Rýnt í leyniskjöl CIA: Einblíndu á herstöðina og skráðu kommúnista Þórgnýr Einar Albertsson skrifar 21. janúar 2017 07:00 Svavar Gestsson, þá menntamálaráðherra fyrir Alþýðubandalagið, og Halldór Kiljan Laxness, skoða höggmynd af Halldóri á sjötíu ára skáldaafmæli hans. Bandaríkjamenn höfðu áhyggjur af flokki Svavars og skrifum Halldórs. vísir/gva „Ísland er eitt þeirra ríkja sem segist hafa fundið upp þingræði. Hvort sem það er satt eða ekki skiptir engu máli. Hið mikilvæga er að Íslendingar hafa af mikilli ákefð aðhyllst þingræði bæði nú á dögum og í fjarlægri fortíð.“ Svona hefst kafli um íslenska stjórnmálamenningu í áður leynilegu skjali bandarísku leyniþjónustunnar CIA. Skjalið ber nafnið Iceland - National Intelligence Survey og var skrifað í júní árið 1973. Leyniþjónustan birti í vikunni þrettán milljónir skjala, sem áður voru leynileg, á vefsíðu sinni. Áður höfðu þau skjöl verið aðgengileg á skjalasafni í Maryland á virkum dögum á milli níu og hálf fimm. Skjölin koma mörg hver frá Henry Kissinger, utanríkisráðherra í forsetatíð Richards Nixon og Geralds Ford, og starfsmönnum hans. Einnig er þar að finna skjöl um tækni- og vísindaþróunarverkefni stofnunarinnar. Mun fleiri skjöl en umræddar þrettán milljónir er þó að finna á vefsíðunni. Alls finnast 3.125 skjöl þegar leitað er að Iceland. Fréttablaðið las yfir fjölda þessarra skjala í von um að fá mynd af því með hvaða augum leyniþjónustan leit Íslendinga. Geir Hallgrímsson á kjörstað árið 1978.vísir/GVA Skráðu þekkta kommúnistaÞau skjöl þar sem hvergi var minnst á kommúnista heyrðu til undantekninga frá þeim fjölmörgu skjölum sem Fréttablaðið skoðaði. Þó mátti greina að Bandaríkjamenn töldu ólíklegt að Ísland legðist á band Sovétríkjanna. Hins vegar gæti það raskað sambandi ríkjanna tveggja ef kommúnistar kæmust til valda. Leyniþjónustan hélt skrá yfir öll kommúnistafélög í heiminum og var Ísland engin undantekning. Í slíkri skrá mátti finna Kínversk-íslenzka menningarfélagið og skráðan formann þess, Jakob Benediktsson. Þá voru samtökin Menningartengsl Íslands og Ráðstjórnarríkjanna einnig á skrá. Forseti þess var skráður Halldór Kiljan Laxness og varaforsetinn Þórbergur Þórðarson. Haldin var skrá yfir meðlimafjölda sem var, samkvæmt skjalinu, 1.100 manns árið 1952. Einnig voru skráðir formenn félaganna á Akureyri, Eyjólfur Árnason, og í Keflavík, Oddbergur Eiríksson. Sambærileg skrá var haldin yfir alla meðlimi Alþjóðafriðarráðsins. Nóbelskáldið Halldór Laxness komst þar einnig á skrá ásamt Kristni Andréssyni og Sigríði Eiríksdóttur. Kommúnísk bókaútgáfaTuttugu blaðsíðna skýrsla að nafni The Icelandic Book Publishing Business var skrifuð í mars 1954. Í henni segir meðal annars: „Smekkur almennings skiptir kommúnísk forlög minna máli en önnur. Kommúnísku forlögin eiga dygga lesendur sem þau geta stólað á. Til dæmis fékk eitt kommúnískt forlag ungliðahreyfingu reykvískra kommúnista til liðs við sig til þess að selja Uppruna fjölskyldunnar eftir Friedrich Engels.“ Neðar í skýrslunni má svo finna lista yfir öll íslensk bókaforlög ásamt staðsetningu þeirra og nafni framkvæmdastjóra. Fyrir neðan nafn Máls og menningar má lesa „Undir stjórn kommúnista [...] Styðst við kommúnísku prentsmiðjuna Hólaprent.“ Einnig er sérstaklega fjallað um Heimskringlu. „Virðist vera systrafélag hinna tveggja kommúnísku forlaganna, Máls og menningar og Reykholts. Líklegast stofnað til þess að dreifa gróða hinna kommúnísku forlaganna til þess að skjóta undan skatti. Einnig er mögulegt að forlagið sé stofnað til þess að birta dulinn kommúnískan áróður.