Ferðamannaiðnaður? Nei, ferðaþjónusta! Guðmundur Björnsson skrifar 31. júlí 2025 13:00 Orðin sem við veljum skipta máli Á undanförnum árum hefur orðasambandið ferðamannaiðnaður farið vaxandi í opinberri umræðu. Það birtist í fjölmiðlum, í stjórnmálum og á kaffistofum landsins – oft þegar rætt er um fjölda ferðamanna, áhrif ferðaþjónustu á náttúru og samfélag, eða þegar verið er að gagnrýna þá atvinnugrein sem snýr að móttöku ferðafólks. Á sama tíma nota þau sem vinna í greininni orðið ferðaþjónusta, sem er einnig hið viðtekna hugtak í lögum, stefnumörkun og kennslu. En skiptir þetta nokkru máli? Er ferðamannaiðnaður ekki bara annað orð yfir það sama? Stutta svarið er: jú, það skiptir máli. Orð móta viðhorf – og hugtakið ferðamannaiðnaður er bæði villandi og gildishlaðið. Það gefur ranga mynd af því sem ferðaþjónusta er í raun og veru. Iðnaður framleiðir vörur – ferðaþjónusta veitir þjónustu Orðið iðnaður hefur í íslenskri tungu mjög skýra merkingu: það vísar til vélvæddrar eða sjálfvirkrar framleiðslu vara úr hráefni, oft í stórum mæli. Þótt orðið hafi í seinni tíð verið notað um fleiri atvinnugreinar – svo sem kvikmyndaiðnað eða tölvuleikjaiðnað – þá á það samt við um greinar þar sem framleiðslan beinist að vöru sem unnt er að selja og flytja á markaði. Ferðaþjónusta er ekki þannig. Hún framleiðir ekki vöru – hún veitir þjónustu. Hún byggir á mannlegum samskiptum, fræðslu, leiðsögn, gistingu, mat, upplýsingum og tengslum við staði og menningu. Þjónustan á sér stað í rauntíma, í samspili við ferðamanninn og í samhengi við umhverfi og samfélag. Við framleiðum ekki ferðamenn. Við þjónustum fólk – einstaklinga sem sækja í upplifun, tengingu og þekkingu. Gildishlaðin og neikvæð notkun Hugtakið ferðamannaiðnaður er ekki hlutlaust. Það hefur að jafnaði neikvæðan tónblæ – það er notað: Þegar fólk vill gagnrýna fjöldaferðamennsku eða þrýsting á náttúru og samfélag Þegar stjórnmálamenn vilja tala um gróða, ofvöxt og stjórnleysi í greininni Þegar blaðamenn vilja draga fram gagnrýna eða neikvæða sýn með gildishlöðnu orðalagi Það sem meira er: þetta orð er nánast aldrei notað af fólki sem vinnur í greininni sjálfri. Það á sér ekki stoð í fagtungumáli, kennslu, stefnumörkun eða alþjóðlegum greiningum á greininni. Með því að tala um ferðaþjónustuna sem iðnað – þá hlutgerum við bæði ferðamenn og þjónustufólk. Við drögum úr virðingu fyrir störfum sem reiða sig á samskiptafærni, innsæi, þekkingu og tengslamyndun. Það sem er í raun mannleg þjónusta verður sett í búning verksmiðjuframleiðslu. Málfræðilegt innlegg: Hvað segir málið? Málfræðingurinn Eiríkur Rögnvaldsson hefur í nýlegri grein (júlí 2024) greint þróun orðræðunnar af nákvæmni og sýnt fram á að orðið ferðamannaiðnaður sé tiltölulega seint til komið, og í fyrstu aðeins notað í vesturíslenskum textum sem bein þýðing á travel industry. Fyrstu dæmi í íslenskum blöðum eru frá 1962, og fram á áttunda áratuginn er orðið nær eingöngu notað með fyrirvörum – t.d. sem „hinn svonefndi ferðamannaiðnaður“. Eiríkur sýnir jafnframt að orðið hafi aldrei orðið ráðandi í málnotkun greinarinnar sjálfrar, þrátt fyrir að tíðni þess hafi aukist á ákveðnum tímum. Á móti hafi orðið ferðaþjónusta smám saman tekið yfir, orðið viðurkennt í lagamáli og faglegri stefnumörkun og notað af starfsfólki greinarinnar. Hann skrifar: „Það er því ljóst að í samkeppni orða á þessu sviði hefur ferðaþjónusta orðið ofan á, enda styttra og liprara en keppinautarnir. [...] Mér finnst ástæða til að mæla eindregið með því að nota ferðaþjónusta.