Réttindagæsla fatlaðs fólks á valdi þekkingarleysis Jón Þorsteinn Sigurðsson skrifar 13. janúar 2025 09:03 Um áramót var gerð sú sérkennilega ráðstöfun að leggja niður störf þáverandi Réttindagæslumanna fatlaðs fólks hjá stjórnarráðinu og fela þau í staðinn einkaaðilum með ráðningu. Úr þessu spratt sparnaður hjá hinu opinbera, ef marka má yfirlýsingar ráðuneytisins, en um leið fóru reynslumiklir réttindagæslumenn og bakhjarlar fatlaðs fólks í atvinnuleit og á vit nýrra áskoranna, starfsmenn sem höfðu byggt upp ómetanlega sérfræðiþekkingu í þágu þeirra sem eiga undir högg að sækja. Einn blaðamaður benti á í færslu á samfélagsmiðlum að réttarvernd fatlaðs fólks ætti að vera tryggð fyrir í okkar samfélagi, til þess væru kærunefndir, lögreglan, saksóknarar, dómstólar, lögfræðingar og fleiri. En staðreyndin er sú að þessa stofnanir sumar hverjar búa yfir takmarkaðri sérþekkingu á réttindamálum fatlaðs fólks, rétt eins og reynslan sýnir. Réttindabrot gegn fötluðu fólki eru oft ósýnileg og langtum algengari en almennt er talið. Erfiðleikar fólks með fötlun í kerfinu stafa iðulega af skorti á innsýn, reynslu og nálgun sem tekur mið af einstökum aðstæðum fatlaðs fólks. Réttindagæslumenn fatlaðs fólks hafa frá upphafi sinnt lögbundnu hlutverki sem sérfræðingar í réttindabrotum, viðeigandi aðlögun og stuðningi sem tekur mið af 12. grein Samnings Sameinuðu þjóðanna um réttindi fatlaðs fólks. Þar er kveðið á um að fatlað fólk skuli njóta sömu lagalegu viðurkenningar og aðrir. Það er engin tilviljun að lögin um Réttindagæslu skylda þessa aðila (Réttindagæslumenn) til að vera milliliðir og málsvarar í samskiptum við lögreglu, dómstóla og stjórnsýslu, hlutverk sem krefst sérhæfðrar fagþekkingar, reynslu og trausts. Til að tryggja raunverulega réttarvernd fatlaðs fólks þurfa þessir einstaklingar að geta byggt upp langtímasamband við einstaklinga, lært að virða óhefðbundin tjáskipti og gengið inn í erfiðar aðstæður, til dæmis ef viðkomandi býr við ofbeldi eða kúgun. Að brjóta upp slíka þjónustu skyndilega er stórskaðlegt, því þekking og tengsl rofna. Innleiða þarf þá nýtt fólk inn í verklag og tryggja að farið sé eftir því. Afleiðingin er sú að fatlað fólk dregur úr leit sinni að réttlæti, það upplifir að það standi eitt og yfirgefið á meðan slík innleiðing stendur yfir. Enginn efast um að starfsmenn sem ráðnir hafa verið í stað fyrrum réttindagæslumanna séu færir fagmenn og vilji gera sitt besta. Staðreyndin er að þeir hafa ekki þá sértæku reynslu sem byggst hefur upp á þeim rúma áratug sem liðin er frá setningu laga um réttindagæslu og hafa ekki starfað eftir því verklagi sem lögin gera kröfu um og ráðuneytið setti árið 2015. Reynsla þeirra sem starfað hafa til fjölda ára við réttindagæslu er ómetanleg. Ljóst er að sú þekking sem var hefur ekki verið flutt yfir í nýtt umhverfi með fullnægjandi hætti þó mikill vilji hafi verið fyrir hendi að svo yrði. Enn og aftur situr því fatlað fólk eftir, svipt