Meira um íslenskan her Magnús Árni Skjöld Magnússon skrifar 28. febrúar 2025 16:30 Nú hafa þrír kollegar mínir við Háskólann á Bifröst, þau Bjarni Már Magnússon, Anna Hildur Hildibrandsdóttir og Ólína Kjerúlf Þorvarðardóttir, tjáð sig á opinberum vettvangi í umræðunni um „íslenskan her“, að mínu mati allt mjög málefnaleg innlegg og þörf. Mig langar engu að síður að bætast í þennan hóp. Ég vona að mér takist að vera jafn málefnalegur og þau. Bjarni Már Magnússon, prófessor og deildarforseti lagadeildar, hóf umræðuna á síðum Morgunblaðsins í vikunni og hefur hann verið gestur ýmissra ljósvakamiðla síðan að útskýra betur það sem hann setti fram í greininni. Enda voru það hugmyndir sem að mörgu leiti eru mjög framandi í umræðunni um þessi mál hér á landi. Hann varpaði fram hugmyndum um stofnun varnarmálaráðuneytis og hers, um almenna herskyldu og leyniþjónustu svo eitthvað sé nefnt. Nýjungin við nálgun Bjarna eru kannski ekki verkefnin sem slík, enda eru mörg þeirra unnin nú þegar hér á landi á hinum ýmsu stöðum (að undanskilinni herskyldunni), heldur nöfnin sem hann gefur þeim. Nú er ég ekki ókunnugur hugmyndum Bjarna, enda höfum við um nokkurt skeið unnið saman að rannsóknum á íslenskum varnarmálum, t.a.m. hinni sérstöku stjórnsýslu sem er til staðar hér á landi þegar kemur að varnartengdum verkefnum. Svo eitthvað sé tínt til í þeim efnum þá eru helstu varnartengdu verkefnin - samstarf okkar við bandalagsþjóðir okkar í hernaðarbandalaginu NATO og rekstur hernaðarmannvirkjanna á Keflavíkurflugvelli - á höndum Landhelgisgæslunnar. Samt sem áður er ekki minnst á varnarmál í lögum nr. 52/2006 um Landhelgisgæsluna og ekki er minnst á stofnunina í varnarmálalögum nr. 34/2008 þrátt fyrir að Landhelgisgæslan sé lykilstofnun fyrir framkvæmd varnarmála. Ofan á þetta bætist að varnarmál heyra undir utanríkisráðherra en Landhelgisgæslan heyrir undir dómsmálaráðherra. Í því samhengi vakna stjórnskipulegar spurningar um ábyrgð á varnarmálatengdri starfsemi Landhelgsgæslunnar. Í gegnum rannsóknir okkar Bjarna höfum við orðið þess áskynja að bandalagsþjóðum okkar í NATO þykir erfitt að átta sig á stöðu mála þegar kemur að þessum efnum hér á landi og þykir skorta nokkuð á skýrar boðleiðir og gegnsæi þegar kemur að þessum verkefnum. En þetta er ekki það eina sem vekur spurningar þegar kemur að varnarmálatengdum verkefnum sem eru á höndum borgaralegra íslenskra stofnana. Í öllum þeim löndum sem við berum okkur saman við - þar á meðal á öllum Norðurlöndunum, sem eru eins og allir vita okkur ekki mjög framandi samfélög - er gerður skýr greinarmunur á hernaðarlegum og borgaralegum verkefnum. Það er ekki útaf engu, en alþjóðlög og lög um vopnuð átök eru mjög skýr um þessa hluti. Þau gera ráð fyrir því að þau sem sinna hernaðartengdum verkefnum séu skilgreind sem hermenn og þau sem eru skilgreind sem borgaralegir starfsmenn séu ekki að sinna varnar- eða hernaðartengdum verkefnum. Ástæðan fyrir því er sú að ef til átaka kemur (sem við