Ný tegund sósíalisma? Stefán Jón Hafstein skrifar 15. maí 2008 00:01 Ef hægt væri að bræða saman allt það besta í kapítalismanum og það besta í sósíalismanum, hver væri útkoman? Nei, ekki norræna velferðarkerfið, heldur fyrirtækin sem Muhammad Yunus Nóbelsverðlaunahafi vill stuðla að í þróunarlöndunum. Í nýrri bók rekur hann yfir tuttugu ára reynslu sína af „félagslegum fyrirtækjum“ (social business). Frægast þessara fyrirtækja er Grameen-örlánabankinn sem löngu er fyrirmynd þúsunda slíkra smálánabanka um allan heim. Þeir lána veðlausum fátæklingum lítilfjörlegar upphæðir, sem þó nægja til að stofna rekstur sem sér þeim farborða. Grameen-fyrirtækin eru miklu fleiri. Þau stunda fjarskipti, framleiða matvæli, veita námslán – þau skipta tugum. Þau eru öll lágmarksgróða fyrirtæki sem hafa það markmið eitt að þjóna fátækum og standa undir sér. Í nýrri bók, Heimur án fátæktar, félagsrekstur og framtíð kapítalisma (Creating a World Without Poverty, Social Businesses and the Future of Capitalism) fjallar Yunus um þá grundvallar hugsanavillu sem hann telur kapítalisma byggjast á: Að allir menn sækist eftir hámarksgróða sjálfum sér til handa, og því eigi hagkerfið að byggja á sókninni í hámarksarðsemi. Það þarf engan speking til að sjá að stór hluti mannkyns kýs um annað að hugsa en hvernig hann fær sem mest af peningum. Lífsgæðasókn hefur margar víddir og gerir Yunus sér tíðrætt um að kapítalismi svari þeim fæstum. Hitt er svo mikilvægara fyrir þennan hagfræðing að kerfi sem knýr gangvirki sitt aðeins í átt til hámarksávöxtunar, skilur eftir stór ósnortin verkefni í samfélaginu sem þar með verða útundan. Svo sem að þjóna fátækum. Grameen-smálánabankinn fór inn á eitt þessara sviða. Yunus kynntist smárekendum sem voru á ofurvaldi okurlánara. Með aðeins 27 dollara framlagi á hóflegum vöxtum varð til efnahagslegt stórveldi: Sex milljarðar dollara hafa verið veittir að láni frá upphafi, endurgreiðsluhlutfall er 99% og Grameen-bankinn hefur fjármagnað sig sjálfur frá 1994. Enginn alvöru kapítalisti leit við þessu tækifæri. Og býðst ekki að kaupa, bankinn er í eigu viðskiptavina. Markaður, samkeppni og hugsjónYunus telur að félagsfyrirtæki eigi að vera markaðsdrifin, meta tækifæri, gera áreiðanleikakannanir og stunda vöruþróun alveg eins og gróðafyrirtæki. Þau eiga líka að stunda harða samkeppni við einkarekstur og ríkisrekstur. Munurinn er bara sá að fjárfestar fá ekki arð. Arður, ef einhver er, fer aftur í rekstur. Fjöldi fólks mun leggja fé sitt í svona fyrirtæki af hugsjón, alveg eins og það gefur fé til góðgerðarmála. Og þróunarstofnanir eiga að hugsa eins, því þetta er sjálfbær rekstur til framtíðar. Að lesa Yunus er í sumu eins og að hverfa aftur til 19. aldar, umræðunnar um samvinnuhreyfinguna, eða „eignarhald öreiganna á framleiðslutækjunum“ svo vitnað sé í Marx. Að öðru leyti er Yunus eins og hver annar viðskiptafræðingur með allt á tæru. Hann er sannfærður um að margt af því besta í kapítalískum rekstri megi nýta í rekstri fyrir fátæka og ná því fram sem sannir sósíalistar hafa alltaf viljað: Að fátækir hefjist til betra lífs með eigin krafti. Fátækir sem gerendurÞróunarhjálp liðinna áratuga skilgreinir verkefni út frá skorti. Yunus skilgreinir verkefnin út frá getu fátækra til að taka frumkvæði. Hann sér markaðstækifæri, frumkvæði og dugnað þar sem aðrir sjá örbirgð og skort. En hann gerir meira. Þeir sem fá lán í bankanum undirgangast félagslegan samning. Í fyrsta lagi ábyrgjast lántakendur hver annan. Í