“ Þetta styður skýrt við rök greinarinnar: að notkun orðsins ferðamannaiðnaður er ekki aðeins hugtakanlega rangt heldur einnig óviðeigandi þegar við viljum tala með fagmennsku og nákvæmni um þá fjölbreyttu þjónustugrein sem ferðaþjónusta er. Ferðaþjónusta er þjónusta – ekki iðnaður Rétta íslenska hugtakið er og verður ferðaþjónusta. Það endurspeglar: Að um er að ræða þjónustugrein, ekki framleiðslugrein Að gæði byggjast á mannlegum tengslum og fagmennsku Að starfsfólk í greininni er ekki hluti af framleiðslulínu, heldur miðlarar, leiðsögumenn, gestgjafar og upplýsingaveitur Það er bæði eðlilegt og nauðsynlegt að ræða áhrif ferðamennsku – um sjálfbærni, þolmörk, náttúruvernd og samfélagsleg áhrif. En við verðum að gera það með orðum sem endurspegla raunveruleikann, ekki með hugtökum sem byggja á gamaldags eða villandi ímyndum. Við veljum okkur orð – en orð móta líka okkur Þegar við köllum ferðaþjónustuna ferðamannaiðnað, þá gefum við í skyn að þetta sé vélræn, fjöldaframleidd og ómannleg starfsemi. Sú mynd á lítið skylt við veruleikann. Ferðaþjónusta er þjónustugrein. Hún byggir á fólki, tengslum, samskiptum og fagmennsku. Við þurfum að tala um hana á þann hátt sem endurspeglar eðli hennar – með virðingu, nákvæmni og orðræðu sem stuðlar að fagmennsku, ekki vanmati. Höfundur er aðjúnkt í ferðamálafræði við HÍ. Viltu birta grein á Vísi? Sendu okkur póst. Senda grein Ferðaþjónusta Mest lesið Sjö staðreyndir í útlendingamálum Þorbjörg S. Gunnlaugsdóttir Skoðun Sjálfstæðisstefnan og frelsið Helgi Áss Grétarsson Skoðun Svargrein: Ísland á víst að íhuga aðild að ESB Ágúst Ólafur Ágústsson Skoðun Sumarfríinu aflýst Sigurður Helgi Pálmason Skoðun Um mýkt, menntun og von Sigurður Árni Reynisson Skoðun „Er allt í lagi?“ Olga Björt Þórðardóttir Skoðun Einmanaleiki: Skortir þig tengsl við þig eða aðra? Sigrún Þóra Sveinsdóttir Skoðun Gerir háskólanám þig að grunnskólakennara? Davíð Már Sigurðsson Skoðun Úr skotgröfum í netkerfin: Netárásir á innviði Vesturlanda Ýmir Vigfússon Skoðun Fordómar gagnvart hinsegin fólki – Reynslusaga Geir Gunnar Markússon Skoðun Skoðun Skoðun Sjálfstæðisstefnan og frelsið Helgi Áss Grétarsson skrifar Skoðun Sjö staðreyndir í útlendingamálum Þorbjörg S. Gunnlaugsdóttir skrifar Skoðun Þegar fjölbreytileikinn verður ógn: Afneitun, andstaða og ótti við hið mannlega Haukur Logi Jóhannsson skrifar Skoðun Einmanaleiki: Skortir þig tengsl við þig eða aðra? Sigrún Þóra Sveinsdóttir skrifar Skoðun Svargrein: Ísland á víst að íhuga aðild að ESB Ágúst Ólafur Ágústsson skrifar Skoðun Fjölbreytni í endurhæfingu skiptir máli Hólmfríður Einarsdóttir skrifar Skoðun Sumarfríinu aflýst Sigurður Helgi Pálmason skrifar Skoðun Úr skotgröfum í netkerfin: Netárásir á innviði Vesturlanda Ýmir Vigfússon skrifar Skoðun Fordómar gagnvart hinsegin fólki – Reynslusaga Geir Gunnar Markússon skrifar Skoðun „Er allt í lagi?