“ Svona leit íbúðasvæði varnarliðsins í Keflavík út í ágúst árið 1976. Bandaríkjamenn óttuðust að uppgangur kommúnista gæti orðið til þess að herstöðinni yrði lokað.vísir/GVA Óttuðust AlþýðubandalagiðÍ skjali frá árinu 1956, sem ber nafnið Outlook for Iceland, má lesa um markmið Bandaríkjanna fyrir Ísland. Bar þar helst á góma áframhaldandi stöðugleika, veru herstöðvar og samvinnu þjóðanna. „Einangrunarstefna, þjóðernishyggja og rökhyggja munu halda áfram að vera ríkjandi í stjórnmálum landsins. Allir flokkar eru ósáttir við herstöðina en íhaldsmenn skilja þörfina betur en Framsóknarmenn og jafnaðarmenn [Alþýðuflokkur] sem hafa myndað ríkisstjórn með hinu kommúníska Alþýðubandalagi.“ Þessa stjórnarmyndun töldu Bandaríkjamenn sér ekki í hag og segir enn fremur í skjalinu: „Kommúnistar eru möguleg ógn við lýðveldið vegna þátttöku þeirra í ríkisstjórn og áhrifa þeirra í verkalýðshreyfingunni.“ Þá eru kommúnistar einnig sagðir hafa völdin í Alþýðusambandi Íslands. Þorskastríðin þröskuldurBandaríkjamenn hugsuðu fyrst og fremst um eigin hagsmuni og hagsmuni Atlantshafsbandalagsins þegar skrifað var um þorskastríðin í umræddum skjölum. Í skjali frá árinu 1953 sem ber nafnið Britain-Iceland NSC Briefing er varað við því að það gæti komið til átaka þar sem Íslendingar ætli að færa landhelgina út í tólf mílur. Sú spá reyndist rétt. Rúmum tuttugu árum síðar, í júlí 1974, var skrifað skjal sem titlað var Iceland - UK: Another Incident at Sea. „Meint brot bresks togara í íslenskri efnahagslögsögu gæti dregið úr líkum á myndun ríkisstjórnar undir forystu íhaldsmanna,“ segir í skjalinu. Þar er vísað til Sjálfstæðismanna og þeir kallaðir conservatives, íhaldsmenn á íslensku. Lýsti leyniþjónustan þar áhyggjum sínum af því að Sjálfstæðismenn mynduðu ekki stjórn þar sem þeir væru ólíklegastir til þess að reka herinn úr landi. „Þetta gæti aukið á erfiðleika Geirs Hallgrímssonar, formanns Sjálfstæðisflokksins, sem nú reynir að mynda ríkisstjórn. Hallgrímsson hefur talað fyrir því að halda herstöðinni í Keflavík. Kommúnistar og aðrir vinstri menn gætu hins vegar nýtt sér atvikið til þess að fylkja herstöðvarandstæðingum að baki sér,“ segir enn fremur í skjalinu. Allt kom þó fyrir ekki og þann 28. ágúst tók við ráðuneyti Geirs Hallgrímssonar með stuðningi Framsóknarmanna. Í skjali að nafni Political Assessment of Iceland frá árinu 1976 er jafnframt lýst áhyggjum yfir því að Ísland gæti sagt sig úr Atlantshafsbandalaginu vegna þorskastríðanna. Úr skrifum leyniþjónustunnar um bæði þorskastríðin og kommúnista má einna helst lesa ótta um að íslensk yfirvöld gætu lokað herstöðinni í Keflavík. Sá virðist vera útgangspunktur flestra skrifa. Þannig gætu kommúnistar staðið að slíkri lokun ef þeir kæmust til valda. Sömuleiðis gæti ósætti við viðbrögð Bandaríkjanna við þorskastríðunum orðið annað hvort til þess að allir flokkar gerðust andvígir herstöðinni og Atlantshafsbandalaginu eða komið kommúnistum til valda og þeir þá lokað herstöðinni. Fréttin birtist fyrst í Fréttablaðinu Birtist í Fréttablaðinu Halldór Laxness Mest lesið Nítján ára ferðamaður fannst látinn Erlent Fagnar „hugrökkum hetjum“ Bandaríkjahers en skrifar um þarmaflóruna á sautjánda júní Innlent Banamaður ráðherra fær að stíga fæti út fyrir fangelsið Erlent Tilkynnt um hóp pilta í grunsamlegum erindagjörðum