Söguþráðurinn raknar Gunnar Pálsson skrifar 27. mars 2025 09:02 Þegar þýska skáldið Heine varaði við því á öndverðri nítjándu öld að heimspekilegir þankar hljóðláts háskólakennara gætu grandað heilli siðmenningu var hann ekki að ýkja. Hugmyndir, bæði góðar og slæmar, hafa oft orðið kveikjan að óförum og ófriði. Jafnvel í tilvikum þar sem átök milli ríkja hafa sprottið af öðrum rótum, hafa andstæðingarnir jafnan freistað þess að göfga málstað sinn með því að færa hann í hugmyndalegan búning. Stríðið sem nú geisar í austurhluta álfunnar er að þessu leyti engin undantekning. Ítrekaðar yfirlýsingar forystumanna á Vesturlöndum benda til þess að baráttan um Úkraínu snúist að miklu leyti um hugmyndir. Algengt er að dregin sé markalína milli "lýðræðis" annars vegar og andstæðu þess í formi "valdstjórnunar" hins vegar, eða milli ríkja sem standa vilji vörð um fullveldi, frelsi og réttarríkið og ríkja sem ekki eru talin virða þessar og aðrar grunnstoðir alþjóðakerfisins. Innrás Rússa í Úkraínu hafi staðfest þennan greinarmun. Með henni hafi þau andlýðræðislegu öfl sem förinni ráða í Kreml ekki aðeins gert ólöglega atlögu að öðru fullvalda ríki, heldur einnig sjálfu alþjóðakerfinu. Við þeirri ógn hafi orðið að bregðast. Í vestrænum ríkjum hefur þessi uppteiknaða skýringarmynd Úkraínustríðsins víða átt mikinn hljómgrunn. Tekist hefur góð samstaða um málstaðinn, þ.m.t. víðtækar refsiaðgerðir gegn Rússlandi og margháttaða hernaðar- og efnahagslega aðstoð sem innt hefur verið af hendi við Úkraínu, en hana má ekki síst þakka kröftugri upplýsingastarfsemi og hliðdrægum söguþræði um viðureign stríðsaðila sem glætt gæti vonir um sigur hins réttláta málstaðar lýðræðisríkjanna. Því er á hinn bóginn ekki að leyna að reynst hefur æ erfiðara að samrýma þennan söguþráð raunverulegum aðstæðum. Gjá hefur myndast milli hugmyndanna sem vestræn ríki höfðu einsett sér að berjast fyrir og burða þeirra sjálfra til að framfylgja þeim. Þrátt fyrir dyggilegan stuðning öflugasta varnarbandalags veraldar, hafa varnir Úkraínu jafnt og þétt gefið eftir. Umfangsmikil efnahagsaðstoð hefur ekki komið í veg fyrir að úkraínska ríkið rambar nú á barmi gjaldþrots. Fordæmalausar refsiaðgerðir hafa ekki borið tilætlaðan ávöxt, en Rússum þvert á móti vaxið ásmegin. Þrátt fyrir bakslagið, verður ekki séð að mikill meirihluti vestrænna ríkja, einkum í Evrópu, hyggist kyngja stoltinu. Virðast þau ímynda sér að með því að jórtra nógu oft sömu tugguna um lýðræði, frið og réttlæti í Úkraínu geti þau á endanum gert þessi markmið að veruleika. Ein mikilvægasta vísbending þess að hinn viðtekni söguþráður átakanna í Úkraínu sé farinn að rakna er sú að forysturíkið sjálft virðist að lokum hafa misst á honum trúna. Með ákvörðun sinni um að friðmælast við Rússland og reyna að binda endi á stríðið með viðræðum en ekki vopnavaldi hafa Bandaríkin óbeint viðurkennt