auðvitað vonum ekki) þá eru borgaralegir starfsmenn varðir fyrir vopnuðum árásum með Genfarsamningunum, sem eru alþjóðalög/-samningar, sem eiga uppruna sinn á nítjándu öldinni, en voru reglulega uppfærðir á þeirri tuttugustu, og gilda um hátterni stríðandi fylkinga í vopnuðum átökum. Samkvæmt Genfarsamningunum eru árásir á almenna borgara og borgaralega starfsmenn stríðsglæpur, en árásir á hermenn ekki. Að sama skapi er það stríðsglæpur að nota borgaralega starfsmenn í hernaði. Það má því færa rök fyrir því að, ef til átaka kæmi, værum við að fremja stríðsglæpi með því að láta borgaralega starfsmenn Landhelgisgæslunnar sinna hernaðartengdum verkefnum á Keflavíkurflugvelli, þó vonandi reyni aldrei á þá spurningu. En það er hins vegar engu að síður eðlilegt að þetta veki upp spurningar. Þessi sérstaka staða er upp komin af því að undanfarna áratugi hefur verið mikil feimni á hinu pólitíska sviði við að tala opinskátt um íslensk varnarmál og aukna ábyrgð okkar á þeim málum, þar sem þau sem hafa gert það hafa gjarnan lent í að vera úthrópuð sem einhverskonar stríðsæsingafólk. Þá hefur og verið stutt í hótfyndni um “íslenska tindáta” en hún hefur t.d. skotið upp kollinum í viðbrögðum við skrifum Bjarna oftar en einu sinni og oftar en tvisvar. Sigmund heitinn, sem var skopmyndateiknari Morgunblaðsins í áratugi teiknaði Björn Bjarnason í hermannabúningi það sem eftir var útaf því að hann ljáði máls á þessari spurningu þegar hann var dómsmálaráðherra seint á síðustu öld. Það verður að geta þess að margt ágætt hefur verið gert á undanförnum árum í þessum efnum. Tilkoma þjóðaröryggisráðs var mjög gott skref, auk þess sem mikilvæg skref hafa verið stigin af hálfu Alþingis t.d. með samþykkt þjóðaröryggisstefnu árið 2016 sem var uppfærð á þarsíðasta ári, þó hún sé nú enn sem komið er frekar almenn. Það voru hinsvegar klárlega mistök að leggja niður Varnarmálastofnun árið 2010 og færa verkefni hennar til Landhelgisgæslunnar, Ríkislögreglustjóra, Fasteigna ríkissjóðs og utanríkisráðuneytisins, en sú stofnun, sem komið var á fót einungis tveimur árum fyrr, var vísir að mikilvægri samþættingu á varnarmálatengdum verkefnum íslenska ríkisins, meðal annars vandaðri greiningu á öryggisógnum þeim sem við stöndum frammi fyrir og nú sem aldrei fyrr! Það er ekki eðlilegt að slíkar greiningar séu unnar á vettvangi borgaralegra stofnana á borð við lögregluna og skapar það í raun í sjálfu sér öryggisógn fyrir bandalagsþjóðir okkar í NATO, sem þurfa að deila með okkur upplýsingum til að varnarkeðjan virki sem skyldi. Löggæslustofnanir eiga að sama skapi ekki að búa yfir valdheimildum eða upplýsingum sem eingöngu eiga að vera á vettvangi stofnana sem sinna landvörnum og öryggi ríkisins sem slíks. Slíkt er á mjög gráu svæði lýðræðislega. Það er að ég held enginn - og sannarlega ekki minn góði kollega Bjarni Már Magnússon - að tala um þungvopnaðar hersveitir skipaðar krúnurökuðum 19 til 26 ára gömlum íslenskum borgar- og sveitapiltum sem ættu að