Innlent Gul viðvörun: Brýna fyrir fólki á húsbílum að vara sig á vindinum Innlent Boltaleikir bannaðir á skólalóðinni eftir klukkan tíu Innlent Íbúðin í rúst eftir Airbnb-gesti Innlent Bíll í ljósum logum á Skaganum Innlent Metfjöldi á biðlista og mögulega þarf að vísa frá Innlent Hegseth hafi logið því að gengið sé á vopnabirgðir Bandaríkjanna Erlent Fleiri fréttir Aldrei séð annan eins hraðakstur eftir þrjátíu ár í lögreglunni Metfjöldi á biðlista og mögulega þarf að vísa frá Einstök litasamsetning á Prinsi Greifa Bíll í ljósum logum á Skaganum Vatnslögn í sundur í Smáralind Aldrei fleiri börn á biðlista og útrás í Kína Á hundrað og þrjátíu á sextíu götu Gul viðvörun: Brýna fyrir fólki á húsbílum að vara sig á vindinum Boltaleikir bannaðir á skólalóðinni eftir klukkan tíu Leggja til 80 milljónum árlega í nýja líkbrennslu Hinn stungni á batavegi en stungumennirnir ófundnir Mikill áhugi á ræktun rabarbara með tilkomu Rabarbarafélags Íslands Málþófið endurspegli ráðaleysi minnihlutans gagnvart samstíga stjórn Vill meira frá ríkinu, annars gætu nemar þurft að borga meira Stutt í land í þinginu og spenna fyrir landsleik Yfirgangur hins opinbera, þrátefli á þinginu og fráleit þjóðaratkvæðagreiðsla Ætla að knýja Flatey með sólarorku Fagnar „hugrökkum hetjum“ Bandaríkjahers en skrifar um þarmaflóruna á sautjánda júní Tilkynnt um hóp pilta í grunsamlegum erindagjörðum Skæður hakkarahópur herjar á framlínustarfsmenn „Býsna margt orðið grænmerkt“ Fjarlægðu sprengju við Keflavíkurflugvöll Leitar að eiganda trúlofunarhrings sem fannst í fjöru Á þriðja tug látnir í Texas og netþrjótar herja á flugfélög Nikkurnar þandar á Reyðarfirði alla helgina Íbúðin í rúst eftir Airbnb-gesti Konan er fundin Þriggja leitað vegna stunguárásar í miðbænum Björguðu göngukonu í sjálfheldu við Hrafntinnusker Mótorhjólakappi fluttur á sjúkrahús eftir að hafa fipast við akstur Sjá meira
„Ísland er eitt þeirra ríkja sem segist hafa fundið upp þingræði. Hvort sem það er satt eða ekki skiptir engu máli. Hið mikilvæga er að Íslendingar hafa af mikilli ákefð aðhyllst þingræði bæði nú á dögum og í fjarlægri fortíð.“ Svona hefst kafli um íslenska stjórnmálamenningu í áður leynilegu skjali bandarísku leyniþjónustunnar CIA. Skjalið ber nafnið Iceland - National Intelligence Survey og var skrifað í júní árið 1973. Leyniþjónustan birti í vikunni þrettán milljónir skjala, sem áður voru leynileg, á vefsíðu sinni. Áður höfðu þau skjöl verið aðgengileg á skjalasafni í Maryland á virkum dögum á milli níu og hálf fimm. Skjölin koma mörg hver frá Henry Kissinger, utanríkisráðherra í forsetatíð Richards Nixon og Geralds Ford, og starfsmönnum hans. Einnig er þar að finna skjöl um tækni- og vísindaþróunarverkefni stofnunarinnar. Mun fleiri skjöl en umræddar þrettán milljónir er þó að finna á vefsíðunni. Alls finnast 3.125 skjöl þegar leitað er að Iceland. Fréttablaðið las yfir fjölda þessarra skjala í von um að fá mynd af því með hvaða augum leyniþjónustan leit Íslendinga. Geir Hallgrímsson á kjörstað árið 1978.vísir/GVA Skráðu þekkta kommúnistaÞau skjöl þar sem hvergi var minnst á kommúnista heyrðu til undantekninga frá þeim fjölmörgu skjölum sem Fréttablaðið skoðaði. Þó mátti greina að Bandaríkjamenn töldu ólíklegt að Ísland legðist á band Sovétríkjanna. Hins vegar gæti það raskað sambandi ríkjanna tveggja ef kommúnistar kæmust til valda. Leyniþjónustan hélt skrá yfir öll kommúnistafélög í heiminum og var Ísland