Gervigreind er að verða betri en við sjálf í að þekkja og hafa áhrif á okkur. Sem þýðir að í fyrsta skipti í sögunni geta utanaðkomandi aðilar vitað meira um tilfinningalíf okkar en við sjálf og notað þær upplýsingar gegn okkur, til að viðhalda þeim kerfum sem eru uppspretta auðs þeirra og valda.
Það blasir við okkur að hugmyndakerfi sem voru gagnleg á fyrri tímum eru nú orðin hamlandi. Þjóðernishyggjan, sem braut upp risavaxin konungsveldi fortíðar og opnaði braut fyrir lýðveldi nútímans, er nú orðin ógn við samvinnu um hnattrænar áskoranir. Kapítalisminn, sem losaði milljónir úr fátækt hefur skapað ósjálfbært hagkerfi sem ógnar heilsu okkar og náttúrulegum undirstöðum lífs okkar. Þrátt fyrir augljósa bresti þessara hugmynda er þeim viðhaldið með áróðri sem hefur lokað okkur inni í þversagnakenndum hugmyndakerfum.
Mest afhjúpandi einkenni áróðurs eru mótsagnir hans
Áróður snýst ekki alltaf um augljósar lygar. Stundum snýst hann um að ramma inn tilfinningar, að hagræða sannleikanum eða viðhalda innri mótsögnum, sem gerir okkur þannig erfiðara fyrir að greina sannleika frá ósannindum. Oftast snýst áróðurinn um að endurtaka hugmyndir sem styðja við ríkjandi valdakerfi.
Hugmyndir eins og að kapítalismi jafngildir frelsi. Hernaðaríhlutun er friðargæsla og vopnavæðing lögreglu eykur öryggi. Fátækt er persónuleg vöntun en ekki innbyggð í hugmyndafræði hagkerfisins. Andóf er ógn. Miðjupólitík er eina skynsama afstaðan. Kerfisbreytingar eru öfgar.
Það þarf ekki að þröngva þessum sögum upp á okkur með valdi. Þær eru innbyggðar í menninguna okkar, fjölmiðlana og menntakerfið og það er einmitt það sem gerir þær svona áhrifaríkar.
Hugmyndafræði einræðisstjórna í frjálslyndum lýðræðisríkjum
Mörkin á milli lýðræðis og einræðis eru ekki einföld tvískipting, heldur róf. Þú getur haft kosningar, réttindi og tjáningarfrelsi á pappír og á sama tíma lifað innan kerfa sem takmarka raunverulegt frelsi, þagga niður ákveðnar raddir og viðhalda miklum ójöfnuði.
Normalísering á gagnasöfnun, andlitsgreiningu, eftirliti og forvirkum rannsóknarheimildum lögreglu. Þetta eru allt verkfæri einræðislegra stjórna sem lýðræðisríki hafa tekið í notkun, oft með samþykki almennings sem er framkallað með óttaherferðum.
Ótti hefur, í gegnum mannkynssöguna verið áhrifaríkasta stjórntæki valdhafa vegna þess að ótti sneiðir framhjá rökhugsun okkar. Hann tekur yfir líkamlega viðbragðskerfið okkar, hvort sem ógnin er raunveruleg eða ekki.
Undir áhrifum ótta fellur heimurinn í tvíhyggju: gott gegn illu, við gegn þeim, regla gegn óreiðu. Í slíkri grunnhyggju hverfa öll blæbrigði. Í henni birtast sterkir leiðtogar, jafnvel sérstaklega einræðislegir leiðtogar, sem bjóða upp á aðlaðandi skýrleika. Á slíkum augnablikum er okkur sagt: „Leyfðu okkur að vernda þig. Afsalaðu þér bara frelsinu þínu.“ Eftirlit, hervæðing, ritskoðun og jafnvel harðstjórn verður þolanleg og er fagnað af sumum undir yfirskini öryggis.
