Skaðaminnkun, lækning, hroki og hleypidómar Guðbjörg Sveinsdóttir skrifar 26. mars 2024 12:01 Það var áhugavert að hlusta á útvarpsþátt um skaðaminnkun sunnudaginn 3. mars á RÚV og ekki síst viðtal við Árna Tómas Ragnarsson gigtarlækni, sem nú er greinilega „persona non grata“ hjá kollegum sínum og heilbrigðisyfirvöldum vegna lyfjagjafa hans til fólks með fíknivanda til skaðaminnkunar. Vissulega má ýmislegt finna að verklagi hans og hann hefur örugglega farið út fyrir kassann til að bregðast við þörf og neyð fólks sem er jaðarsett á flestan hátt, eins og kom greinilega í ljós í nýbirtri úttekt Ríkisendurskoðunar á stöðu, stefnu og úrræðum vegna ópíóðavandans. Geðlæknir hjá landlækni hefur sagt að vinnubrögð Árna Tómasar séu ekki gagnreynd og yfirlæknir á Vogi komst svo að orði að þau séu ekki lækningar. Þá má spyrja sig: Hvað er gagnreynt? Hvað eru lækningar? Undanfarin ár hefur sums staðar erlendis komið fram mikil gagnrýni á þá hefðbundnu geðlæknisfræði og geðmeðferð sem kennd er við svokallað læknis- og líffræðilegt líkan (medisínska módelið). Erfitt hefur verið að halda þeirri umræðu á lofti hér, en þó hafa notendasamtök tekið málið upp og boðið gagnrýnu fagfólki á ráðstefnur og fundi, en íslenskir geðlæknar hafa lítið mætt þar enda virðast þeir vissir í sinni sök og viðhorfum. Í áðurnefndri gagnrýni eru kenningar, sem nær eingöngu er unnið eftir hérlendis, dregnar í efa og í raun afneitað, svo sem kenningar um erfðir, áhrif efnaskiptavillu heilans á geðræn einkenni og lækningamátt geðlyfja, bæði þunglyndis- og geðrofslyfja (má nefna Gabor Matè, Joanna Moncrieff, David Cohen, Lucy Johnstone o. fl.). Þáttur áfalla, streitu og ýmissa sálfélagslegra aðstæðna hefur hins vegar fengið meira vægi og meira að segja hefur Alþjóðaheilbrigðisstofnunin (WHO) gefið út tilmæli til geðheilbrigðisyfirvalda á heimsvísu um að gefa þessum þáttum meiri gaum og draga úr áherslu á lyfjameðferð og læknis- og líffræðileg meðferðarlíkön. Þessi gagnrýni hefur meðal annars beinst að því hversu gagnreynd þessi úrræði eru í raun og hversu miklar lækningar eiga sér stað með þeim. Hefur verið litið til árangurs (klínískrar útkomu), þátttöku fólks með geðsjúkdómagreiningar í atvinnulífi og námi sem og fjölda öryrkja í þeim hópi. Einnig með hvaða hætti geðlyfjaframleiðendur hafa komið að rannsóknum og endurmenntun geðheilbrigðisstarfsfólks á undanförnum áratugum og jafnvel rætt um glæpsamlega hegðun þeirra, svo sem að leyna hættulegum aukaverkunum og/eða draga úr vægi þeirra (Jim Gottstein, The Zyprexa Papers). Þegar þessir þættir og aðrir, svo sem fjöllyfjagjöf fólks með geðrofsvanda, eru skoðaðir fer ekki hjá því að tal um gagnreynda meðferð verði hjáróma og hinar meintu lækningar einnig. Það hefur nefnilega ekkert verið sannað að tvö til þrjú geðrofslyf í töfluformi daglega plús forðalyf í sprautuformi á 2ja-4ja vikna fresti lækni meintan geðsjúkdóm, en vissulega gerir það viðkomandi meðfærilegri. Verst er að framtak, tilfinningar og hvatning bælast líka, líkt og af öðrum hugbreytandi lyfjum. Þá eru ótalin áhrif aukaverkana af geðrofslyfjum sem mörg hver eru ákaflega hamlandi á lífsgæði svo sem þyngdaraukning og handskjálfti.Maður spyr sig líka hversu gagnreynt er að gefa börnum og unglingum þessi lyf? Og hversu batamiðuð og gagnreynd er sú nálgun að án lyfja verði enginn bati? Lyfin geta auðvitað gert gagn til að slá á verstu einkennin til skamms tíma en það þýðir ekki endilega að þau veiti lækningu, ekki frekar en skaðaminnkandi lyfjagjafir til fólks með