eiga í einhverskonar fullu tré við rússneskan innrásarher, heldur er verið að tala um að taka rækilega til í stjórnsýslu íslenskra varnarmála. Það er til þess að auka sjálfstæða getu okkar til að taka afstöðu til okkar eigin landvarna og kannski ekki síst til að við séum ekki veiki hlekkurinn í þeirri sterku keðju sem þarf að vera til staðar þegar kemur að því að standa vörð um lýðræðisleg gildi, frelsi og fullveldi þjóða í okkar heimshluta. Þurfi það til að stofna varnarmálaráðuneyti og skilgreina þá starfsmenn á vegum íslenskra stjórnvalda sem nú þegar sinna varnartengdum verkefnum sem „hernaðarlega“ þá væru það að mínu mati skynsamleg fyrstu skref. Höfundur er dósent í stjórnmálafræði við Háskólann á Bifröst Viltu birta grein á Vísi? Sendu okkur póst. Senda grein Öryggis- og varnarmál Hernaður Magnús Árni Skjöld Magnússon Mest lesið Á hvaða ári er Inga Sæland stödd? Snorri Másson Skoðun 76 dagar Erlingur Sigvaldason Skoðun Draugagangur í Alaska Hannes Pétursson Skoðun Háskólaþorpið Bifröst og fólkið sem gleymdist Margrét Jónsdóttir Njarðvík Skoðun Húsnæðisbæturnar sem hurfu Ragnar Sigurður Kristjánsson Skoðun Sporin þín Valtýr Soffía Sigurðardóttir Skoðun Hoppað í drullipolli við hliðina á Snorra Mássyni. Um allskonar fólk, líka í Miðflokknum Ægir Lúðvíksson Skoðun Loftslagsverkfræði: Verkefni sem borgar sig ekki að láta bíða Snjólaug Árnadóttir,Páll Gunnarsson Skoðun Ákall til KKÍ og íslensku íþróttahreyfingarinnar Ragnhildur Hólmgeirsdóttir,Oddný Björg Rafnsdóttir,Svanhildur Anja Ástþórsdóttir,Guðjón Magnússon,Margrét Rut Eddudóttir Skoðun Hunsuðu menntamálin – en ætla nú að bjarga þeim Sigurður Kári Harðarson Skoðun Skoðun Skoðun Von í Vonarskarði Þuríður Helga Kristjánsdóttir skrifar Skoðun Þjóð gegn þjóðarmorði Finnbjörn A. Hermannsson,Guðrún Margrét Guðmundsdóttir skrifar Skoðun Hvað er eiginlega málið með þessa þéttingu?? Einar Sveinbjörn Guðmundsson skrifar Skoðun Mikilvægi aðgengis og algildrar hönnunar að byggingum í dag og til framtíðar Þuríður harpa Sigurðardóttir skrifar Skoðun Eitt próf á ári – er það snemmtæk íhlutun? Íris E. Gísladóttir skrifar Skoðun Þegar öllu er á botninn hvolft Ingólfur Sverrisson skrifar Skoðun Kynbundin áhrif barneigna á atvinnuþátttöku og tekjur Sigríður Ingibjörg Ingadóttir,Steinunn Bragadóttir skrifar Skoðun Viltu finna milljarð? - Frá gráu svæði í gagnsæi Gunnar Pétur Haraldsson skrifar Skoðun Ný sókn í menntamálum – tækifæri eða hliðarskref? Ingibjörg Isaksen skrifar Skoðun Á hvaða ári er Inga Sæland stödd? Snorri Másson skrifar Skoðun Eru börn innviðir? Hjördís Eva Þórðardóttir skrifar Skoðun Háskólaþorpið Bifröst og fólkið sem gleymdist Margrét Jónsdóttir Njarðvík skrifar Skoðun Körfubolti á tímum þjóðarmorðs Bjarni Þór Sigurbjörnsson skrifar Skoðun Draugagangur í Alaska Hannes Pétursson skrifar Skoðun Loftslagsverkfræði: Verkefni sem borgar sig ekki að láta bíða Snjólaug Árnadóttir,Páll Gunnarsson skrifar Skoðun Hoppað í drullipolli við hliðina á Snorra Mássyni. Um