stöðugleika, tengslaneti og þeim vörnum sem eru nauðsynlegar til að fatlaðir einstaklingar njóta sömu lagalegu réttinda og ófatlaðir. Hér er ekki um að ræða „sérréttindi“, heldur óumdeilanlega réttarbót fyrir hóp sem samfélagið reynist allt of oft vanbúið að hlusta á. Ákvörðun um að leggja niður þessa mikilvægu sérfræðistöður og það án þess að tryggja fullnægjandi yfirfærslu þekkingar er því óskiljanlegt skref aftur á bak í réttindamálum fatlaðs fólks. Líkt og segir í bókinni Handbook of Human Resource Management Practice eftir Armstrong frá árinu 2014, skiptir vönduð og fagleg innleiðing starfsmanna sköpum fyrir árangur skipulagsheilda, þar sem slíkt móttökuferli tryggir samfellu í þjónustu, eykur starfsánægju og framleiðni, dregur úr líkum á mistökum eða óöryggi, auk þess að efla traust og styrkja tengsl starfsmanna við skipulagsheildir. Ef ráðherrar og aðrir ábyrgðaraðilar slíkrar ákvarðanatöku átta sig ekki á raunverulegum afleiðingum þessarar tímabundnu lausnar og telja hana farsæla, eru þeir á braut skammsýni. Það er augljós afturför að þurrka út ára- og áratugareynslu og víkja öflugum mannauði til hliðar. Þegar sérfræðiþekkingu er kollvarpað tapast ómetanleg reynsla sem er ekki aðgengileg í kjölfarið. Slíkar aðgerðir að ýta sérfræðiþekkingu til hliðar og takmarka faglegan stuðning eru aðferðir sem þekkjast víða þar sem valdi er beitt til að draga úr mannréttindum og viðhalda óréttlæti eins og Sally Engle Merry bendir á í bók sinni Human Rights and Gender Violence: Translating International Law into Local Justice geta stjórnvöld eða önnur ráðandi öfl með þessum hætti skapað aðstæður sem treysta misskiptingu og halda jaðarsettum hópum í varnarleysi. Ábyrgðin liggur hjá stjórnvöldum, en spurningin er hvort þau hafi vilja, eða skýrleika til að viðurkenna alvarleika málsins og bregðast við af fullum þunga. Höfundur er fyrrum Réttindagæslu maður fatlaðs fólks. Viltu birta grein á Vísi? Sendu okkur póst. Senda grein Málefni fatlaðs fólks Mest lesið Þegar þeir sem segjast þjóna þjóðinni ráðast á hana Ágústa Árnadóttir Skoðun 1 stk. ísl. ríkisborgararéttur - kr. 1,600 Róbert Björnsson Skoðun „Elska skaltu náunga þinn“ – gegn rasisma, hatri og sögufölsunum öfga hægrisins Guðrún Ósk Þórudóttir Skoðun Faglegt mat eða lukka? I: Frá kennslustofu til stafbókar Bogi Ragnarsson Skoðun Ósk um sérbýli, garð og rólegt umhverfi dregur fólk frá höfuðborgarsvæðinu Margrét Þóra Sæmundsdóttir Skoðun Hvers vegna ekki bókun 35? Hjörtur J. Guðmundsson Skoðun Þéttur eða þríklofinn Sjálfstæðisflokkur Sara Björg Sigurðardóttir Skoðun Eru borgir barnvænar? Þétting byggðar og staða barna í skipulagi Lára Ingimundardóttir Skoðun Getur uppbyggilegur fréttaflutningur aukið velsæld í íslensku samfélagi? Ása Fríða Kjartansdóttir, Dóra Guðrún Guðmundsdóttir Skoðun Hvað kosta mannréttindi? Anna Lára Steindal Skoðun Skoðun Skoðun Lénsherratímabilið er hafið Einar G Harðarson skrifar Skoðun Þéttur eða þríklofinn