvar, samgöngur og fjarskiptakerfi, og minnti rækilega á hversu viðkvæm jafnvel háþróuð raforkukerfi geta verið þegar sveiflur eru miklar og innviðir ekki í stakk búnir til að mæta þeim. Orkuöryggi verður að skoða sem hluta af þjóðaröryggi. Ekki aðeins vegna þess að það tryggir heimilum og fyrirtækjum stöðugt rafmagn, heldur einnig vegna þess að það styður við nýsköpun, byggðaþróun og orkuskipti sem eru hornsteinn í sjálfbærri framtíð Íslands. Aðgerðarleysi eða seinkun í innviðauppbyggingu getur haft langtímaafleiðingar á samkeppnishæfni þjóðarinnar og möguleika til atvinnusköpunar. Samstaða þarf að ríkja um að hraða leyfisferlum, bæta samráð við hagaðila og forgangsraða framkvæmdum sem skipta meginmáli fyrir kerfisöryggi og afhendingargetu. Umhverfis-, orku- og loftslagsráðuneytið vinnur nú um þessar mundir í samstarfi við Landsnet og Orkustofnun að því að skilgreina viðmið orkuöryggis, mögulegar aðgerðir til að mæta neyðarástandi og ábyrgðarskiptingu aðila raforkukerfisins í slíku ástandi. Skýrslurnar Kerfisjöfnuður 2025 og Kerfisáætlun 2025–2034 veita mikilvæga innsýn í þessar áskoranir og mögulegar lausnir. Þær eru aðgengilegar á heimasíðu Landsnets, www.landsnet.is, og eru mikilvægar lestrar fyrir alla sem vilja taka upplýsta afstöðu til orkuöryggis Íslands í breyttum heimi. Höfundur er raforkuverkfræðingur og sérfræðingur í þróun flutningskerfis raforku hjá Landsneti.
Finnst ykkur þetta í lagi? Opinn pistill til heilbrigðisráðherra, landlæknis og forystu heilbrigðiskerfisins Steindór Þórarinsson Skoðun
Tímamót í velferðarmálum: Nýtt örorkulífeyriskerfi tekur gildi Guðmundur Ingi Guðbrandsson Skoðun
Skoðun Tímamót í velferðarmálum: Nýtt örorkulífeyriskerfi tekur gildi Guðmundur Ingi Guðbrandsson skrifar
Skoðun Finnst ykkur þetta í lagi? Opinn pistill til heilbrigðisráðherra, landlæknis og forystu heilbrigðiskerfisins Steindór Þórarinsson skrifar
Skoðun Hver vill heyra um eitthvað jákvætt sem er gert í skólunum? Rakel Linda Kristjánsdóttir skrifar
Skoðun Enn af ferðum Angelu Müller. Eru erlendir ferðamenn afætur? BJarnheiður Hallsdóttir skrifar
Finnst ykkur þetta í lagi? Opinn pistill til heilbrigðisráðherra, landlæknis og forystu heilbrigðiskerfisins Steindór Þórarinsson Skoðun
Tímamót í velferðarmálum: Nýtt örorkulífeyriskerfi tekur gildi Guðmundur Ingi Guðbrandsson Skoðun