Hagsmunahallinn Breki Karlsson skrifar 27. janúar 2025 14:31 Á Íslandi er haldið úti gífurlega stórum og valdamiklum sérhagsmunaiðnaði sem valdhafar þurfa að taka tillit til, en jafnframt gæta sín á. Og almenningur átta sig á. Það er í engu óeðlilegt að atvinnurekendur í hinu ýmsu geirum bindist samtökum til að gæta að sérhagsmunum sínum. Sveinn Ásgeirsson, fyrsti formaður Neytendasamtakanna, komst þannig að orði í útvarpserindi árið 1952: „Það er auðveldara að stofna félag pylsugerðarmanna en félag manna sem eta pylsur. Það er fljótlegra að hóa þeim saman en hinum síðarnefndu. Mönnum finnst að sjálfsögðu eðlilegra, að þeir sem hafi pylsugerð að atvinnu myndi með sér samtök, þar sem gera megi aftur á móti ráð fyrir að hinir hafi það ekki að atvinnu að eta pylsur. En það eru ekki sams konar störf út af fyrir sig, sem skipa mönnum saman, heldur fyrst og fremst sameiginlegir hagsmunir.“ Hagsmunir hverra? Togstreita sérhagsmuna og almannahagsmuna er ekki óeðlileg, og hugsanlega nauðsynleg fyrir heilbrigt lýðræðislegt samfélag. En, það er mikilvægt að tryggja að almannahagsmunir fái nægilegt vægi til að stuðla að velferð allra, ekki aðeins fárra; að jafnvel smávægilegir hagsmunir mikils fjölda fólks séu ekki fótum troðnir af mjög ríkum sérhagsmunum fárra. Þannig þarf almenningur sanngjarna umgjörð laga og reglna. Við viljum að vörur standist kröfur og séu öruggar, við viljum fá réttar upplýsingar og að fyrirtæki beri ábyrgð á vörum sínum og þjónustu. Sem dæmi um togstreitu, eða jafnvel átök sér- og almannahagsmuna, má nefna hagsmunabaráttu tóbaksiðnaðarins, sem leyndi upplýsingum um skaðsemi reykinga í áratugi. Annað dæmi er barátta efnaiðnaðarins sem í áratugi fékk að setja ný efni á markað án þess að áhrif þeirra á heilsu og lífríki lægi fyrir. Í dag mætti taka til samfélagsmiðlafyrirtækin sem hafa á undanförnum árum verð dæmd í tugmilljarðasektir fyrir misnotkun á persónuupplýsingum. Sterkir almannahagmunaverðir sem starfa óskiptir að hagsmunum allra neytenda eru eitt öflugasta baráttutæki fyrir auknu jafnræði, raunverulegri frjálsri samkeppni, heilbrigðum viðskiptaháttum og nýtni í ríkisrekstri. En það hallar á þá hvort sem litið er til fjölda eða fjárstyrks. Hagsmunaverðir Á vef Stjórnarráðs Íslands er að finna lista yfir hagsmunaverði, 27 félagasamtök sem leitast við að hafa áhrif á störf stjórnvalda í atvinnuskyni. Yfirgnæfandi meirihluti eða 21 gæta sérhagsmuna fyrirtækja og atvinnugreina, fjögur félög gæta hagsmuna skilgreindra notenda heilbrigðiskerfisins og ungmenna. Aðeins tveir hagsmunaverðir gæta hagsmuna alls almennings: Hagsmunasamtök heimilanna, sem gæta einkum hagsmuna neytenda á fjármálamarkaði og Neytendasamtökin sem standa vörð um réttindi allra neytenda og efla hag þeirra á öllum sviðum. Með einföldun má segja að 21 hagsmunaverðir standi vörð um sérhagsmuni fyrirtækja og tveir verðir séu fyrir á breiðu sviði almannahagsmuna. Afl sérhagsmuna