raun tekur Grameen-bankinn veð í félagslegri stöðu lántaka. Enginn vill láta spyrjast að standa ekki við sitt. Þetta er svo árangursrík aðferð að afskriftir lána eru nánast engar: Þetta er áhættulaus rekstur! Í öðru lagi skilgreinir Yunus fátækt á annan hátt en fjölþjóðlegar stofnanir sem skoða „þjóðartekjur á mann“ og álíka grófgerða kvarða. Býr fólk í sæmilegu húsi? Fær það þrjár máltíðir á dag, notar það kamar, hefur það aðgang að vatni, fara börnin í skóla? Árangri telst náð þegar öll skilyrði eru uppfyllt. Ábyrgð á því axlar fólkið sjálft. Það skrifar undir samning um að breyta lífsháttum til batnaðar. Á móti fær það tækifæri til að brjótast úr viðjum fátæktar. Með þessu móti telur Yunus sig hafa fundið hina hóflegu blöndu sem hrærir saman því besta úr markaðskerfinu og sósíalískri hugun. Reynslan af mörgum Grameen-fyrirtækjum styður mál hans. Áhættan er mun minni en „alvöru“ kaítalistar taka eins og sjá má af hruni á alþjóðlegum mörkuðum þessa dagana. Og ávinningurinn er stórbrotinn, fyrir þá sem meta ekki líf sitt í milljörðum milljarða heldur munar um hverja krónu. Nánari umfjöllun um þetta efni er á vef mínum: www.stefanjon.is. Höfundur starfar fyrir Þróunarsamvinnustofnun í Namibíu. Viltu birta grein á Vísi? Sendu okkur póst. Senda grein Stefán Jón Hafstein Mest lesið Hollar skólamáltíðir fyrir loftslagið og líðan barna Laufey Steingrímsdóttir,Anna Sigríður Ólafsdóttir Skoðun Að undirbúa börnin okkar fyrir heim sem er að hverfa Halldóra Mogensen Skoðun Villtur lax eða villt græðgi – sveitin í skotlínu Jóhann Helgi Stefánsson Skoðun Hvað er að frétta af humrinum? Jónas Páll Jónasson Skoðun Þeir greiða sem njóta, eða hvað? Jóhannes Þór Skúlason,Pálmi Viðar Snorrason Skoðun Aðför ríkisstjórnar Kristrúnar Frostadóttur að flóttafólki Hópur stjórnarkvenna í Solaris Skoðun Hanna Katrín og Co, koma til bjargar Björn Ólafsson Skoðun Bókin er minn óvinur, en mig langar samt í verknám! Davíð Bergmann Skoðun Sigrar og raunir íslenska hestsins Elín Íris Fanndal Skoðun Ilmurinn af jarðolíu er svo lokkandi Sævar Helgi Lárusson Skoðun Skoðun Skoðun Leiðsögundurinn Gaur gerir mig að betri manneskju Þorkell J. Steindal skrifar Skoðun Fimmtíu ár frá lokum Víetnamstríðsins Finnur Th. Eiríksson skrifar Skoðun Að undirbúa börnin okkar fyrir heim sem er að hverfa Halldóra Mogensen skrifar Skoðun Hollar skólamáltíðir fyrir loftslagið og líðan barna Laufey Steingrímsdóttir,Anna Sigríður Ólafsdóttir skrifar Skoðun Bókin er minn óvinur, en mig langar samt í verknám! Davíð Bergmann skrifar Skoðun Ilmurinn af jarðolíu er svo lokkandi Sævar Helgi Lárusson skrifar Skoðun Hvað er að frétta af humrinum? Jónas Páll Jónasson skrifar Skoðun Þeir greiða sem njóta, eða hvað? Jóhannes Þór Skúlason,Pálmi Viðar Snorrason skrifar Skoðun Samskiptasáttmáli; skúffuskjal eða stórgott verkfæri Helena Katrín Hjaltadóttir,Íris Helga G. Baldursdóttir skrifar Skoðun Sigrar og raunir íslenska hestsins Elín Íris Fanndal skrifar Skoðun Reykjavíkurborg á flestar félagslegar íbúðir en Garðabær rekur lestina Heimir Már Pétursson skrifar Skoðun Góðir grannar Landsvirkjunar og við hin Kjartan Ágústsson skrifar Skoðun Hittumst á rauðum sokkum 1. maí Finnbjörn A. Hermannsson,Kolbrún Halldórsdóttir,Magnús Þór Jónsson,Sonja Ýr Þorbergsdóttir skrifar Skoðun Mikilvægi orkuspáa Ingvar Júlíus Baldursson skrifar Skoðun Þegar innflutningurinn ræður ríkjum Anton Guðmundsson skrifar Skoðun Vladímír Pútín: Hvað er að marka hann? Steinar Björgvinsson skrifar