að þau ein ráði ekki lengur lögum og lofum, heldur deili þau nú völdum með keppinautum sínum á hinu stóra sviði heimsmálanna. Misráðið væri að líta svo á að þar með teldu Bandaríkin málstað lýðræðis og frelsis ekki lengur þess virði að berjast fyrir. Hinn réttari lærdómur sem stefnubreyting Bandaríkjanna undirstrikar er að hugmyndum, hversu segulmagnaðar sem þær annars kunna að vera, séu skorður settar í alþjóðasamstarfi svo lengi sem afl sé ekki tiltækt til að framkvæma þær. Þegar nánar er að gáð kemur í ljós að annmarkar hafa verið á söguþræðinum frá byrjun. Ólíkt tímum kalda stríðsins, er heimur okkar daga ekki tvískiptur. Hin svarthvíta heimsmynd tveggja blokka lýðræðis- og valdstjórnarríkja, er í besta falli orðin tóm. Ný stórveldi hafa kvatt sér hljóðs, en að þeirra dómi og fleiri ríkja sem fylgja þeim að málum er sá tími liðinn að minnihluti ríkja á Vesturlöndum segi öðrum fyrir verkum eða taki sér sjálskipað hlutverk í baráttunni fyrir lýðræði í heiminum. Líta mörg þeirra raunar einnig svo á að tilraunir vestrænna ríkja til að útvíkka varnarsvæði sitt í nafni sinna eigin hugmynda um lýðræðislega stjórnarhætti, feli í sér ógn við öryggi þeirra sjálfra. Skýrir það e.t.v. að einhverju leyti af hverju ekki hefur tekist betur til en raun beri vitni að einangra Rússland á alþjóðlegum vettvangi. Af framansögðu ætti auðvitað ekki að draga þá ályktun að tími hugmyndanna sé liðinn og lögmál hnefaréttarins hafi leyst þær af hólmi. Þegar Sameinuðu þjóðirnar voru stofnaðar fyrir 80 árum var grunnur lagður fyrir hugmyndir sem hafa átti að leiðarljósi svo takast mætti að varðveita friðinn. Í honum fólst m.a. að tekið yrði mið af sjónarmiðum ólíkra ríkja og þeim gagnkvæm virðing sýnd. Vilji vestræn ríki, sem lært ættu að hafa af biturri reynslu í Úkraínu að þau geta ekki breytt heiminum eftir eigin höfði, gera aðra tilraun til að byggja á þeim grunni er vonum seinna að þau láti af því verða. Höfundur er fyrrverandi sendiherra, m.a. hjá Sameinuðu þjóðunum, NATO, CSCE og ESB. Viltu birta grein á Vísi? Sendu okkur póst. Senda grein Innrás Rússa í Úkraínu Mest lesið Konur sem stinga hvor aðra í bakið Sigríður Svanborgardóttir Skoðun Sameining sem eflir íslenskan landbúnað Egill Gautason Skoðun Það er list að lifa með krabbameini Hlíf Steingrímsdóttir Skoðun Um kynjafræði og pólítík Hanna Björg Vilhjálmsdóttir Skoðun Fjölbreytileiki er styrkleiki Guðmundur Ingi Kristinsson Skoðun Eitt spilakort, betri spilamenning – er skaðaminnkandi Ingvar Örn Ingvarsson Skoðun Orðræða mótar menningu – og menningin mótar okkur öll Jóhanna Bárðardóttir Skoðun Mega einhverf hverfa? Ármann Pálsson,Björg Torfadóttir,Sigrún Ósk,Sigurjón Már,Halldóra Hafsteins,Guðlaug Svala Kristjánsdóttir,Mamiko Dís Ragnarsdóttir Skoðun Ef þið bara hefðuð séð heiminn út frá mínum augum: Börn & ADHD Stefán Þorri Helgason Skoðun Konur á örorku Sigríður