Upplýsingar um mataræði barna og unglinga á landsvísu eru of gamlar – það er óásættanlegt Birna Þórisdóttir, Sigurbjörg Bjarnadóttir og Inga Þórsdóttir skrifa 19. júní 2025 10:31 Það er brýn þörf fyrir nýjar íslenskar landskannanir og rannsóknir á mataræði barna og unglinga. Fyrirliggjandi upplýsingar, tölur um neyslu matvæla og magn næringarefna, sem börn hér á landi fá með matnum, eru 13-22 ára gamlar. Framleiðsla matvæla og markaðssetning þeirra hafa þróast mikið síðan þær rannsóknir voru gerðar. Mögulega, ef ekki líklega, hefur því mataræði barna breyst. Við bara vitum ekkert um það. Fá börn um land allt þann mat og næringarefni sem styður við heilsu þeirra? Við þurfum að vita hvar skóinn kreppir til að geta gert það sem best er. Samkvæmt alþjóðastofnunum eru landskannanir og rannsóknir á mataræði grunnur þess að geta lagt réttar gagnreyndar áherslur í lýðheilsustarfi og tryggja jöfnuð. Landskannanir á mataræði á handahófskenndu úrtaki barna í nokkrum aldurshópum gegna þess vegna veigamiklu hlutverki í heilsueflingu, forvörnum, greiningu á ójöfnuði, næringarvanda og mati á þörf á aðgerðum. Niðurstöður rannsókna 1995 til 2012 á vegum Rannsóknastofu í næringarfræði við Háskóla Íslands höfðu meðal annars áhrif á endurskoðun ráðlegginga um mataræði yngstu barnanna. Betra mataræði bætti járnbúskap ungra barna hérlendis, en járnskortur getur hægt á þroska. Endurskoðaðar bættar ráðleggingar til yngstu barnanna áttu einnig mögulega þátt í því að tíðni ofþyngdar og offitu barna stóð í stað í nokkur ár og stefndi jafnvel í minnkandi algengi. Þetta eru staðreyndir sem sáust í endurteknum rannsóknum sem fylgdu börnum eftir frá unga aldri upp að skólaaldri og báru saman hópa sem fæddust 1995 og 2005. Rannsóknir okkar á því hvað stendur yngstu neytendum til boða á matvælamarkaði hérlendis hafa sýnt síbreytilegt og gríðarlegt magn nýrra og mikið unninna matvæla sem beint er að foreldrum þeirra til að kaupa fyrir börnin. Notkun og áhrif þessara matvæla hérlendis eru óþekkt. Það er mjög brýnt að rannsaka sem fyrst mataræði unglinga á landsvísu. Síðasta landskönnun á mataræði unglinga hérlendis var gerð á árunum 2003–2004, og því skortir verulega nýleg gögn um næringarástand og fæðuvenjur þessa aldurshóps. Ef litið er til nágrannaþjóða okkar má sjá nýrri rannsóknir alls staðar. Nýleg rannsókn í Svíþjóð benti meðal annars til járnskorts meðal meira en þriðjungs unglingsstúlkna, en á þeim aldri getur járnskortur og blóðleysi leitt til þreytu og einbeitingarskorts. Algengi notkunar orkudrykkja er tiltölulega nýtt af nálinni. Miðað við fimm ára gamalt áhættumat Matvælastofnunar var neysla íslenskra ungmenna í 8.–10. bekk á orkudrykkjum sem innihalda koffín með því mesta sem þekktist í Evrópu og neyttu 30% unglinganna magns af koffíni sem getur haft neikvæð áhrif á svefn.Eins og aðrir þá nýta matvælafyrirtæki sér í auknum mæli samfélagsmiðla og áhrifavalda til að kynna vörur sínar. Í því samhengi eru börn og unglingar útsettur hópur. Neyslumynstur getur þannig breyst hratt með áhrifum frá netmiðlum og ekki síst vinsælum áhrifavöldum. Hér hafa verið tekin dæmi um mikilvægi landskannana og rannsókna á mataræði meðal ungra barna og unglinga. Án slíkra rannsókna á landsvísu er ekki hægt að fá raunhæfa mynd af mataræðinu né meta áhrif þess á heilsu og gefa leiðbeiningar og stuðning til að vinna að bættri heilsu og jöfnuði. Upplýsingar vantar nú um mataræði og næringarefni meðal barna og unglinga hérlendis.