“ Olga Björt Þórðardóttir skrifar Skoðun Göngum í Haag hópinn Þórhildur Sunna Ævarsdóttir skrifar Skoðun Kirkjuklukkur hringja Bjarni Karlsson skrifar Skoðun Gerir háskólanám þig að grunnskólakennara? Davíð Már Sigurðsson skrifar Skoðun Stríð skapar ekki frið Sanna Magdalena Mörtudóttir skrifar Skoðun Íslenska stóðhryssan og Evrópa Hallgerður Ljósynja Hauksdóttir skrifar Skoðun Hvammsvirkjun – Skyldur ráðherra og réttur samfélagsins Eggert Valur Guðmundsson skrifar Skoðun Norska leiðin er fasismi Jón Frímann Jónsson skrifar Skoðun Um mýkt, menntun og von Sigurður Árni Reynisson skrifar Skoðun Höfum alla burði til þess Hjörtur J. Guðmundsson skrifar Skoðun Tímabær rannsókn dómsmálaráðuneytisins Sigmundur Davíð Gunnlaugsson skrifar Skoðun Umsókn krefst ákvörðunar – ekki ákalls Erna Bjarnadóttir skrifar Skoðun Hjálp, barnið mitt spilar Roblox! Kristín Magnúsdóttir skrifar Skoðun Líkindi með guðstrú og djöflatrú Gunnar Björgvinsson skrifar Skoðun Ævinlega þakkláti flóttamaðurinn Zeljka Kristín Klobucar skrifar Skoðun Vér vesalingar Ingólfur Sverrisson skrifar Skoðun Leikrit Landsvirkjunar Snæbjörn Guðmundsson skrifar Skoðun Við þurfum ekki að loka landinu – við þurfum að opna augun Þorbjörg Sigríður Gunnlaugsdóttir skrifar Skoðun Svona eða hinsegin, hvert okkar verður næst? Unnar Geir Unnarsson skrifar Skoðun Reynisfjara og mannréttindasáttmáli Evrópu Róbert R. Spanó skrifar Skoðun Að hlúa að foreldrum: Forvörn sem skiptir máli Áróra Huld Bjarnadóttir skrifar Sjá meira
Orðin sem við veljum skipta máli Á undanförnum árum hefur orðasambandið ferðamannaiðnaður farið vaxandi í opinberri umræðu. Það birtist í fjölmiðlum, í stjórnmálum og á kaffistofum landsins – oft þegar rætt er um fjölda ferðamanna, áhrif ferðaþjónustu á náttúru og samfélag, eða þegar verið er að gagnrýna þá atvinnugrein sem snýr að móttöku ferðafólks. Á sama tíma nota þau sem vinna í greininni orðið ferðaþjónusta, sem er einnig hið viðtekna hugtak í lögum, stefnumörkun og kennslu. En skiptir þetta nokkru máli? Er ferðamannaiðnaður ekki bara annað orð yfir það sama? Stutta svarið er: jú, það skiptir máli. Orð móta viðhorf – og hugtakið ferðamannaiðnaður er bæði villandi og gildishlaðið. Það gefur ranga mynd af því sem ferðaþjónusta er í raun og veru. Iðnaður framleiðir vörur – ferðaþjónusta veitir þjónustu Orðið iðnaður hefur í íslenskri tungu mjög skýra merkingu: það vísar til vélvæddrar eða sjálfvirkrar framleiðslu vara úr hráefni, oft í stórum mæli. Þótt orðið hafi í seinni tíð verið notað um fleiri atvinnugreinar – svo sem kvikmyndaiðnað eða tölvuleikjaiðnað – þá á það samt við um greinar þar sem framleiðslan beinist að vöru sem unnt er að selja og flytja á markaði. Ferðaþjónusta er ekki þannig. Hún framleiðir ekki vöru – hún veitir þjónustu. Hún byggir á mannlegum samskiptum, fræðslu, leiðsögn, gistingu, mat, upplýsingum og tengslum við staði og menningu. Þjónustan á sér stað í rauntíma, í samspili við ferðamanninn og í samhengi við umhverfi og samfélag. Við framleiðum ekki ferðamenn. Við þjónustum fólk – einstaklinga sem sækja í upplifun, tengingu og þekkingu. Gildishlaðin og neikvæð notkun Hugtakið ferðamannaiðnaður er ekki hlutlaust. Það hefur að jafnaði neikvæðan tónblæ – það er notað: Þegar fólk vill gagnrýna fjöldaferðamennsku