Ingibjörg Ingadóttir,Steinunn Bragadóttir Skoðun Skoðun Skoðun Orðræða mótar menningu – og menningin mótar okkur öll Jóhanna Bárðardóttir skrifar Skoðun Eitt spilakort, betri spilamenning – er skaðaminnkandi Ingvar Örn Ingvarsson skrifar Skoðun Sameining sem eflir íslenskan landbúnað Egill Gautason skrifar Skoðun Konur sem stinga hvor aðra í bakið Sigríður Svanborgardóttir skrifar Skoðun Fjölbreytileiki er styrkleiki Guðmundur Ingi Kristinsson skrifar Skoðun Það er list að lifa með krabbameini Hlíf Steingrímsdóttir skrifar Skoðun Um kynjafræði og pólítík Hanna Björg Vilhjálmsdóttir skrifar Skoðun Við fylgjum þér frá getnaði til grafar Benedikt S. Benediktsson skrifar Skoðun Mega einhverf hverfa? Ármann Pálsson,Björg Torfadóttir,Sigrún Ósk,Sigurjón Már,Halldóra Hafsteins,Guðlaug Svala Kristjánsdóttir,Mamiko Dís Ragnarsdóttir skrifar Skoðun Ef þið bara hefðuð séð heiminn út frá mínum augum: Börn & ADHD Stefán Þorri Helgason skrifar Skoðun 112. liðurinn í aðgerðaáætlun í menntamálum? Ingólfur Ásgeir Jóhannesson skrifar Skoðun Konur á örorku Sigríður Ingibjörg Ingadóttir,Steinunn Bragadóttir skrifar Skoðun Drambið okkar Júlíus Valsson skrifar Skoðun Við vitum Guðrún Jónsdóttir skrifar Skoðun Ekki sama hvaðan gott kemur Magnea Gná Jóhannsdóttir skrifar Skoðun Börn í meðferð eiga rétt á fagfólki orð duga ekki lengur! Steindór Þórarinsson skrifar Skoðun Greindarskerðing eða ofurgáfur með gervigreind Björgmundur Örn Guðmundsson skrifar Skoðun Að hafa hemil á nýjum ófjármögnuðum útgjöldum er lykillinn að sjálfbærum rekstri sveitarfélaga Jón Ingi Hákonarson skrifar Skoðun Homo sapiens að öðrum toga: Af hverju ætti ég eiginlega að mæta á PIFF-kvikmyndhátíðina? Ólafur Guðsteinn Kristjánsson skrifar Skoðun Stöndum saman gegn fjölþáttaógnum Bryndís Haraldsdóttir skrifar Skoðun Hagræðing á kostnað fjölbreytni og gæðamenntunar Ida Marguerite Semey skrifar Skoðun Umbúðir en ekkert innihald í Hafnarfirði Einar Geir Þorsteinsson skrifar Skoðun Við viljum tala íslensku, en hvernig Ólafur Guðsteinn Kristjánsson skrifar Skoðun Mansalsmál á Íslandi Kristján Þórður Snæbjarnarson skrifar Skoðun Hættur heimsins virða engin landamæri Tótla I. Sæmundsdóttir skrifar Skoðun Tímamót í sjálfsvígsforvörnum Ingibjörg Isaksen skrifar Skoðun Yfirgangur, yfirlæti og endastöð Strætó Axel Hall skrifar Skoðun Hugsum fíknivanda upp á nýtt - Ný nálgun í meðhöndlun fíknivanda og áhættuhegðunar Svala Jóhannesdóttir,Lilja Sif Þorsteinsdóttir skrifar Skoðun Háskólinn á Bifröst – Öflugur og sjálfstæður fjarnámsskóli Sólveig Hallsteinsdóttir skrifar Skoðun Það eru fleiri fiskar í sjónum og fleiri sjónarmið í hafstjórn Guðbjörg Ásta Ólafsdóttir skrifar Sjá meira