Þegar slíkar upplýsingar liggja ekki fyrir, skapast hvorki þrýstingur né krafa um viðbrögð og fólk getur forðast viðfangsefnið alfarið. Afleiðingarnar af slíkri vanrækslu geta verið verulegar. Þegar ekkert er fylgst með og ekkert er gert, getur skaðleg neysla orðið viðvarandi og haft alvarleg áhrif á líkamlega og andlega heilsu barna og unglinga.Næringarástand barna á Íslandi er í dag óþekkt að stórum hluta þar sem nýjustu landskannanir eru yfir áratuga gamlar. Á sama tíma blasa vandamál við. Til að lýðheilsuaðgerðir hafi áhrif og beinist þangað sem þörfin er mest, þarf að byggja þær á áreiðanlegum gögnum. Reglulegar landskannanir á mataræði barna og unglinga gegna þar lykilhlutverki – og slíkar upplýsingar fást ekki með öðrum hætti. Til að tryggja að heilbrigðiskerfið, menntakerfið og samfélagið í heild sinni geti brugðist við raunverulegum áskorunum barna og unglinga, er nauðsynlegt að gera landskannanir og rannsóknir á mataræði þessa aldurshóps. Við höfum ekki efni á að bíða – því með áreiðanlegum gögnum getum við gripið inn í áður en vandamál festast í sessi og lagt traustan grunn að framtíð næstu kynslóða. Höfundar eru næringarfræðingar fyrir hönd áhugahóps um næringu barna og unglinga. Viltu birta grein á Vísi? Sendu okkur póst. Senda grein Börn og uppeldi Mest lesið Á hvaða ári er Inga Sæland stödd? Snorri Másson Skoðun 76 dagar Erlingur Sigvaldason Skoðun Draugagangur í Alaska Hannes Pétursson Skoðun Háskólaþorpið Bifröst og fólkið sem gleymdist Margrét Jónsdóttir Njarðvík Skoðun Húsnæðisbæturnar sem hurfu Ragnar Sigurður Kristjánsson Skoðun Sporin þín Valtýr Soffía Sigurðardóttir Skoðun Hoppað í drullipolli við hliðina á Snorra Mássyni. Um allskonar fólk, líka í Miðflokknum Ægir Lúðvíksson Skoðun Loftslagsverkfræði: Verkefni sem borgar sig ekki að láta bíða Snjólaug Árnadóttir,Páll Gunnarsson Skoðun Ákall til KKÍ og íslensku íþróttahreyfingarinnar Ragnhildur Hólmgeirsdóttir,Oddný Björg Rafnsdóttir,Svanhildur Anja Ástþórsdóttir,Guðjón Magnússon,Margrét Rut Eddudóttir Skoðun Hunsuðu menntamálin – en ætla nú að bjarga þeim Sigurður Kári Harðarson Skoðun Skoðun Skoðun Von í Vonarskarði Þuríður Helga Kristjánsdóttir skrifar Skoðun Þjóð gegn þjóðarmorði Finnbjörn A. Hermannsson,Guðrún Margrét Guðmundsdóttir skrifar Skoðun Hvað er eiginlega málið með þessa þéttingu?? Einar Sveinbjörn Guðmundsson skrifar Skoðun Mikilvægi aðgengis og algildrar hönnunar að byggingum í dag og til framtíðar Þuríður harpa Sigurðardóttir skrifar Skoðun Eitt próf á ári – er það snemmtæk íhlutun? Íris E. Gísladóttir skrifar Skoðun Þegar öllu er á botninn hvolft Ingólfur Sverrisson skrifar Skoðun Kynbundin áhrif barneigna á atvinnuþátttöku og tekjur Sigríður Ingibjörg Ingadóttir,Steinunn Bragadóttir skrifar Skoðun Viltu finna milljarð? - Frá gráu svæði í gagnsæi Gunnar Pétur Haraldsson skrifar Skoðun Ný sókn í menntamálum – tækifæri eða hliðarskref? Ingibjörg Isaksen skrifar Skoðun