fíknivanda. Núna er til dæmis það, sem var áður merki um langvarandi áhrif „geðklofa“, talið vera áhrif af og aukaverkanir langvarandi geðlyfjanotkunar og áhrif á heilabörk talin vera af sama toga en ekki vegna sjúkdómsins sjálfs. Það eru engin sannreynd rök fyrir því að heili fólks með geðrofsvanda verði „eins og svissneskur ostur“ án þeirra, eins og sagt var blákalt við suma fyrir rúmum áratug þegar verið var að rökstyðja nauðsyn þeirra. Þess má geta að skurðaðgerð á heila, svonefndur hvítuskurður (lobotomy), var talin gagnreynd meðferð á sínum tíma og að samkynhneigð var talin geðsjúkdómur þar til fyrir 50 árum! Geðgreiningum fer samt hratt fjölgandi en vísindaleg forsenda fyrir þeim hefur verið dregin meira og meira í efa (má þar nefna bækur Alan Frances, Saving normal, og James Davies, Cracked). Einnig hefur umræða um að leggja niður geðgreininguna geðklofi (schizophrenia ) orðið háværari, hún sé barn síns tíma! Gagnrýnin geðheilbrigðisþjónusta með áherslu á áfallamiðaða þjónustu, opin samtöl (open dialogue), vinnu með raddir, skaðaminnkun og aðrar heildrænar meðferðir hefur ekki náð mikilli fótfestu hér undanfarin ár. Kunnátta og heilindi fólks með þannig viðhorf eru oft dregin í efa og þannig reynt að gera gagnrýnina ómerka. Þau viðhorf einkenna því miður líka mína fagstétt en þó hafa sjálfstætt starfandi geðheilbrigðisstarfsmenn auglýst öðruvísi nálganir í meiri mæli undanfarið svo að kannski er landslagið að breytast, það væri óskandi. Vissulega er ýmislegt vel gert en þó er alltof mikið um að notendur og aðstandendur þeirra séu langþreyttir á brotakenndri og einsleitri meðferð og skorti á stuðningi sem ætti að fylgja henni. Alltof oft ber á hroka eða yfirlæti gagnvart þeim sem synda gegn straumnum og sýna meiri sveigjanleika og mannúð en vafasamar árangursmælingar geta náð yfir. Höfundur er geðhjúkrunarfræðingur. Viltu birta grein á Vísi? Sendu okkur póst. Senda grein Lyf Fíkn Geðheilbrigði Mest lesið Það er flókið að eiga næstum 500 milljarða króna á Íslandi Þórður Snær Júlíusson Skoðun Níðingsverk Jón Daníelsson Skoðun Það er betra fyrir okkur öll að Háskóli Íslands efli fjarnám Darri Rafn Hólmarsson Skoðun Hættulegt tal Sjálfstæðisflokksins og Viðskiptaráðs Guðni Freyr Öfjörð Skoðun Stríðsglæpir sem munu ekki gleymast! Hjálmtýr Heiðdal Skoðun Svansvottaðar íbúðir – fjárfesting í lífsgæðum Bergþóra Góa Kvaran Skoðun Æji nei innflytjendur Davíð Aron Routley Skoðun Þegar rafmagn hættir að vera sjálfsagður hlutur Árni B. Möller Skoðun 5.maí Alþjóðadagur ljósmæðra Unnur Berglind Friðriksdóttir Skoðun Lýðræði og framtíð RÚV: Tími til breytinga? Erling Valur Ingason Skoðun Skoðun Skoðun Hagsmunir heildarinnar - Kafli eitt: Tómlæti Íslendinga Hannes Örn Blandon skrifar Skoðun Þegar líða fer að jólum Ísak Hilmarsson skrifar Skoðun Svansvottaðar íbúðir – fjárfesting í lífsgæðum Bergþóra Góa Kvaran skrifar Skoðun Hættulegt tal Sjálfstæðisflokksins og Viðskiptaráðs Guðni Freyr Öfjörð skrifar Skoðun Þetta má ekki gerast aftur! - Álag á útsvar Sveinn Ægir Birgisson skrifar Skoðun Meistaragráða í lífsreynslu Elín Ebba Ásmundsdóttir skrifar Skoðun Stjórnvöld, Óskar á heima hér! Þóra Andrésdóttir skrifar Skoðun Dvel þú í draumahöll Hugrún Sigurjónsdóttir skrifar Skoðun Níðingsverk Jón Daníelsson skrifar Skoðun Umhverfi, heilsa og skólamáltíðir Stefán Jón Hafstein skrifar Skoðun Æji nei innflytjendur Davíð Aron Routley skrifar Skoðun Stríðsglæpir sem munu ekki gleymast! Hjálmtýr Heiðdal skrifar Skoðun Samstaða, kjarkur og þor Björn Snæbjörnsson skrifar