Þegar þýska skáldið Heine varaði við því á öndverðri nítjándu öld að heimspekilegir þankar hljóðláts háskólakennara gætu grandað heilli siðmenningu var hann ekki að ýkja. Hugmyndir, bæði góðar og slæmar, hafa oft orðið kveikjan að óförum og ófriði. Jafnvel í tilvikum þar sem átök milli ríkja hafa sprottið af öðrum rótum, hafa andstæðingarnir jafnan freistað þess að göfga málstað sinn með því að færa hann í hugmyndalegan búning. Stríðið sem nú geisar í austurhluta álfunnar er að þessu leyti engin undantekning. Ítrekaðar yfirlýsingar forystumanna á Vesturlöndum benda til þess að baráttan um Úkraínu snúist að miklu leyti um hugmyndir. Algengt er að dregin sé markalína milli "lýðræðis" annars vegar og andstæðu þess í formi "valdstjórnunar" hins vegar, eða milli ríkja sem standa vilji vörð um fullveldi, frelsi og réttarríkið og ríkja sem ekki eru talin virða þessar og aðrar grunnstoðir alþjóðakerfisins. Innrás Rússa í Úkraínu hafi staðfest þennan greinarmun. Með henni hafi þau andlýðræðislegu öfl sem förinni ráða í Kreml ekki aðeins gert ólöglega atlögu að öðru fullvalda ríki, heldur einnig sjálfu alþjóðakerfinu. Við þeirri ógn hafi orðið að bregðast. Í vestrænum ríkjum hefur þessi uppteiknaða skýringarmynd Úkraínustríðsins víða átt mikinn hljómgrunn. Tekist hefur góð samstaða um málstaðinn, þ.m.t. víðtækar refsiaðgerðir gegn Rússlandi og margháttaða hernaðar- og efnahagslega aðstoð sem innt hefur verið af hendi við Úkraínu, en hana má ekki síst þakka kröftugri upplýsingastarfsemi og hliðdrægum söguþræði um viðureign stríðsaðila sem glætt gæti vonir um sigur hins réttláta málstaðar lýðræðisríkjanna. Því er á hinn bóginn ekki að leyna að reynst hefur æ erfiðara að samrýma þennan söguþráð raunverulegum aðstæðum. Gjá hefur myndast milli hugmyndanna sem vestræn ríki höfðu einsett sér að berjast fyrir og burða þeirra sjálfra til að framfylgja þeim. Þrátt fyrir dyggilegan stuðning öflugasta varnarbandalags veraldar, hafa varnir Úkraínu jafnt og þétt gefið eftir. Umfangsmikil efnahagsaðstoð hefur ekki komið í veg fyrir að úkraínska ríkið rambar nú á barmi gjaldþrots. Fordæmalausar refsiaðgerðir hafa ekki borið tilætlaðan ávöxt, en Rússum þvert á móti vaxið ásmegin. Þrátt fyrir bakslagið, verður ekki séð að mikill meirihluti vestrænna ríkja, einkum í Evrópu, hyggist kyngja stoltinu. Virðast þau ímynda sér að með því að jórtra nógu oft sömu tugguna um lýðræði, frið og réttlæti í Úkraínu geti þau á endanum gert þessi markmið að veruleika. Ein mikilvægasta vísbending þess að hinn viðtekni söguþráður átakanna í Úkraínu sé farinn að rakna er sú að forysturíkið sjálft virðist að lokum hafa misst á honum trúna. Með ákvörðun sinni um að friðmælast við Rússland og reyna að binda endi á stríðið með viðræðum en ekki vopnavaldi hafa Bandaríkin óbeint viðurkennt að þau ein ráði ekki lengur lögum og lofum, heldur deili þau nú völdum með keppinautum sínum á hinu stóra sviði heimsmálanna. Misráðið væri að líta svo á að þar með teldu Bandaríkin málstað lýðræðis og frelsis ekki lengur þess virði að berjast