Á hvaða ári er Inga Sæland stödd? Snorri Másson skrifar Skoðun Eru börn innviðir? Hjördís Eva Þórðardóttir skrifar Skoðun Háskólaþorpið Bifröst og fólkið sem gleymdist Margrét Jónsdóttir Njarðvík skrifar Skoðun Körfubolti á tímum þjóðarmorðs Bjarni Þór Sigurbjörnsson skrifar Skoðun Draugagangur í Alaska Hannes Pétursson skrifar Skoðun Loftslagsverkfræði: Verkefni sem borgar sig ekki að láta bíða Snjólaug Árnadóttir,Páll Gunnarsson skrifar Skoðun Hoppað í drullipolli við hliðina á Snorra Mássyni. Um allskonar fólk, líka í Miðflokknum Ægir Lúðvíksson skrifar Skoðun 76 dagar Erlingur Sigvaldason skrifar Skoðun Í minningu körfuboltahetja Snæbjörn Guðmundsson skrifar Skoðun Er kominn tími til að láta endurmeta brunabótamatið á þínu húsnæði? Heiðrún Jónsdóttir skrifar Skoðun Húsnæðisbæturnar sem hurfu Ragnar Sigurður Kristjánsson skrifar Skoðun Ákall til KKÍ og íslensku íþróttahreyfingarinnar Ragnhildur Hólmgeirsdóttir,Oddný Björg Rafnsdóttir,Svanhildur Anja Ástþórsdóttir,Guðjón Magnússon,Margrét Rut Eddudóttir skrifar Skoðun Hjartans mál í kennslu Sigurður Árni Reynisson skrifar Skoðun Hunsuðu menntamálin – en ætla nú að bjarga þeim Sigurður Kári Harðarson skrifar Skoðun Sporin þín Valtýr Soffía Sigurðardóttir skrifar Skoðun Að saga rótina undan trénu og halda að stofninn vaxi hraðar: hugleiðing um tillögur Viðskiptaráðs Birgir Orri Ásgrímsson skrifar Skoðun Mikilvægi aðgengis og algildrar hönnunar að byggingum í dag og til framtíðar Þuríður Harpa Sigurðardóttir skrifar Skoðun Sjallar og lyklaborðið Sigfús Ómar Höskuldsson skrifar Skoðun Fimm af tíu veitingastöðum hættu með hvalkjöt Valgerður Árnadóttir,Stefán Yngvi Pétursson,Rósa Líf Darradóttir,Anahita S. Babaei skrifar Skoðun „Stóra fallega frumvarpið“ hans Trump Gunnar Alexander Ólafsson skrifar Skoðun Verndun vatns og stjórn vatnamála Ólafur Arnar Jónsson,Sigurður Guðjónsson skrifar Sjá meira
Það er brýn þörf fyrir nýjar íslenskar landskannanir og rannsóknir á mataræði barna og unglinga. Fyrirliggjandi upplýsingar, tölur um neyslu matvæla og magn næringarefna, sem börn hér á landi fá með matnum, eru 13-22 ára gamlar. Framleiðsla matvæla og markaðssetning þeirra hafa þróast mikið síðan þær rannsóknir voru gerðar. Mögulega, ef ekki líklega, hefur því mataræði barna breyst. Við bara vitum ekkert um það. Fá börn um land allt þann mat og næringarefni sem styður við heilsu þeirra? Við þurfum að vita hvar skóinn kreppir til að geta gert það sem best er. Samkvæmt alþjóðastofnunum eru landskannanir og rannsóknir á mataræði grunnur þess að geta lagt réttar gagnreyndar áherslur í lýðheilsustarfi og tryggja jöfnuð. Landskannanir á mataræði á handahófskenndu úrtaki barna í nokkrum aldurshópum gegna þess vegna veigamiklu hlutverki í heilsueflingu, forvörnum, greiningu á ójöfnuði, næringarvanda og mati á þörf á aðgerðum. Niðurstöður rannsókna 1995 til 2012 á vegum Rannsóknastofu í næringarfræði við Háskóla Íslands höfðu meðal annars áhrif á endurskoðun ráðlegginga um mataræði yngstu barnanna. Betra mataræði bætti járnbúskap ungra barna hérlendis, en járnskortur getur hægt á þroska. Endurskoðaðar bættar ráðleggingar til yngstu barnanna áttu einnig mögulega þátt í því að tíðni ofþyngdar