Skoðun Örlög Úkraínu varða frið og öryggi á Íslandi Þorgerður Katrín Gunnarsdóttir skrifar Skoðun Vegamál á tímum skattahækkana og vantrausts Benedikt S. Benediktsson skrifar Skoðun Konur og menntun Sigríður Ingibjörg Ingadóttir,Steinunn Bragadóttir skrifar Skoðun Aðför ríkisstjórnar Kristrúnar Frostadóttur að flóttafólki Hópur stjórnarkvenna í Solaris skrifar Skoðun Hanna Katrín og Co, koma til bjargar Björn Ólafsson skrifar Skoðun Villtur lax eða villt græðgi – sveitin í skotlínu Jóhann Helgi Stefánsson skrifar Skoðun Fyrst flúðu þau Reykjavíkurborg… Diljá Mist Einarsdóttir skrifar Skoðun Fyrst flúðu þau Reykjavíkurborg… Diljá Mist Einarsdóttir skrifar Skoðun Er útlegð á innleið? Reyn Alpha Magnúsdóttir skrifar Skoðun Leiðsögundurinn Gaur gerir mig að betri manneskju Þorkell J. Steindal skrifar Skoðun Börn á flótta – nýtt líf, nýtt tungumál og nýtt tækifæri í íslenskum grunnskólum Friðþjófur Helgi Karlsson skrifar Skoðun Skólarnir lokaðir - myglan vinnur Guðmundur Þórir Sigurðsson skrifar Skoðun Flokkur fólksins eða flokkun fólksins? Halldóra Lillý Jóhannsdóttir skrifar Skoðun Betri nýting á tíma og fjármunum Reykjavíkurborgar 2/3 Magnea Gná Jóhannsdóttir skrifar Sjá meira
Ef hægt væri að bræða saman allt það besta í kapítalismanum og það besta í sósíalismanum, hver væri útkoman? Nei, ekki norræna velferðarkerfið, heldur fyrirtækin sem Muhammad Yunus Nóbelsverðlaunahafi vill stuðla að í þróunarlöndunum. Í nýrri bók rekur hann yfir tuttugu ára reynslu sína af „félagslegum fyrirtækjum“ (social business). Frægast þessara fyrirtækja er Grameen-örlánabankinn sem löngu er fyrirmynd þúsunda slíkra smálánabanka um allan heim. Þeir lána veðlausum fátæklingum lítilfjörlegar upphæðir, sem þó nægja til að stofna rekstur sem sér þeim farborða. Grameen-fyrirtækin eru miklu fleiri. Þau stunda fjarskipti, framleiða matvæli, veita námslán – þau skipta tugum. Þau eru öll lágmarksgróða fyrirtæki sem hafa það markmið eitt að þjóna fátækum og standa undir sér. Í nýrri bók, Heimur án fátæktar, félagsrekstur og framtíð kapítalisma (Creating a World Without Poverty, Social Businesses and the Future of Capitalism) fjallar Yunus um þá grundvallar hugsanavillu sem hann telur kapítalisma byggjast á: Að allir menn sækist eftir hámarksgróða sjálfum sér til handa, og því eigi hagkerfið að byggja á sókninni í hámarksarðsemi. Það þarf engan speking til að sjá að stór hluti mannkyns kýs um annað að hugsa en hvernig hann fær sem mest af peningum. Lífsgæðasókn hefur margar víddir og gerir Yunus sér tíðrætt um að kapítalismi svari þeim fæstum. Hitt er svo mikilvægara fyrir þennan hagfræðing að kerfi sem knýr gangvirki sitt aðeins í átt til hámarksávöxtunar, skilur eftir stór ósnortin verkefni í samfélaginu sem þar með verða útundan. Svo sem að þjóna fátækum. Grameen-smálánabankinn fór inn á eitt þessara sviða. Yunus kynntist smárekendum sem voru á ofurvaldi okurlánara. Með aðeins 27 dollara framlagi á hóflegum vöxtum varð til efnahagslegt stórveldi: Sex milljarðar dollara hafa verið veittir að láni frá upphafi, endurgreiðsluhlutfall er 99% og Grameen-bankinn hefur fjármagnað sig sjálfur frá 1994. Enginn alvöru kapítalisti leit við þessu tækifæri. Og býðst ekki að kaupa, bankinn er í eigu viðskiptavina. Markaður, samkeppni og hugsjónYunus telur að félagsfyrirtæki eigi að vera markaðsdrifin, meta tækifæri, gera áreiðanleikakannanir og stunda vöruþróun alveg eins og gróðafyrirtæki. Þau eiga líka að stunda harða samkeppni við einkarekstur