eða þrýsting á náttúru og samfélag Þegar stjórnmálamenn vilja tala um gróða, ofvöxt og stjórnleysi í greininni Þegar blaðamenn vilja draga fram gagnrýna eða neikvæða sýn með gildishlöðnu orðalagi Það sem meira er: þetta orð er nánast aldrei notað af fólki sem vinnur í greininni sjálfri. Það á sér ekki stoð í fagtungumáli, kennslu, stefnumörkun eða alþjóðlegum greiningum á greininni. Með því að tala um ferðaþjónustuna sem iðnað – þá hlutgerum við bæði ferðamenn og þjónustufólk. Við drögum úr virðingu fyrir störfum sem reiða sig á samskiptafærni, innsæi, þekkingu og tengslamyndun. Það sem er í raun mannleg þjónusta verður sett í búning verksmiðjuframleiðslu. Málfræðilegt innlegg: Hvað segir málið? Málfræðingurinn Eiríkur Rögnvaldsson hefur í nýlegri grein (júlí 2024) greint þróun orðræðunnar af nákvæmni og sýnt fram á að orðið ferðamannaiðnaður sé tiltölulega seint til komið, og í fyrstu aðeins notað í vesturíslenskum textum sem bein þýðing á travel industry. Fyrstu dæmi í íslenskum blöðum eru frá 1962, og fram á áttunda áratuginn er orðið nær eingöngu notað með fyrirvörum – t.d. sem „hinn svonefndi ferðamannaiðnaður“. Eiríkur sýnir jafnframt að orðið hafi aldrei orðið ráðandi í málnotkun greinarinnar sjálfrar, þrátt fyrir að tíðni þess hafi aukist á ákveðnum tímum. Á móti hafi orðið ferðaþjónusta smám saman tekið yfir, orðið viðurkennt í lagamáli og faglegri stefnumörkun og notað af starfsfólki greinarinnar. Hann skrifar: „Það er því ljóst að í samkeppni orða á þessu sviði hefur ferðaþjónusta orðið ofan á, enda styttra og liprara en keppinautarnir. [...] Mér finnst ástæða til að mæla eindregið með því að nota ferðaþjónusta.“ Þetta styður skýrt við rök greinarinnar: að notkun orðsins ferðamannaiðnaður er ekki aðeins hugtakanlega rangt heldur einnig óviðeigandi þegar við viljum tala með fagmennsku og nákvæmni um þá fjölbreyttu þjónustugrein sem ferðaþjónusta er. Ferðaþjónusta er þjónusta – ekki iðnaður Rétta íslenska hugtakið er og verður ferðaþjónusta. Það endurspeglar: Að um er að ræða þjónustugrein, ekki framleiðslugrein Að gæði byggjast á mannlegum tengslum og fagmennsku Að starfsfólk í greininni er ekki hluti af framleiðslulínu, heldur miðlarar, leiðsögumenn, gestgjafar og upplýsingaveitur Það er bæði eðlilegt og nauðsynlegt að ræða áhrif ferðamennsku – um sjálfbærni, þolmörk, náttúruvernd og samfélagsleg áhrif. En við verðum að gera það með orðum sem endurspegla raunveruleikann, ekki með hugtökum sem byggja á gamaldags eða villandi ímyndum. Við veljum okkur orð – en orð móta líka okkur Þegar við köllum ferðaþjónustuna ferðamannaiðnað, þá gefum við í skyn að þetta sé vélræn, fjöldaframleidd og ómannleg starfsemi. Sú mynd á lítið skylt við veruleikann. Ferðaþjónusta er þjónustugrein. Hún byggir á fólki, tengslum, samskiptum og fagmennsku. Við þurfum að tala um hana á þann hátt sem endurspeglar eðli hennar – með virðingu, nákvæmni og orðræðu sem stuðlar að fagmennsku, ekki vanmati. Höfundur er aðjúnkt í ferðamálafræði við HÍ.
Skoðun Þegar fjölbreytileikinn verður ógn: Afneitun, andstaða og ótti við hið mannlega Haukur Logi Jóhannsson skrifar
Skoðun Við þurfum ekki að loka landinu – við þurfum að opna augun Þorbjörg Sigríður Gunnlaugsdóttir skrifar