og offitu barna stóð í stað í nokkur ár og stefndi jafnvel í minnkandi algengi. Þetta eru staðreyndir sem sáust í endurteknum rannsóknum sem fylgdu börnum eftir frá unga aldri upp að skólaaldri og báru saman hópa sem fæddust 1995 og 2005. Rannsóknir okkar á því hvað stendur yngstu neytendum til boða á matvælamarkaði hérlendis hafa sýnt síbreytilegt og gríðarlegt magn nýrra og mikið unninna matvæla sem beint er að foreldrum þeirra til að kaupa fyrir börnin. Notkun og áhrif þessara matvæla hérlendis eru óþekkt. Það er mjög brýnt að rannsaka sem fyrst mataræði unglinga á landsvísu. Síðasta landskönnun á mataræði unglinga hérlendis var gerð á árunum 2003–2004, og því skortir verulega nýleg gögn um næringarástand og fæðuvenjur þessa aldurshóps. Ef litið er til nágrannaþjóða okkar má sjá nýrri rannsóknir alls staðar. Nýleg rannsókn í Svíþjóð benti meðal annars til járnskorts meðal meira en þriðjungs unglingsstúlkna, en á þeim aldri getur járnskortur og blóðleysi leitt til þreytu og einbeitingarskorts. Algengi notkunar orkudrykkja er tiltölulega nýtt af nálinni. Miðað við fimm ára gamalt áhættumat Matvælastofnunar var neysla íslenskra ungmenna í 8.–10. bekk á orkudrykkjum sem innihalda koffín með því mesta sem þekktist í Evrópu og neyttu 30% unglinganna magns af koffíni sem getur haft neikvæð áhrif á svefn.Eins og aðrir þá nýta matvælafyrirtæki sér í auknum mæli samfélagsmiðla og áhrifavalda til að kynna vörur sínar. Í því samhengi eru börn og unglingar útsettur hópur. Neyslumynstur getur þannig breyst hratt með áhrifum frá netmiðlum og ekki síst vinsælum áhrifavöldum. Hér hafa verið tekin dæmi um mikilvægi landskannana og rannsókna á mataræði meðal ungra barna og unglinga. Án slíkra rannsókna á landsvísu er ekki hægt að fá raunhæfa mynd af mataræðinu né meta áhrif þess á heilsu og gefa leiðbeiningar og stuðning til að vinna að bættri heilsu og jöfnuði. Upplýsingar vantar nú um mataræði og næringarefni meðal barna og unglinga hérlendis.Þegar slíkar upplýsingar liggja ekki fyrir, skapast hvorki þrýstingur né krafa um viðbrögð og fólk getur forðast viðfangsefnið alfarið. Afleiðingarnar af slíkri vanrækslu geta verið verulegar. Þegar ekkert er fylgst með og ekkert er gert, getur skaðleg neysla orðið viðvarandi og haft alvarleg áhrif á líkamlega og andlega heilsu barna og unglinga.Næringarástand barna á Íslandi er í dag óþekkt að stórum hluta þar sem nýjustu landskannanir eru yfir áratuga gamlar. Á sama tíma blasa vandamál við. Til að lýðheilsuaðgerðir hafi áhrif og beinist þangað sem þörfin er mest, þarf að byggja þær á áreiðanlegum gögnum. Reglulegar landskannanir á mataræði barna og unglinga gegna þar lykilhlutverki – og slíkar upplýsingar fást ekki með öðrum hætti. Til að tryggja að heilbrigðiskerfið, menntakerfið og samfélagið í heild sinni geti brugðist við raunverulegum áskorunum barna og unglinga, er nauðsynlegt að gera landskannanir og rannsóknir á mataræði þessa aldurshóps. Við höfum ekki efni á að bíða – því með áreiðanlegum gögnum getum við gripið inn í áður en vandamál festast í sessi og lagt traustan grunn að framtíð næstu kynslóða. Höfundar eru næringarfræðingar fyrir hönd áhugahóps um næringu barna og unglinga.