fyrir. Hinn réttari lærdómur sem stefnubreyting Bandaríkjanna undirstrikar er að hugmyndum, hversu segulmagnaðar sem þær annars kunna að vera, séu skorður settar í alþjóðasamstarfi svo lengi sem afl sé ekki tiltækt til að framkvæma þær. Þegar nánar er að gáð kemur í ljós að annmarkar hafa verið á söguþræðinum frá byrjun. Ólíkt tímum kalda stríðsins, er heimur okkar daga ekki tvískiptur. Hin svarthvíta heimsmynd tveggja blokka lýðræðis- og valdstjórnarríkja, er í besta falli orðin tóm. Ný stórveldi hafa kvatt sér hljóðs, en að þeirra dómi og fleiri ríkja sem fylgja þeim að málum er sá tími liðinn að minnihluti ríkja á Vesturlöndum segi öðrum fyrir verkum eða taki sér sjálskipað hlutverk í baráttunni fyrir lýðræði í heiminum. Líta mörg þeirra raunar einnig svo á að tilraunir vestrænna ríkja til að útvíkka varnarsvæði sitt í nafni sinna eigin hugmynda um lýðræðislega stjórnarhætti, feli í sér ógn við öryggi þeirra sjálfra. Skýrir það e.t.v. að einhverju leyti af hverju ekki hefur tekist betur til en raun beri vitni að einangra Rússland á alþjóðlegum vettvangi. Af framansögðu ætti auðvitað ekki að draga þá ályktun að tími hugmyndanna sé liðinn og lögmál hnefaréttarins hafi leyst þær af hólmi. Þegar Sameinuðu þjóðirnar voru stofnaðar fyrir 80 árum var grunnur lagður fyrir hugmyndir sem hafa átti að leiðarljósi svo takast mætti að varðveita friðinn. Í honum fólst m.a. að tekið yrði mið af sjónarmiðum ólíkra ríkja og þeim gagnkvæm virðing sýnd. Vilji vestræn ríki, sem lært ættu að hafa af biturri reynslu í Úkraínu að þau geta ekki breytt heiminum eftir eigin höfði, gera aðra tilraun til að byggja á þeim grunni er vonum seinna að þau láti af því verða. Höfundur er fyrrverandi sendiherra, m.a. hjá Sameinuðu þjóðunum, NATO, CSCE og ESB.
Mega einhverf hverfa? Ármann Pálsson,Björg Torfadóttir,Sigrún Ósk,Sigurjón Már,Halldóra Hafsteins,Guðlaug Svala Kristjánsdóttir,Mamiko Dís Ragnarsdóttir Skoðun
Skoðun Mega einhverf hverfa? Ármann Pálsson,Björg Torfadóttir,Sigrún Ósk,Sigurjón Már,Halldóra Hafsteins,Guðlaug Svala Kristjánsdóttir,Mamiko Dís Ragnarsdóttir skrifar
Skoðun Að hafa hemil á nýjum ófjármögnuðum útgjöldum er lykillinn að sjálfbærum rekstri sveitarfélaga Jón Ingi Hákonarson skrifar
Skoðun Homo sapiens að öðrum toga: Af hverju ætti ég eiginlega að mæta á PIFF-kvikmyndhátíðina? Ólafur Guðsteinn Kristjánsson skrifar
Skoðun Hugsum fíknivanda upp á nýtt - Ný nálgun í meðhöndlun fíknivanda og áhættuhegðunar Svala Jóhannesdóttir,Lilja Sif Þorsteinsdóttir skrifar
Skoðun Háskólinn á Bifröst – Öflugur og sjálfstæður fjarnámsskóli Sólveig Hallsteinsdóttir skrifar
Skoðun Það eru fleiri fiskar í sjónum og fleiri sjónarmið í hafstjórn Guðbjörg Ásta Ólafsdóttir skrifar
Mega einhverf hverfa? Ármann Pálsson,Björg Torfadóttir,Sigrún Ósk,Sigurjón Már,Halldóra Hafsteins,Guðlaug Svala Kristjánsdóttir,Mamiko Dís Ragnarsdóttir Skoðun