Sjálfstæðisflokkur Sara Björg Sigurðardóttir skrifar Skoðun Bras og brall við gerð Brákarborgar Helgi Áss Grétarsson skrifar Skoðun Getur uppbyggilegur fréttaflutningur aukið velsæld í íslensku samfélagi? Ása Fríða Kjartansdóttir, Dóra Guðrún Guðmundsdóttir skrifar Skoðun „Elska skaltu náunga þinn“ – gegn rasisma, hatri og sögufölsunum öfga hægrisins Guðrún Ósk Þórudóttir skrifar Skoðun Ósk um sérbýli, garð og rólegt umhverfi dregur fólk frá höfuðborgarsvæðinu Margrét Þóra Sæmundsdóttir skrifar Skoðun Auðlindarentan heim í hérað Arna Lára Jónsdóttir skrifar Skoðun Héraðsvötn og Kjalölduveitu í nýtingarflokk Jens Garðar Helgason,Ólafur Adolfsson skrifar Skoðun Eru borgir barnvænar? Þétting byggðar og staða barna í skipulagi Lára Ingimundardóttir skrifar Skoðun Hvað kosta mannréttindi? Anna Lára Steindal skrifar Skoðun Faglegt mat eða lukka? I: Frá kennslustofu til stafbókar Bogi Ragnarsson skrifar Skoðun Hvers vegna ekki bókun 35? Hjörtur J. Guðmundsson skrifar Skoðun 1 stk. ísl. ríkisborgararéttur - kr. 1,600 Róbert Björnsson skrifar Skoðun Ný nálgun fyrir börn með fjölþættan vanda Guðmundur Ingi Þóroddsson,Guðbjörg Sveinsdóttir skrifar Skoðun Setjum kraft í íslenskukennslu fullorðinna Anna Linda Sigurðardóttir skrifar Skoðun Áhrif veiðigjalda ná út fyrir atvinnugreinina Ásgerður Kristín Gylfadóttir skrifar Skoðun Við stöndum með Anahitu og Elissu Valgerður Árnadóttir,Rósa Líf Darradóttir,Aldís Amah Hamilton,Þorgerður María Þorbjarnardóttir,Árni Finnsson skrifar Skoðun RÚV - ljósritunarstofa ríkisins? Birgir Finnsson skrifar Skoðun Að vera hvítur og kristinn Guðbrandur Einarsson skrifar Skoðun Heilbrigðisþjónusta í heimabyggð – loksins orðin að veruleika Anton Guðmundsson skrifar Skoðun Komum heil heim eftir hvítasunnuhelgina Ágúst Mogensen skrifar Skoðun Leiðin til Parísar (bókstaflega) Ólafur St. Arnarsson skrifar Skoðun Ósnertanlegir eineltisseggir og óhæfir starfsmenn Diljá Mist Einarsdóttir skrifar Skoðun Opinber skýring til Sigurjóns Þórðarsonar Heiðrún Lind Marteinsdóttir skrifar Skoðun Ekkert kerfi lifir af pólitískan geðþótta Guðrún Hafsteinsdóttir skrifar Skoðun Þegar undirskrift skiptir máli – um gervigreind, vottun og verðmæti mannlegra athafna Henning Arnór Úlfarsson skrifar Skoðun Hoppað yfir girðingarnar Vilhjálmur Árnason skrifar Skoðun Þegar ég fékk séns Heiða Ingimarsdóttir skrifar Skoðun Verður greinilega að vera Ísrael Hjörtur J. Guðmundsson skrifar Skoðun Evrópumet! Háskólamenntun minnst metin á Íslandi Vilhjálmur Hilmarsson skrifar Sjá meira