Sérhagsmunaiðnaðurinn eru félagasamtök fyrirtækja og þurfa því ekki að opinbera reikninga sína. En samkvæmt tölum frá Hagstofunni hafa sérhagsmunaöflin yfir að ráða 188 manns í vinnu, en samanborið telur launaskrá almannahagsmunavarðanna tveggja 7,5 starfsmann. Sérhagsmunaöflin greiddu starfsfólki sínu yfir 2,2 milljarða í laun í fyrra, en almannafélögin tvö innan við 75 milljónir. Leiða má líkum að velta sérhagsmunaaflanna með launatengdum gjöldum, leigu og aðkeyptri þjónustu nemi fast að fimm milljörðum. Þannig eru sérhagsmunaverðir um tólf sinnum fleiri en almannahagsmunaverðirnir og fá 29 sinnum meira í laun. Neytendur borga svo rekstrarkostnað sérhagsmunaiðnaðarins á endanum í hærra verði vöru og þjónustu. Afl og áhrif sérhagsmunaiðnaðarins eru mikið, og þau hafa sumir sérhagsmunaverðir gortað sig af því að stjórnvöld samþykktu nær allar tillögur sínar. Nýlega hafa þau verið staðin að því að umskrifa frumvörp til laga á Alþingi, jafnvel svo að dómstólar hafi gert þau afturreka. Þegar svo er komið má velta fyrir sér hvort sérhagsmunaaðilar taki ákvarðanir í stað stjórnvalda, sem aftur komi í veg fyrir lýðræðislega umræðu um efnið. Það væri varhugavert bergmál frá því fyrir um 20 árum. Gætum jafnræðis og jafnvægis Stjórnvöld þurfa að gæta jafnræðis þegar kemur að vörðum sérhagsmuna og almannahagsmuna. Þó sérhagsmunaöflin hafi úr mun meiru að spila og það kunni að heyrast hærra í þeim, þá þarf að hlúa að og hlusta þeim mun betur eftir almannahagsmunaöflunum. Frjáls félagasamtök svo sem umhverfisverndarsamtök, mannréttindasamtök og samtök neytenda eru ómissandi til að sporna við þrýstingi sérhagsmunaaflanna og veita þeim og stjórnvöldum aðhald. Sérhagsmunir og almannahagsmunir eru ólíkir pólar sem togast á. Finna þarf leiðir til að tryggja jafnvægi milli þeirra svo almannahagsmunir fái nægilegt vægi til að stuðla að velferð allra, ekki aðeins fárra. Öll, hvort sem við tilheyrum hópi pulsugerðarmanna eða þeirra sem þær eta, erum við munstruð um borð í sömu þjóðarskútuna og fleira sem við eigum sameiginlegt, en skilur okkur að. Því er mikilvægt að lyfta röddum almannahagsmuna upp svo þær heyrist og gæta þess að hlusta á þær, í það minnsta til jafns við raddir sérhagsmuna. Þannig leiðréttum við hagsmunahallann. Höfundur er formaður Neytendasamtakanna. Viltu birta grein á Vísi? Sendu okkur póst. Senda grein Breki Karlsson Mest lesið Stórstraumsfjara mæld - HMS ráðþrota Magnús Guðmundsson Skoðun Verður það að vera Ísrael? Hjörtur J. Guðmundsson Skoðun Um spretthóp og lestrarkennslu. Hvatning til mennta- og barnamálaráðherra um faglega starfshætti Auður Soffíu Björgvinsdóttir Skoðun Leyfum mennskunni að sigra Anna Hildur Hildibrandsdóttir Skoðun Fjölskyldan fyrst Hólmfríður Jennýjar Árnadóttir Skoðun Allt að 29% starfsmannavelta – starfsumhverfi drauma þinna? Brynhildur Heiðar- og Ómarsdóttir Skoðun Landbúnaður á tímamótum – Við þurfum nýja stefnu Guðjón