Hoppað í drullipolli við hliðina á Snorra Mássyni. Um allskonar fólk, líka í Miðflokknum Ægir Lúðvíksson Skoðun
Loftslagsverkfræði: Verkefni sem borgar sig ekki að láta bíða Snjólaug Árnadóttir,Páll Gunnarsson Skoðun
Ákall til KKÍ og íslensku íþróttahreyfingarinnar Ragnhildur Hólmgeirsdóttir,Oddný Björg Rafnsdóttir,Svanhildur Anja Ástþórsdóttir,Guðjón Magnússon,Margrét Rut Eddudóttir Skoðun
Skoðun Mikilvægi aðgengis og algildrar hönnunar að byggingum í dag og til framtíðar Þuríður harpa Sigurðardóttir skrifar
Skoðun Kynbundin áhrif barneigna á atvinnuþátttöku og tekjur Sigríður Ingibjörg Ingadóttir,Steinunn Bragadóttir skrifar
Skoðun Loftslagsverkfræði: Verkefni sem borgar sig ekki að láta bíða Snjólaug Árnadóttir,Páll Gunnarsson skrifar
Skoðun Hoppað í drullipolli við hliðina á Snorra Mássyni. Um allskonar fólk, líka í Miðflokknum Ægir Lúðvíksson skrifar
Skoðun Er kominn tími til að láta endurmeta brunabótamatið á þínu húsnæði? Heiðrún Jónsdóttir skrifar
Skoðun Ákall til KKÍ og íslensku íþróttahreyfingarinnar Ragnhildur Hólmgeirsdóttir,Oddný Björg Rafnsdóttir,Svanhildur Anja Ástþórsdóttir,Guðjón Magnússon,Margrét Rut Eddudóttir skrifar
Skoðun Að saga rótina undan trénu og halda að stofninn vaxi hraðar: hugleiðing um tillögur Viðskiptaráðs Birgir Orri Ásgrímsson skrifar
Skoðun Mikilvægi aðgengis og algildrar hönnunar að byggingum í dag og til framtíðar Þuríður Harpa Sigurðardóttir skrifar
Skoðun Fimm af tíu veitingastöðum hættu með hvalkjöt Valgerður Árnadóttir,Stefán Yngvi Pétursson,Rósa Líf Darradóttir,Anahita S. Babaei skrifar
Hoppað í drullipolli við hliðina á Snorra Mássyni. Um allskonar fólk, líka í Miðflokknum Ægir Lúðvíksson Skoðun
Loftslagsverkfræði: Verkefni sem borgar sig ekki að láta bíða Snjólaug Árnadóttir,Páll Gunnarsson Skoðun
Ákall til KKÍ og íslensku íþróttahreyfingarinnar Ragnhildur Hólmgeirsdóttir,Oddný Björg Rafnsdóttir,Svanhildur Anja Ástþórsdóttir,Guðjón Magnússon,Margrét Rut Eddudóttir Skoðun