allskonar fólk, líka í Miðflokknum Ægir Lúðvíksson skrifar Skoðun 76 dagar Erlingur Sigvaldason skrifar Skoðun Í minningu körfuboltahetja Snæbjörn Guðmundsson skrifar Skoðun Er kominn tími til að láta endurmeta brunabótamatið á þínu húsnæði? Heiðrún Jónsdóttir skrifar Skoðun Húsnæðisbæturnar sem hurfu Ragnar Sigurður Kristjánsson skrifar Skoðun Ákall til KKÍ og íslensku íþróttahreyfingarinnar Ragnhildur Hólmgeirsdóttir,Oddný Björg Rafnsdóttir,Svanhildur Anja Ástþórsdóttir,Guðjón Magnússon,Margrét Rut Eddudóttir skrifar Skoðun Hjartans mál í kennslu Sigurður Árni Reynisson skrifar Skoðun Hunsuðu menntamálin – en ætla nú að bjarga þeim Sigurður Kári Harðarson skrifar Skoðun Sporin þín Valtýr Soffía Sigurðardóttir skrifar Skoðun Að saga rótina undan trénu og halda að stofninn vaxi hraðar: hugleiðing um tillögur Viðskiptaráðs Birgir Orri Ásgrímsson skrifar Skoðun Mikilvægi aðgengis og algildrar hönnunar að byggingum í dag og til framtíðar Þuríður Harpa Sigurðardóttir skrifar Skoðun Sjallar og lyklaborðið Sigfús Ómar Höskuldsson skrifar Skoðun Fimm af tíu veitingastöðum hættu með hvalkjöt Valgerður Árnadóttir,Stefán Yngvi Pétursson,Rósa Líf Darradóttir,Anahita S. Babaei skrifar Skoðun „Stóra fallega frumvarpið“ hans Trump Gunnar Alexander Ólafsson skrifar Skoðun Verndun vatns og stjórn vatnamála Ólafur Arnar Jónsson,Sigurður Guðjónsson skrifar Sjá meira
Nú hafa þrír kollegar mínir við Háskólann á Bifröst, þau Bjarni Már Magnússon, Anna Hildur Hildibrandsdóttir og Ólína Kjerúlf Þorvarðardóttir, tjáð sig á opinberum vettvangi í umræðunni um „íslenskan her“, að mínu mati allt mjög málefnaleg innlegg og þörf. Mig langar engu að síður að bætast í þennan hóp. Ég vona að mér takist að vera jafn málefnalegur og þau. Bjarni Már Magnússon, prófessor og deildarforseti lagadeildar, hóf umræðuna á síðum Morgunblaðsins í vikunni og hefur hann verið gestur ýmissra ljósvakamiðla síðan að útskýra betur það sem hann setti fram í greininni. Enda voru það hugmyndir sem að mörgu leiti eru mjög framandi í umræðunni um þessi mál hér á landi. Hann varpaði fram hugmyndum um stofnun varnarmálaráðuneytis og hers, um almenna herskyldu og leyniþjónustu svo eitthvað sé nefnt. Nýjungin við nálgun Bjarna eru kannski ekki verkefnin sem slík, enda eru mörg þeirra unnin nú þegar hér á landi á hinum ýmsu stöðum (að undanskilinni herskyldunni), heldur nöfnin sem hann gefur þeim. Nú er ég ekki ókunnugur hugmyndum Bjarna, enda höfum við um nokkurt skeið unnið saman að rannsóknum á íslenskum varnarmálum, t.a.m. hinni sérstöku stjórnsýslu sem er til staðar hér á landi þegar kemur að varnartengdum verkefnum. Svo eitthvað sé tínt til í þeim efnum þá eru helstu varnartengdu verkefnin - samstarf okkar við bandalagsþjóðir okkar í hernaðarbandalaginu NATO og rekstur hernaðarmannvirkjanna á Keflavíkurflugvelli - á höndum Landhelgisgæslunnar. Samt sem áður er ekki minnst á varnarmál í lögum nr. 52/2006 um Landhelgisgæsluna og ekki er minnst á stofnunina í