Sigurbjartsson Skoðun Sýnum fordómum ekki umburðarlyndi Snorri Sturluson Skoðun Sjómenn til hamingju! Lilja Rafney Magnúsdóttir Skoðun Dýravernd - frumbyggjahættir Árni Stefán Árnason Skoðun Skoðun Skoðun Verður það að vera Ísrael? Hjörtur J. Guðmundsson skrifar Skoðun Dýravernd - frumbyggjahættir Árni Stefán Árnason skrifar Skoðun Stórstraumsfjara mæld - HMS ráðþrota Magnús Guðmundsson skrifar Skoðun Sýnum fordómum ekki umburðarlyndi Snorri Sturluson skrifar Skoðun Landbúnaður á tímamótum – Við þurfum nýja stefnu Guðjón Sigurbjartsson skrifar Skoðun Sjómenn til hamingju! Lilja Rafney Magnúsdóttir skrifar Skoðun Leyfum mennskunni að sigra Anna Hildur Hildibrandsdóttir skrifar Skoðun Fjölskyldan fyrst Hólmfríður Jennýjar Árnadóttir skrifar Skoðun Hvað er markaðsverð á fiski? Sverrir Haraldsson skrifar Skoðun Tími til kerfisbundinna breytinga í samfélagstúlkun – ákall til stjórnvalda Anna Karen Svövudóttir skrifar Skoðun Fæðing Ísraels - Líkum misþyrmt BIrgir Dýrfjörð skrifar Skoðun Við eigum allt. Af hverju finnst okkur samt vanta eitthvað? Valentina Klaas skrifar Skoðun Um spretthóp og lestrarkennslu. Hvatning til mennta- og barnamálaráðherra um faglega starfshætti Auður Soffíu Björgvinsdóttir skrifar Skoðun Tíðaheilbrigði er lykilatriði í jafnrétti kynjanna Berit Mueller skrifar Skoðun Þjóðarmorð – frá orðfræðilegu sjónarmiði Eiríkur Rögnvaldsson skrifar Skoðun Borgarlína, barnleysi og bíllaus lífstíll – hentar það Kópavogi? Einar Jóhannes Guðnason skrifar Skoðun Þakkir til starfsfólk Janusar Sigrún Ósk Bergmann skrifar Skoðun Mun gervigreindin senda konur heim? Björgmundur Örn Guðmundsson skrifar Skoðun Frá, frá, frá. Fúsa liggur á Eiríkur Hjálmarsson skrifar Skoðun Nokkur orð um stöðuna Dögg Þrastardóttir skrifar Skoðun Kynbundinn munur í tekjum á efri árum Sigríður Ingibjörg Ingadóttir,Steinunn Bragadóttir skrifar Skoðun #blessmeta – þriðja grein Guðrún Hrefna Guðmundsdóttir skrifar Skoðun Hvernig tryggir þú stærstu fjárfestingu lífins? Berglind Halla Elíasdóttir skrifar Skoðun Ritunarramminn - verkfæri fyrir kennara! Katrín Ósk Þráinsdóttir skrifar Skoðun Hvalveiðar eru ekki mannréttindi. Þetta er atvinnugrein sem hefur mistekist Ed Goodall skrifar Skoðun Feluleikur Þorgerðar Katrínar Hjörtur J. Guðmundsson skrifar Skoðun Ráðalaus ráðherra Högni Elfar Gylfason skrifar Skoðun Spólum til baka Snævar Ingi Sveinsson skrifar Skoðun Sögulegur dómur Hæstaréttar – staðfestir sjálfstæði Alþingis Erna Bjarnadóttir skrifar Skoðun Að vera fatlaður á Íslandi er full vinna Birna Ösp Traustadóttir skrifar Sjá meira