Skoðun Það er betra fyrir okkur öll að Háskóli Íslands efli fjarnám Darri Rafn Hólmarsson skrifar Skoðun Yfirfull fangelsi, brostið kerfi Guðmundur Ingi Þóroddsson skrifar Skoðun Þegar rafmagn hættir að vera sjálfsagður hlutur Árni B. Möller skrifar Skoðun Það er flókið að eiga næstum 500 milljarða króna á Íslandi Þórður Snær Júlíusson skrifar Skoðun Lýðræði og framtíð RÚV: Tími til breytinga? Erling Valur Ingason skrifar Skoðun 5.maí Alþjóðadagur ljósmæðra Unnur Berglind Friðriksdóttir skrifar Skoðun Endurnýjun hugarfarsins Bjarni Karlsson skrifar Skoðun Ferðamenn: Vanmetnir skattgreiðendur í íslensku hagkerfi Þórir Garðarsson skrifar Skoðun Góð vísa... Ole Anton Bieltvedt skrifar Skoðun Við höfum ekki efni á tvískinnungi SFS Vala Árnadóttir skrifar Skoðun Hvað getum við lært af Víetnamstríðinu? Einar Magnússon skrifar Skoðun Góður rekstur Mosfellsbæjar og framtíðin björt Halla Karen Kristjánsdóttir,Anna Sigríður Guðnadóttir ,Lovísa Jónsdóttir skrifar Skoðun Fristund.is fyrir öll - líka eldra fólk Sara Björg Sigurðardóttir skrifar Skoðun Ríkisstjórn sem skeytir engu Diljá Matthíasardóttir skrifar Skoðun Áskorun til ráðherra mennta- og barnamála og ráðherra menningarmála Anna Klara Georgsdóttir skrifar Skoðun Fólkið sem gleymdist í Grindavík Bryndís Gunnlaugsdóttir skrifar Skoðun Rússar pyntuðu og myrtu úkraínsku blaðakonuna Viktoriiu Roshchyna Erlingur Erlingsson skrifar Sjá meira
Það var áhugavert að hlusta á útvarpsþátt um skaðaminnkun sunnudaginn 3. mars á RÚV og ekki síst viðtal við Árna Tómas Ragnarsson gigtarlækni, sem nú er greinilega „persona non grata“ hjá kollegum sínum og heilbrigðisyfirvöldum vegna lyfjagjafa hans til fólks með fíknivanda til skaðaminnkunar. Vissulega má ýmislegt finna að verklagi hans og hann hefur örugglega farið út fyrir kassann til að bregðast við þörf og neyð fólks sem er jaðarsett á flestan hátt, eins og kom greinilega í ljós í nýbirtri úttekt Ríkisendurskoðunar á stöðu, stefnu og úrræðum vegna ópíóðavandans. Geðlæknir hjá landlækni hefur sagt að vinnubrögð Árna Tómasar séu ekki gagnreynd og yfirlæknir á Vogi komst svo að orði að þau séu ekki lækningar. Þá má spyrja sig: Hvað er gagnreynt? Hvað eru lækningar? Undanfarin ár hefur sums staðar erlendis komið fram mikil gagnrýni á þá hefðbundnu geðlæknisfræði og geðmeðferð sem kennd er við svokallað læknis- og líffræðilegt líkan (medisínska módelið). Erfitt hefur verið að halda þeirri umræðu á lofti hér, en þó hafa notendasamtök tekið málið upp og boðið gagnrýnu fagfólki á ráðstefnur og fundi, en íslenskir geðlæknar hafa lítið mætt þar enda virðast þeir vissir í sinni sök og viðhorfum. Í áðurnefndri gagnrýni eru kenningar, sem nær eingöngu er unnið eftir hérlendis, dregnar í efa og í raun afneitað, svo sem kenningar um erfðir, áhrif efnaskiptavillu heilans á geðræn einkenni og lækningamátt geðlyfja, bæði þunglyndis- og geðrofslyfja (má nefna Gabor Matè, Joanna Moncrieff, David Cohen, Lucy Johnstone o. fl.). Þáttur áfalla, streitu og ýmissa sálfélagslegra aðstæðna hefur hins vegar fengið meira vægi og meira að segja hefur Alþjóðaheilbrigðisstofnunin (WHO) gefið út tilmæli til geðheilbrigðisyfirvalda á heimsvísu um að gefa þessum þáttum meiri gaum og draga úr áherslu á lyfjameðferð og læknis- og líffræðileg meðferðarlíkön. Þessi gagnrýni hefur meðal annars beinst að því hversu gagnreynd þessi úrræði eru í raun og hversu miklar lækningar eiga sér stað með þeim. Hefur verið litið til árangurs (klínískrar útkomu), þátttöku fólks með geðsjúkdómagreiningar í