Eftirlitslaus algrím og tech bros sem græða
Bætum við þetta vítahring algríma, sérsniðinna að gróðafíkn stórfyrirtækja þar sem reiði og ótti eru arðbær. Samfélagsmiðlar eru hannaðir til að hámarka þátttöku, ýta undir háværustu raddirnar og þær sem valda mestri sundrungu. Markmiðið er ekki lýðræðisleg umræða, heldur dópamín. Hinn fullkomni jarðvegur fyrir áhrifavalda og öfluga hagsmunaaðila til að markaðssetja þessa dópamín viðbragðshringrás og fyrir áróðursmeistara til að normalísera jaðarhugmyndir öfgaafla og magna upp þeirra narratív með net-herferðum trölla og gervimenna. Þar til það sem er jaðar er allt í einu orðið meginstraumurinn í upplifun fólks.
Áróðurinn selur einfaldar lausnir við flóknum vandamálum. Vandinn er innflytjendur, trans fólk, elítan, fræðimenn, opinberir starfsmenn, vinstra fólk, hægra fólk. Áróðurinn afmennskar einn hóp en lyftir þínum upp. Ágreiningur er svik. Allir sem eru ósammála eru annaðhvort vondir eða heimskir.
Niðurstaðan er vaxandi hópur fólks sem er sífellt reiðari yfir sömu málunum en finnur samt enga leið til að bæta stöðuna.
Reiði er eðlileg og heilbrigð tilfinning þegar henni er beint í átt að jákvæðum breytingum. En áróður skapar það sem sálfræðingar kalla ,,lærða vanmáttarkennd", tilfinninguna um að allt sé að fara á versta veg, að vandamálin séu óleysanleg og að aðgerðir séu gagnslausar. Trúin á að sameiginlegar aðgerðir gætu verið mögulegar, tapast. Þetta er ástæðan fyrir því að algeng viðbrögð við áróðri verða annað hvort bölsýni eða öfgar. Samstaðan víkur fyrir einangrun.
Þegar þú ert í beinni tengslum við annað fólk, þá er erfiðara að trúa áróðri um þau
Þegar við erum einmana, verður hugur okkar berskjaldaður og móttækilegri fyrir áróðri og við festumst þannig í vítahring ótta, reiði, vanmáttar og einmanaleika. Raunverulega vörnin gegn þessari þróun felst því fyrst og fremst í að efla mannleg tengsl og samfélagsþátttöku. Þannig eflum við líka getu okkar til að hugsa sjálfstætt og viljann til að taka þátt í raunverulegu og marglaga samtali við aðra, bera virðingu fyrir skoðunum hvers annars og sameinast um lausnir og framtíðarsýn fyrir samfélagið okkar. Einmitt það sem áróðri er ætlað að koma í veg fyrir.
Kerfisbreytingar í þessu samhengi eru ekki öfgar, heldur þvert á móti hin eina skynsama afstaða. Hagkerfið þarf að fara í afvötnun vegna gróða- og hagvaxtarfíknar til að ná betur utan um velsæld fólks og umhverfis. Við þurfum breytt viðskiptamódel fyrir samfélagsmiðla, þar sem notendur eru ekki söluvaran. Við þurfum löggjöf sem takmarkar eftirlitskapítalísma, tryggir réttindi fólks gagnvart algrímum, tryggir gagnasjálfræði og sterkar sjálfstæðar stofnanir sem miðla trúverðugum og traustum upplýsingum. Við þurfumöfluga, sjálfstæða fjölmiðla, alvöru stuðning við listafólk, sögufólk og borgaraþing til að skapa nýjar framtíðarsögur. Við þurfum menntakerfi sem setur áherslu á samkennd, söguvitund, stafræna borgaravitund, gagnrýna hugsun og heimspekilega forvitni.
Við þurfum einfaldlega samfélag, en ekki verbúð. Lýðræði er ekki bara um val á fulltrúum á fjögurra ára fresti; það er um sterka samfélagsþátttöku og rými þar sem við getum hist, rætt málin, endurskrifað sögurnar okkar og endurheimt rödd okkar sem þenkjandi og skapandi manneskjur frekar en neytendur. Áróður dafnar í tómarúmi einmanaleika. Heilbrigt samfélag byggir upp ónæmi gegn honum.
Höfundur er stofnmeðlimur Samtaka um mannvæna tækni.