Um áramót var gerð sú sérkennilega ráðstöfun að leggja niður störf þáverandi Réttindagæslumanna fatlaðs fólks hjá stjórnarráðinu og fela þau í staðinn einkaaðilum með ráðningu. Úr þessu spratt sparnaður hjá hinu opinbera, ef marka má yfirlýsingar ráðuneytisins, en um leið fóru reynslumiklir réttindagæslumenn og bakhjarlar fatlaðs fólks í atvinnuleit og á vit nýrra áskoranna, starfsmenn sem höfðu byggt upp ómetanlega sérfræðiþekkingu í þágu þeirra sem eiga undir högg að sækja. Einn blaðamaður benti á í færslu á samfélagsmiðlum að réttarvernd fatlaðs fólks ætti að vera tryggð fyrir í okkar samfélagi, til þess væru kærunefndir, lögreglan, saksóknarar, dómstólar, lögfræðingar og fleiri. En staðreyndin er sú að þessa stofnanir sumar hverjar búa yfir takmarkaðri sérþekkingu á réttindamálum fatlaðs fólks, rétt eins og reynslan sýnir. Réttindabrot gegn fötluðu fólki eru oft ósýnileg og langtum algengari en almennt er talið. Erfiðleikar fólks með fötlun í kerfinu stafa iðulega af skorti á innsýn, reynslu og nálgun sem tekur mið af einstökum aðstæðum fatlaðs fólks. Réttindagæslumenn fatlaðs fólks hafa frá upphafi sinnt lögbundnu hlutverki sem sérfræðingar í réttindabrotum, viðeigandi aðlögun og stuðningi sem tekur mið af 12. grein Samnings Sameinuðu þjóðanna um réttindi fatlaðs fólks. Þar er kveðið á um að fatlað fólk skuli njóta sömu lagalegu viðurkenningar og aðrir. Það er engin tilviljun að lögin um Réttindagæslu skylda þessa aðila (Réttindagæslumenn) til að vera milliliðir og málsvarar í samskiptum við lögreglu, dómstóla og stjórnsýslu, hlutverk sem krefst sérhæfðrar fagþekkingar, reynslu og trausts. Til að tryggja raunverulega réttarvernd fatlaðs fólks þurfa þessir einstaklingar að geta byggt upp langtímasamband við einstaklinga, lært að virða óhefðbundin tjáskipti og gengið inn í erfiðar aðstæður, til dæmis ef viðkomandi býr við ofbeldi eða kúgun. Að brjóta upp slíka þjónustu skyndilega er stórskaðlegt, því þekking og tengsl rofna. Innleiða þarf þá nýtt fólk inn í verklag og tryggja að farið sé eftir því. Afleiðingin er sú að fatlað fólk dregur úr leit sinni að réttlæti, það upplifir að það standi eitt og yfirgefið á meðan slík innleiðing stendur yfir. Enginn efast um að starfsmenn sem ráðnir hafa verið í stað fyrrum réttindagæslumanna séu færir fagmenn og vilji gera sitt besta. Staðreyndin er að þeir hafa ekki þá sértæku reynslu sem byggst hefur upp á þeim rúma áratug sem liðin er frá setningu laga um réttindagæslu og hafa ekki starfað eftir því verklagi sem lögin gera kröfu um og ráðuneytið setti árið 2015. Reynsla þeirra sem starfað hafa til fjölda ára við réttindagæslu er ómetanleg. Ljóst er að sú þekking sem var hefur ekki verið flutt yfir í nýtt umhverfi með fullnægjandi hætti þó mikill vilji hafi verið fyrir hendi að svo yrði. Enn og aftur situr því fatlað fólk eftir, svipt stöðugleika, tengslaneti og þeim vörnum sem eru nauðsynlegar til að fatlaðir einstaklingar njóta sömu lagalegu réttinda og ófatlaðir. Hér er ekki um að ræða „sérréttindi“, heldur óumdeilanlega réttarbót fyrir hóp sem samfélagið reynist allt of oft vanbúið að hlusta á. Ákvörðun um að leggja niður þessa mikilvægu sérfræðistöður og það án þess að tryggja fullnægjandi yfirfærslu þekkingar er því óskiljanlegt skref aftur á bak í réttindamálum fatlaðs fólks. Líkt og segir í bókinni Handbook of Human Resource Management Practice