Segja slúbberta hjá hinu opin­bera kosta ríkið 30 til 50 milljarða ár­lega

Viðskiptaráð birtir kolsvarta skýrslu um áhrif sem rík uppsagnarvernd opinberra starfsmanna hefur. Skýrslan hefur yfirskriftina „Svartir sauðir, glatað fé: uppsagnarvernd opinberra starfsmanna“. Rík uppsagnarvernd kemur meðal annars í veg fyrir að stjórnendur hjá hinu opinbera geti brugðist við slakri frammistöðu starfsmanna sem eru jafnvel verndaðir gerist þeir brotlegir í starfi. Þessir svörtu sauðir haldast í störfum sínum á kostnað skattgreiðenda og samstarfsfólks.

Löngu úrelt áminningarákvæði

Í skýrslunni ætlar Viðskiptaráð að kostnaður af þessu nemi 30 til 50 milljörðum á ári. Munar um minna. Ráðið leggur til afnám umframverndar til að auka sveigjanleika og bæta gæði opinberrar þjónustu. Opinberir starfsmenn njóta þrefaldrar uppsagnarverndar samanborið við starfsfólk á almennum vinnumarkaði. 

Til viðbótar við almenna uppsagnar­vernd njóta þeir viðbótarverndar í formi stjórnsýslulaga annars vegar og svo­kallaðra starfs­mannalaga hins vegar.

Gunnar segir umsvif hins opinbera hafa aukist margfalt frá því að hin svokallaða áminningarskylda var lögbundin og hlutfall opinberra starfsamanna á vinnumarkaði aukist til mikilla muna.

„Árið 1954, þegar áminningarskyldan tekur fyrst gildi, er hlutfall opinberra starfsamanna í kringum 10 prósent en í dag er það þriðjungur af vinnumarkaði,“ segir Gunnar.

Einkum skýrist þetta af aukningu mannafla á mennta- og einkum þó heilbrigðissviði. Og það sem meira er, mörk milli hins opinbera og einkakerfis eru óljós.

„Þegar áminningarskyldan var leidd í lög upphaflega var það vegna hollustu og trúnaðarskyldu sem lögð var á opinbera starfsmenn. Þetta voru einskonar embættismenn. En í dag á þetta við um forritara, starfsmenn listasafna, ræstitækna, matráðsmenn … þetta var ekki nokkuð sem hugsað var að myndi gildi um þessi störf,“ segir Gunnars.

Gríðarlegur kostnaður þessu samfara

Gunnar bendir á að í úttektinni komi fram að opinberir starfsmen njóti þrefaldrar áminningarskyldu, þeir geti orðið uppvísir af alvarlegum brotum í starfi en ekki sé hægt að hrófla við starfssamningi þeirra. Lögin verndi þá.

„Þetta veldur tvennskonar neikvæðum áhrifum. Þessir svörtu sauðir valda miklum skaða. Uppsagnarverndin dregur úr gæðum opinberrar þjónustu. Sko, langflestir starfsmenn ríkis og sveitarfélaga leggja sig alla fram og reyna að tryggja góða þjónustu sem margir reiða sig á en þegar svona mál koma upp er eins gott að stjórnendur búi yfir réttum tækjum og tólum til að bregðast við,“ segir Gunnar.

Hinir svörtu sauðir halda störfum sínum sem dregur úr vilja annarra starfsamanna til að standa sig vel. Og sumir hverjir pakka einfaldlega saman og hverfa til starfa þar sem dugnaður þeirra er metin einhvers. Þeim er umbunað.

„Alvarleg brot geta líka komið niður á móral á vinnustaðnum. Það hafa allir unnið með svörtum sauðum. Og þetta er ekki gott fyrir ríkiskassann, þetta er ekki gott fyrir þá starfsmenn sem vilja leggja sig fram.“

Svörtu sauðirnir einir sem græða á úreltum reglum

Því sé eins gott fyrir yfirmenn að búa yfir réttum tækjum og tólum vilji þeir taka á þessum svörtu sauðum. Mörg dæmi eru um að þeir láti hreinlega reka á reiðanum, taki ekki á þessu fólki til að spara sér umstangið.

Gunnar segir afleidd áhrif og kostnað fyrir hið opinbera verulegt. Hann segir spurður að þeir einir sem hafi af þessu hagsmuni séu svörtu sauðirnir.