Á Íslandi er haldið úti gífurlega stórum og valdamiklum sérhagsmunaiðnaði sem valdhafar þurfa að taka tillit til, en jafnframt gæta sín á. Og almenningur átta sig á. Það er í engu óeðlilegt að atvinnurekendur í hinu ýmsu geirum bindist samtökum til að gæta að sérhagsmunum sínum. Sveinn Ásgeirsson, fyrsti formaður Neytendasamtakanna, komst þannig að orði í útvarpserindi árið 1952: „Það er auðveldara að stofna félag pylsugerðarmanna en félag manna sem eta pylsur. Það er fljótlegra að hóa þeim saman en hinum síðarnefndu. Mönnum finnst að sjálfsögðu eðlilegra, að þeir sem hafi pylsugerð að atvinnu myndi með sér samtök, þar sem gera megi aftur á móti ráð fyrir að hinir hafi það ekki að atvinnu að eta pylsur. En það eru ekki sams konar störf út af fyrir sig, sem skipa mönnum saman, heldur fyrst og fremst sameiginlegir hagsmunir.“ Hagsmunir hverra? Togstreita sérhagsmuna og almannahagsmuna er ekki óeðlileg, og hugsanlega nauðsynleg fyrir heilbrigt lýðræðislegt samfélag. En, það er mikilvægt að tryggja að almannahagsmunir fái nægilegt vægi til að stuðla að velferð allra, ekki aðeins fárra; að jafnvel smávægilegir hagsmunir mikils fjölda fólks séu ekki fótum troðnir af mjög ríkum sérhagsmunum fárra. Þannig þarf almenningur sanngjarna umgjörð laga og reglna. Við viljum að vörur standist kröfur og séu öruggar, við viljum fá réttar upplýsingar og að fyrirtæki beri ábyrgð á vörum sínum og þjónustu. Sem dæmi um togstreitu, eða jafnvel átök sér- og almannahagsmuna, má nefna hagsmunabaráttu tóbaksiðnaðarins, sem leyndi upplýsingum um skaðsemi reykinga í áratugi. Annað dæmi er barátta efnaiðnaðarins sem í áratugi fékk að setja ný efni á markað án þess að áhrif þeirra á heilsu og lífríki lægi fyrir. Í dag mætti taka til samfélagsmiðlafyrirtækin sem hafa á undanförnum árum verð dæmd í tugmilljarðasektir fyrir misnotkun á persónuupplýsingum. Sterkir almannahagmunaverðir sem starfa óskiptir að hagsmunum allra neytenda eru eitt öflugasta baráttutæki fyrir auknu jafnræði, raunverulegri frjálsri samkeppni, heilbrigðum viðskiptaháttum og nýtni í ríkisrekstri. En það hallar á þá hvort sem litið er til fjölda eða fjárstyrks. Hagsmunaverðir Á vef Stjórnarráðs Íslands er að finna lista yfir hagsmunaverði, 27 félagasamtök sem leitast við að hafa áhrif á störf stjórnvalda í atvinnuskyni. Yfirgnæfandi meirihluti eða 21 gæta sérhagsmuna fyrirtækja og atvinnugreina, fjögur félög gæta hagsmuna skilgreindra notenda heilbrigðiskerfisins og ungmenna. Aðeins tveir hagsmunaverðir gæta hagsmuna alls almennings: Hagsmunasamtök heimilanna, sem gæta einkum hagsmuna neytenda á fjármálamarkaði og Neytendasamtökin sem standa vörð um réttindi allra neytenda og efla hag þeirra á öllum sviðum. Með einföldun má segja að 21 hagsmunaverðir standi vörð um sérhagsmuni fyrirtækja og tveir verðir séu fyrir á breiðu sviði almannahagsmuna. Afl sérhagsmuna Sérhagsmunaiðnaðurinn eru félagasamtök fyrirtækja og þurfa því ekki að opinbera reikninga sína. En samkvæmt tölum frá Hagstofunni hafa sérhagsmunaöflin yfir að ráða 188 manns í vinnu, en samanborið telur launaskrá almannahagsmunavarðanna tveggja 7,5 starfsmann. Sérhagsmunaöflin greiddu starfsfólki sínu yfir 2,2 milljarða í laun í fyrra, en almannafélögin tvö innan við 75 milljónir. Leiða má líkum að velta