og ríkisrekstur. Munurinn er bara sá að fjárfestar fá ekki arð. Arður, ef einhver er, fer aftur í rekstur. Fjöldi fólks mun leggja fé sitt í svona fyrirtæki af hugsjón, alveg eins og það gefur fé til góðgerðarmála. Og þróunarstofnanir eiga að hugsa eins, því þetta er sjálfbær rekstur til framtíðar. Að lesa Yunus er í sumu eins og að hverfa aftur til 19. aldar, umræðunnar um samvinnuhreyfinguna, eða „eignarhald öreiganna á framleiðslutækjunum“ svo vitnað sé í Marx. Að öðru leyti er Yunus eins og hver annar viðskiptafræðingur með allt á tæru. Hann er sannfærður um að margt af því besta í kapítalískum rekstri megi nýta í rekstri fyrir fátæka og ná því fram sem sannir sósíalistar hafa alltaf viljað: Að fátækir hefjist til betra lífs með eigin krafti. Fátækir sem gerendurÞróunarhjálp liðinna áratuga skilgreinir verkefni út frá skorti. Yunus skilgreinir verkefnin út frá getu fátækra til að taka frumkvæði. Hann sér markaðstækifæri, frumkvæði og dugnað þar sem aðrir sjá örbirgð og skort. En hann gerir meira. Þeir sem fá lán í bankanum undirgangast félagslegan samning. Í fyrsta lagi ábyrgjast lántakendur hver annan. Í raun tekur Grameen-bankinn veð í félagslegri stöðu lántaka. Enginn vill láta spyrjast að standa ekki við sitt. Þetta er svo árangursrík aðferð að afskriftir lána eru nánast engar: Þetta er áhættulaus rekstur! Í öðru lagi skilgreinir Yunus fátækt á annan hátt en fjölþjóðlegar stofnanir sem skoða „þjóðartekjur á mann“ og álíka grófgerða kvarða. Býr fólk í sæmilegu húsi? Fær það þrjár máltíðir á dag, notar það kamar, hefur það aðgang að vatni, fara börnin í skóla? Árangri telst náð þegar öll skilyrði eru uppfyllt. Ábyrgð á því axlar fólkið sjálft. Það skrifar undir samning um að breyta lífsháttum til batnaðar. Á móti fær það tækifæri til að brjótast úr viðjum fátæktar. Með þessu móti telur Yunus sig hafa fundið hina hóflegu blöndu sem hrærir saman því besta úr markaðskerfinu og sósíalískri hugun. Reynslan af mörgum Grameen-fyrirtækjum styður mál hans. Áhættan er mun minni en „alvöru“ kaítalistar taka eins og sjá má af hruni á alþjóðlegum mörkuðum þessa dagana. Og ávinningurinn er stórbrotinn, fyrir þá sem meta ekki líf sitt í milljörðum milljarða heldur munar um hverja krónu. Nánari umfjöllun um þetta efni er á vef mínum: www.stefanjon.is. Höfundur starfar fyrir Þróunarsamvinnustofnun í Namibíu.
Hollar skólamáltíðir fyrir loftslagið og líðan barna Laufey Steingrímsdóttir,Anna Sigríður Ólafsdóttir Skoðun
Aðför ríkisstjórnar Kristrúnar Frostadóttur að flóttafólki Hópur stjórnarkvenna í Solaris Skoðun
Skoðun Hollar skólamáltíðir fyrir loftslagið og líðan barna Laufey Steingrímsdóttir,Anna Sigríður Ólafsdóttir skrifar
Skoðun Samskiptasáttmáli; skúffuskjal eða stórgott verkfæri Helena Katrín Hjaltadóttir,Íris Helga G. Baldursdóttir skrifar
Skoðun Reykjavíkurborg á flestar félagslegar íbúðir en Garðabær rekur lestina Heimir Már Pétursson skrifar
Skoðun Hittumst á rauðum sokkum 1. maí Finnbjörn A. Hermannsson,Kolbrún Halldórsdóttir,Magnús Þór Jónsson,Sonja Ýr Þorbergsdóttir skrifar
Skoðun Aðför ríkisstjórnar Kristrúnar Frostadóttur að flóttafólki Hópur stjórnarkvenna í Solaris skrifar
Skoðun Börn á flótta – nýtt líf, nýtt tungumál og nýtt tækifæri í íslenskum grunnskólum Friðþjófur Helgi Karlsson skrifar
Hollar skólamáltíðir fyrir loftslagið og líðan barna Laufey Steingrímsdóttir,Anna Sigríður Ólafsdóttir Skoðun
Aðför ríkisstjórnar Kristrúnar Frostadóttur að flóttafólki Hópur stjórnarkvenna í Solaris Skoðun