atvinnulífi og námi sem og fjölda öryrkja í þeim hópi. Einnig með hvaða hætti geðlyfjaframleiðendur hafa komið að rannsóknum og endurmenntun geðheilbrigðisstarfsfólks á undanförnum áratugum og jafnvel rætt um glæpsamlega hegðun þeirra, svo sem að leyna hættulegum aukaverkunum og/eða draga úr vægi þeirra (Jim Gottstein, The Zyprexa Papers). Þegar þessir þættir og aðrir, svo sem fjöllyfjagjöf fólks með geðrofsvanda, eru skoðaðir fer ekki hjá því að tal um gagnreynda meðferð verði hjáróma og hinar meintu lækningar einnig. Það hefur nefnilega ekkert verið sannað að tvö til þrjú geðrofslyf í töfluformi daglega plús forðalyf í sprautuformi á 2ja-4ja vikna fresti lækni meintan geðsjúkdóm, en vissulega gerir það viðkomandi meðfærilegri. Verst er að framtak, tilfinningar og hvatning bælast líka, líkt og af öðrum hugbreytandi lyfjum. Þá eru ótalin áhrif aukaverkana af geðrofslyfjum sem mörg hver eru ákaflega hamlandi á lífsgæði svo sem þyngdaraukning og handskjálfti.Maður spyr sig líka hversu gagnreynt er að gefa börnum og unglingum þessi lyf? Og hversu batamiðuð og gagnreynd er sú nálgun að án lyfja verði enginn bati? Lyfin geta auðvitað gert gagn til að slá á verstu einkennin til skamms tíma en það þýðir ekki endilega að þau veiti lækningu, ekki frekar en skaðaminnkandi lyfjagjafir til fólks með fíknivanda. Núna er til dæmis það, sem var áður merki um langvarandi áhrif „geðklofa“, talið vera áhrif af og aukaverkanir langvarandi geðlyfjanotkunar og áhrif á heilabörk talin vera af sama toga en ekki vegna sjúkdómsins sjálfs. Það eru engin sannreynd rök fyrir því að heili fólks með geðrofsvanda verði „eins og svissneskur ostur“ án þeirra, eins og sagt var blákalt við suma fyrir rúmum áratug þegar verið var að rökstyðja nauðsyn þeirra. Þess má geta að skurðaðgerð á heila, svonefndur hvítuskurður (lobotomy), var talin gagnreynd meðferð á sínum tíma og að samkynhneigð var talin geðsjúkdómur þar til fyrir 50 árum! Geðgreiningum fer samt hratt fjölgandi en vísindaleg forsenda fyrir þeim hefur verið dregin meira og meira í efa (má þar nefna bækur Alan Frances, Saving normal, og James Davies, Cracked). Einnig hefur umræða um að leggja niður geðgreininguna geðklofi (schizophrenia ) orðið háværari, hún sé barn síns tíma! Gagnrýnin geðheilbrigðisþjónusta með áherslu á áfallamiðaða þjónustu, opin samtöl (open dialogue), vinnu með raddir, skaðaminnkun og aðrar heildrænar meðferðir hefur ekki náð mikilli fótfestu hér undanfarin ár. Kunnátta og heilindi fólks með þannig viðhorf eru oft dregin í efa og þannig reynt að gera gagnrýnina ómerka. Þau viðhorf einkenna því miður líka mína fagstétt en þó hafa sjálfstætt starfandi geðheilbrigðisstarfsmenn auglýst öðruvísi nálganir í meiri mæli undanfarið svo að kannski er landslagið að breytast, það væri óskandi. Vissulega er ýmislegt vel gert en þó er alltof mikið um að notendur og aðstandendur þeirra séu langþreyttir á brotakenndri og einsleitri meðferð og skorti á stuðningi sem ætti að fylgja henni. Alltof oft ber á hroka eða yfirlæti gagnvart þeim sem synda gegn straumnum og sýna meiri sveigjanleika og mannúð en vafasamar árangursmælingar geta náð yfir. Höfundur er geðhjúkrunarfræðingur.
Skoðun Góður rekstur Mosfellsbæjar og framtíðin björt Halla Karen Kristjánsdóttir,Anna Sigríður Guðnadóttir ,Lovísa Jónsdóttir skrifar
Skoðun Áskorun til ráðherra mennta- og barnamála og ráðherra menningarmála Anna Klara Georgsdóttir skrifar
Skoðun Rússar pyntuðu og myrtu úkraínsku blaðakonuna Viktoriiu Roshchyna Erlingur Erlingsson skrifar