sérhagsmunaaflanna með launatengdum gjöldum, leigu og aðkeyptri þjónustu nemi fast að fimm milljörðum. Þannig eru sérhagsmunaverðir um tólf sinnum fleiri en almannahagsmunaverðirnir og fá 29 sinnum meira í laun. Neytendur borga svo rekstrarkostnað sérhagsmunaiðnaðarins á endanum í hærra verði vöru og þjónustu. Afl og áhrif sérhagsmunaiðnaðarins eru mikið, og þau hafa sumir sérhagsmunaverðir gortað sig af því að stjórnvöld samþykktu nær allar tillögur sínar. Nýlega hafa þau verið staðin að því að umskrifa frumvörp til laga á Alþingi, jafnvel svo að dómstólar hafi gert þau afturreka. Þegar svo er komið má velta fyrir sér hvort sérhagsmunaaðilar taki ákvarðanir í stað stjórnvalda, sem aftur komi í veg fyrir lýðræðislega umræðu um efnið. Það væri varhugavert bergmál frá því fyrir um 20 árum. Gætum jafnræðis og jafnvægis Stjórnvöld þurfa að gæta jafnræðis þegar kemur að vörðum sérhagsmuna og almannahagsmuna. Þó sérhagsmunaöflin hafi úr mun meiru að spila og það kunni að heyrast hærra í þeim, þá þarf að hlúa að og hlusta þeim mun betur eftir almannahagsmunaöflunum. Frjáls félagasamtök svo sem umhverfisverndarsamtök, mannréttindasamtök og samtök neytenda eru ómissandi til að sporna við þrýstingi sérhagsmunaaflanna og veita þeim og stjórnvöldum aðhald. Sérhagsmunir og almannahagsmunir eru ólíkir pólar sem togast á. Finna þarf leiðir til að tryggja jafnvægi milli þeirra svo almannahagsmunir fái nægilegt vægi til að stuðla að velferð allra, ekki aðeins fárra. Öll, hvort sem við tilheyrum hópi pulsugerðarmanna eða þeirra sem þær eta, erum við munstruð um borð í sömu þjóðarskútuna og fleira sem við eigum sameiginlegt, en skilur okkur að. Því er mikilvægt að lyfta röddum almannahagsmuna upp svo þær heyrist og gæta þess að hlusta á þær, í það minnsta til jafns við raddir sérhagsmuna. Þannig leiðréttum við hagsmunahallann. Höfundur er formaður Neytendasamtakanna.
Um spretthóp og lestrarkennslu. Hvatning til mennta- og barnamálaráðherra um faglega starfshætti Auður Soffíu Björgvinsdóttir Skoðun
Allt að 29% starfsmannavelta – starfsumhverfi drauma þinna? Brynhildur Heiðar- og Ómarsdóttir Skoðun
Skoðun Tími til kerfisbundinna breytinga í samfélagstúlkun – ákall til stjórnvalda Anna Karen Svövudóttir skrifar
Skoðun Um spretthóp og lestrarkennslu. Hvatning til mennta- og barnamálaráðherra um faglega starfshætti Auður Soffíu Björgvinsdóttir skrifar
Skoðun Borgarlína, barnleysi og bíllaus lífstíll – hentar það Kópavogi? Einar Jóhannes Guðnason skrifar
Skoðun Kynbundinn munur í tekjum á efri árum Sigríður Ingibjörg Ingadóttir,Steinunn Bragadóttir skrifar
Skoðun Hvalveiðar eru ekki mannréttindi. Þetta er atvinnugrein sem hefur mistekist Ed Goodall skrifar
Um spretthóp og lestrarkennslu. Hvatning til mennta- og barnamálaráðherra um faglega starfshætti Auður Soffíu Björgvinsdóttir Skoðun
Allt að 29% starfsmannavelta – starfsumhverfi drauma þinna? Brynhildur Heiðar- og Ómarsdóttir Skoðun