„Og viðhalda þessu úrelta kerfi. Það er hagsmunamál allra annarra í samfélaginu að vinda ofan af þessu og færa sveigjanleika hins opinbera í nútímann.“

Að sögn Gunnars er mýgrútur sagna sem finna má af dómsmálum þar sem dómstólar staðfesti misbresti í störfum en lögin vernda sauðina.

„Öllum ber að fara eftir lögum. Lögin eru gölluð og þeim ber að breyta,“ segir Gunnar.

Hann bendir á að enginn vilji hafa þetta svona, eða, flestir. Sjötíu prósent kjósenda vilja breyta þessu en 12 prósent eru á móti því.

Kolbrún Halldórsdóttir formaður BHM geldur til að mynda varhug við þessum hugmyndum en þær litu meðal annars ljós þegar ríkisstjórnin kallaði eftir hagræðingaraðgerðum fyrir ríkissjóð.

„En það sem er alvarlegt er auðvitað að það liggja engir útreikningar eða greiningar á bak við þessa tilteknu tillögu um þessa áminningarskyldu, og ekkert sagt um það hvað muni sparast í ríkiskerfinu ef þessi áminningarskylda verður afnumin,“ sagði Kolbrún.

Gunnar segir hins vegar útttekt Viðskiptaráðs byggða á margvíslegum gögnum. 

„Ég held að fólk skilji algjörlega gallana þegar sögurnar eru skoðaðar. Allir sem hafa nokkru sinni starfað fyrir hið opinbera þekki slíkar sögur. En við vinnum ekki út frá á flökkusögum."

Reynt að fella þessa reglu niður

Ágætt er að mati Gunnars að halda því til haga hvers vegna þessar reglur eru í gildi. Þegar þær voru leiddar í lög var það vegna þess að miklar skyldur voru lagðar á starfsmenn. En það var til að gæta hagsmuna almennings sem nú eru leiksoppar stundarhagsmuna.

„Ég skil þessi rök þegar talað er um háttsetta embættismenn sem eru með takmarkaðan skipunartíma,“ segir Gunnar. En með auknum umsvifum hins opinbera missa þær marks og eru farnar að vinna gegn yfirlýstum markmiðum.

„Það hefur verið reynt að fella regluna niður, frumvarp var lagt fram 2003, einn þingmaður hefur lagt þetta fram reglulega og hagræðingarhópur ríkisstjórnarinnar dró fram nákvæmlega þetta.“

Stjórnendum er gert nær ómögulegt að taka á starfsmannamálum en hér er um hagsmunamál allra skattgreiðenda. En samandregið þá hníga engin rök, að mati Viðskiptaráðs, að því að opinberir starfsmenn njóti ríkari uppsagnarverndar en starfsfólk í einkageiranum. 

Hvað ber að gera?

Viðskiptaráð leggur fram tvær tillögur til að taka á þessum vanda:

„Afnám áminningarskyldu: Viðskiptaráð leggur til að ákvæði um áminningar verði fellt á brott úr lögum um réttindi og skyldur starfs­manna ríkisins. Ákvæðið gerir hvorki greinarmun á því hvort starfs­mann skortir getu eða vilja til þess að sinna starfi sínu. Fyrir­komulagið er verulega hamlandi á kostnað sveigjanleika og skilvirkni.“

Að mati Viðskiptaráðs er óþarfi að binda í lög með hvaða hætti yfirmaður eigi að taka á því þegar starfsmaður sinnir starfi sínu með ófullnægjandi hætti. Og þá leggur ráðið fram þá tillögu að stjórnsýsluvernd verði aflögð:

„Viðskiptaráð leggur til að ákvarðanir um starfslok falli ekki undir ákvæði og málsmeðferðarreglur stjórn­sýslulaga að embættismönnum og æðstu stjórnendum hins opinbera undanskildum. Sá hópur telur einungis um 4% opinberra starfs­manna.“

Gunnar segir að þessar tillögur ættu að tryggja ríkinu nauðsynlegan sveigjanleika í rekstri ríkisins og starfsmannahaldi, bæta nýtingu á skattfé, auka gæði þeirra þjónustu sem ríkið veitir og færa réttindi opinberra starfsmanna nær því sem gerist á almennum vinnumarkaði.