engin undantekning. Í slíkri skrá mátti finna Kínversk-íslenzka menningarfélagið og skráðan formann þess, Jakob Benediktsson. Þá voru samtökin Menningartengsl Íslands og Ráðstjórnarríkjanna einnig á skrá. Forseti þess var skráður Halldór Kiljan Laxness og varaforsetinn Þórbergur Þórðarson. Haldin var skrá yfir meðlimafjölda sem var, samkvæmt skjalinu, 1.100 manns árið 1952. Einnig voru skráðir formenn félaganna á Akureyri, Eyjólfur Árnason, og í Keflavík, Oddbergur Eiríksson. Sambærileg skrá var haldin yfir alla meðlimi Alþjóðafriðarráðsins. Nóbelskáldið Halldór Laxness komst þar einnig á skrá ásamt Kristni Andréssyni og Sigríði Eiríksdóttur. Kommúnísk bókaútgáfaTuttugu blaðsíðna skýrsla að nafni The Icelandic Book Publishing Business var skrifuð í mars 1954. Í henni segir meðal annars: „Smekkur almennings skiptir kommúnísk forlög minna máli en önnur. Kommúnísku forlögin eiga dygga lesendur sem þau geta stólað á. Til dæmis fékk eitt kommúnískt forlag ungliðahreyfingu reykvískra kommúnista til liðs við sig til þess að selja Uppruna fjölskyldunnar eftir Friedrich Engels.“ Neðar í skýrslunni má svo finna lista yfir öll íslensk bókaforlög ásamt staðsetningu þeirra og nafni framkvæmdastjóra. Fyrir neðan nafn Máls og menningar má lesa „Undir stjórn kommúnista [...] Styðst við kommúnísku prentsmiðjuna Hólaprent.“ Einnig er sérstaklega fjallað um Heimskringlu. „Virðist vera systrafélag hinna tveggja kommúnísku forlaganna, Máls og menningar og Reykholts. Líklegast stofnað til þess að dreifa gróða hinna kommúnísku forlaganna til þess að skjóta undan skatti. Einnig er mögulegt að forlagið sé stofnað til þess að birta dulinn kommúnískan áróður.“ Svona leit íbúðasvæði varnarliðsins í Keflavík út í ágúst árið 1976. Bandaríkjamenn óttuðust að uppgangur kommúnista gæti orðið til þess að herstöðinni yrði lokað.vísir/GVA Óttuðust AlþýðubandalagiðÍ skjali frá árinu 1956, sem ber nafnið Outlook for Iceland, má lesa um markmið Bandaríkjanna fyrir Ísland. Bar þar helst á góma áframhaldandi stöðugleika, veru herstöðvar og samvinnu þjóðanna. „Einangrunarstefna, þjóðernishyggja og rökhyggja munu halda áfram að vera ríkjandi í stjórnmálum landsins. Allir flokkar eru ósáttir við herstöðina en íhaldsmenn skilja þörfina betur en Framsóknarmenn og jafnaðarmenn [Alþýðuflokkur] sem hafa myndað ríkisstjórn með hinu kommúníska Alþýðubandalagi.“ Þessa stjórnarmyndun töldu Bandaríkjamenn sér ekki í hag og segir enn fremur í skjalinu: „Kommúnistar eru möguleg ógn við lýðveldið vegna þátttöku þeirra í ríkisstjórn og áhrifa þeirra í verkalýðshreyfingunni.“ Þá eru kommúnistar einnig sagðir hafa völdin í Alþýðusambandi Íslands. Þorskastríðin þröskuldurBandaríkjamenn hugsuðu fyrst og fremst um eigin hagsmuni og hagsmuni Atlantshafsbandalagsins þegar skrifað var um þorskastríðin í umræddum skjölum. Í skjali frá árinu 1953 sem ber nafnið Britain-Iceland NSC Briefing er varað við því að það gæti komið til átaka þar sem Íslendingar ætli að færa landhelgina út í tólf mílur. Sú spá reyndist rétt. Rúmum tuttugu árum síðar, í júlí 1974, var skrifað skjal sem titlað var Iceland - UK: Another Incident at Sea. „Meint brot bresks togara í íslenskri efnahagslögsögu gæti dregið úr líkum á myndun ríkisstjórnar undir forystu íhaldsmanna,“ segir í skjalinu. Þar er vísað til Sjálfstæðismanna og þeir kallaðir conservatives, íhaldsmenn á íslensku. Lýsti leyniþjónustan þar áhyggjum sínum af því að Sjálfstæðismenn mynduðu