eftir Armstrong frá árinu 2014, skiptir vönduð og fagleg innleiðing starfsmanna sköpum fyrir árangur skipulagsheilda, þar sem slíkt móttökuferli tryggir samfellu í þjónustu, eykur starfsánægju og framleiðni, dregur úr líkum á mistökum eða óöryggi, auk þess að efla traust og styrkja tengsl starfsmanna við skipulagsheildir. Ef ráðherrar og aðrir ábyrgðaraðilar slíkrar ákvarðanatöku átta sig ekki á raunverulegum afleiðingum þessarar tímabundnu lausnar og telja hana farsæla, eru þeir á braut skammsýni. Það er augljós afturför að þurrka út ára- og áratugareynslu og víkja öflugum mannauði til hliðar. Þegar sérfræðiþekkingu er kollvarpað tapast ómetanleg reynsla sem er ekki aðgengileg í kjölfarið. Slíkar aðgerðir að ýta sérfræðiþekkingu til hliðar og takmarka faglegan stuðning eru aðferðir sem þekkjast víða þar sem valdi er beitt til að draga úr mannréttindum og viðhalda óréttlæti eins og Sally Engle Merry bendir á í bók sinni Human Rights and Gender Violence: Translating International Law into Local Justice geta stjórnvöld eða önnur ráðandi öfl með þessum hætti skapað aðstæður sem treysta misskiptingu og halda jaðarsettum hópum í varnarleysi. Ábyrgðin liggur hjá stjórnvöldum, en spurningin er hvort þau hafi vilja, eða skýrleika til að viðurkenna alvarleika málsins og bregðast við af fullum þunga. Höfundur er fyrrum Réttindagæslu maður fatlaðs fólks.
„Elska skaltu náunga þinn“ – gegn rasisma, hatri og sögufölsunum öfga hægrisins Guðrún Ósk Þórudóttir Skoðun
Ósk um sérbýli, garð og rólegt umhverfi dregur fólk frá höfuðborgarsvæðinu Margrét Þóra Sæmundsdóttir Skoðun
Getur uppbyggilegur fréttaflutningur aukið velsæld í íslensku samfélagi? Ása Fríða Kjartansdóttir, Dóra Guðrún Guðmundsdóttir Skoðun
Skoðun Getur uppbyggilegur fréttaflutningur aukið velsæld í íslensku samfélagi? Ása Fríða Kjartansdóttir, Dóra Guðrún Guðmundsdóttir skrifar
Skoðun „Elska skaltu náunga þinn“ – gegn rasisma, hatri og sögufölsunum öfga hægrisins Guðrún Ósk Þórudóttir skrifar
Skoðun Ósk um sérbýli, garð og rólegt umhverfi dregur fólk frá höfuðborgarsvæðinu Margrét Þóra Sæmundsdóttir skrifar
Skoðun Eru borgir barnvænar? Þétting byggðar og staða barna í skipulagi Lára Ingimundardóttir skrifar
Skoðun Ný nálgun fyrir börn með fjölþættan vanda Guðmundur Ingi Þóroddsson,Guðbjörg Sveinsdóttir skrifar
Skoðun Við stöndum með Anahitu og Elissu Valgerður Árnadóttir,Rósa Líf Darradóttir,Aldís Amah Hamilton,Þorgerður María Þorbjarnardóttir,Árni Finnsson skrifar
Skoðun Þegar undirskrift skiptir máli – um gervigreind, vottun og verðmæti mannlegra athafna Henning Arnór Úlfarsson skrifar
„Elska skaltu náunga þinn“ – gegn rasisma, hatri og sögufölsunum öfga hægrisins Guðrún Ósk Þórudóttir Skoðun
Ósk um sérbýli, garð og rólegt umhverfi dregur fólk frá höfuðborgarsvæðinu Margrét Þóra Sæmundsdóttir Skoðun
Getur uppbyggilegur fréttaflutningur aukið velsæld í íslensku samfélagi? Ása Fríða Kjartansdóttir, Dóra Guðrún Guðmundsdóttir Skoðun