ekki stjórn þar sem þeir væru ólíklegastir til þess að reka herinn úr landi. „Þetta gæti aukið á erfiðleika Geirs Hallgrímssonar, formanns Sjálfstæðisflokksins, sem nú reynir að mynda ríkisstjórn. Hallgrímsson hefur talað fyrir því að halda herstöðinni í Keflavík. Kommúnistar og aðrir vinstri menn gætu hins vegar nýtt sér atvikið til þess að fylkja herstöðvarandstæðingum að baki sér,“ segir enn fremur í skjalinu. Allt kom þó fyrir ekki og þann 28. ágúst tók við ráðuneyti Geirs Hallgrímssonar með stuðningi Framsóknarmanna. Í skjali að nafni Political Assessment of Iceland frá árinu 1976 er jafnframt lýst áhyggjum yfir því að Ísland gæti sagt sig úr Atlantshafsbandalaginu vegna þorskastríðanna. Úr skrifum leyniþjónustunnar um bæði þorskastríðin og kommúnista má einna helst lesa ótta um að íslensk yfirvöld gætu lokað herstöðinni í Keflavík. Sá virðist vera útgangspunktur flestra skrifa. Þannig gætu kommúnistar staðið að slíkri lokun ef þeir kæmust til valda. Sömuleiðis gæti ósætti við viðbrögð Bandaríkjanna við þorskastríðunum orðið annað hvort til þess að allir flokkar gerðust andvígir herstöðinni og Atlantshafsbandalaginu eða komið kommúnistum til valda og þeir þá lokað herstöðinni. Fréttin birtist fyrst í Fréttablaðinu
Birtist í Fréttablaðinu Halldór Laxness Mest lesið Nítján ára ferðamaður fannst látinn Erlent Fagnar „hugrökkum hetjum“ Bandaríkjahers en skrifar um þarmaflóruna á sautjánda júní Innlent Banamaður ráðherra fær að stíga fæti út fyrir fangelsið Erlent Tilkynnt um hóp pilta í grunsamlegum erindagjörðum Innlent Gul viðvörun: Brýna fyrir fólki á húsbílum að vara sig á vindinum Innlent Boltaleikir bannaðir á skólalóðinni eftir klukkan tíu Innlent Íbúðin í rúst eftir Airbnb-gesti Innlent Bíll í ljósum logum á Skaganum Innlent Metfjöldi á biðlista og mögulega þarf að vísa frá Innlent Hegseth hafi logið því að gengið sé á vopnabirgðir Bandaríkjanna Erlent Fleiri fréttir Aldrei séð annan eins hraðakstur eftir þrjátíu ár í lögreglunni Metfjöldi á biðlista og mögulega þarf að vísa frá Einstök litasamsetning á Prinsi Greifa Bíll í ljósum logum á Skaganum Vatnslögn í sundur í Smáralind Aldrei fleiri börn á biðlista og útrás í Kína Á hundrað og þrjátíu á sextíu götu Gul viðvörun: Brýna fyrir fólki á húsbílum að vara sig á vindinum Boltaleikir bannaðir á skólalóðinni eftir klukkan tíu Leggja til 80 milljónum árlega í nýja líkbrennslu Hinn stungni á batavegi en stungumennirnir ófundnir Mikill áhugi á ræktun rabarbara með tilkomu Rabarbarafélags Íslands Málþófið endurspegli ráðaleysi minnihlutans gagnvart samstíga stjórn Vill meira frá ríkinu, annars gætu nemar þurft að borga meira Stutt í land í þinginu og spenna fyrir landsleik Yfirgangur hins opinbera, þrátefli á þinginu og fráleit þjóðaratkvæðagreiðsla Ætla að knýja Flatey með sólarorku Fagnar „hugrökkum hetjum“ Bandaríkjahers en skrifar um þarmaflóruna á sautjánda júní Tilkynnt um hóp pilta í grunsamlegum erindagjörðum Skæður hakkarahópur herjar á framlínustarfsmenn „Býsna margt orðið grænmerkt“ Fjarlægðu sprengju við Keflavíkurflugvöll Leitar að eiganda trúlofunarhrings sem fannst í fjöru Á þriðja tug látnir í Texas og netþrjótar herja á flugfélög Nikkurnar þandar á Reyðarfirði alla helgina Íbúðin í rúst eftir Airbnb-gesti Konan er fundin Þriggja leitað vegna stunguárásar í miðbænum Björguðu göngukonu í sjálfheldu við Hrafntinnusker Mótorhjólakappi fluttur á sjúkrahús eftir að hafa fipast við akstur Sjá meira