varnarmálalögum nr. 34/2008 þrátt fyrir að Landhelgisgæslan sé lykilstofnun fyrir framkvæmd varnarmála. Ofan á þetta bætist að varnarmál heyra undir utanríkisráðherra en Landhelgisgæslan heyrir undir dómsmálaráðherra. Í því samhengi vakna stjórnskipulegar spurningar um ábyrgð á varnarmálatengdri starfsemi Landhelgsgæslunnar. Í gegnum rannsóknir okkar Bjarna höfum við orðið þess áskynja að bandalagsþjóðum okkar í NATO þykir erfitt að átta sig á stöðu mála þegar kemur að þessum efnum hér á landi og þykir skorta nokkuð á skýrar boðleiðir og gegnsæi þegar kemur að þessum verkefnum. En þetta er ekki það eina sem vekur spurningar þegar kemur að varnarmálatengdum verkefnum sem eru á höndum borgaralegra íslenskra stofnana. Í öllum þeim löndum sem við berum okkur saman við - þar á meðal á öllum Norðurlöndunum, sem eru eins og allir vita okkur ekki mjög framandi samfélög - er gerður skýr greinarmunur á hernaðarlegum og borgaralegum verkefnum. Það er ekki útaf engu, en alþjóðlög og lög um vopnuð átök eru mjög skýr um þessa hluti. Þau gera ráð fyrir því að þau sem sinna hernaðartengdum verkefnum séu skilgreind sem hermenn og þau sem eru skilgreind sem borgaralegir starfsmenn séu ekki að sinna varnar- eða hernaðartengdum verkefnum. Ástæðan fyrir því er sú að ef til átaka kemur (sem við auðvitað vonum ekki) þá eru borgaralegir starfsmenn varðir fyrir vopnuðum árásum með Genfarsamningunum, sem eru alþjóðalög/-samningar, sem eiga uppruna sinn á nítjándu öldinni, en voru reglulega uppfærðir á þeirri tuttugustu, og gilda um hátterni stríðandi fylkinga í vopnuðum átökum. Samkvæmt Genfarsamningunum eru árásir á almenna borgara og borgaralega starfsmenn stríðsglæpur, en árásir á hermenn ekki. Að sama skapi er það stríðsglæpur að nota borgaralega starfsmenn í hernaði. Það má því færa rök fyrir því að, ef til átaka kæmi, værum við að fremja stríðsglæpi með því að láta borgaralega starfsmenn Landhelgisgæslunnar sinna hernaðartengdum verkefnum á Keflavíkurflugvelli, þó vonandi reyni aldrei á þá spurningu. En það er hins vegar engu að síður eðlilegt að þetta veki upp spurningar. Þessi sérstaka staða er upp komin af því að undanfarna áratugi hefur verið mikil feimni á hinu pólitíska sviði við að tala opinskátt um íslensk varnarmál og aukna ábyrgð okkar á þeim málum, þar sem þau sem hafa gert það hafa gjarnan lent í að vera úthrópuð sem einhverskonar stríðsæsingafólk. Þá hefur og verið stutt í hótfyndni um “íslenska tindáta” en hún hefur t.d. skotið upp kollinum í viðbrögðum við skrifum Bjarna oftar en einu sinni og oftar en tvisvar. Sigmund heitinn, sem var skopmyndateiknari Morgunblaðsins í áratugi teiknaði Björn Bjarnason í hermannabúningi það sem eftir var útaf því að hann ljáði máls á þessari spurningu þegar hann var dómsmálaráðherra seint á síðustu öld. Það verður að geta þess að margt ágætt hefur verið gert á undanförnum árum í þessum efnum. Tilkoma þjóðaröryggisráðs var mjög gott skref, auk þess sem mikilvæg skref hafa verið stigin af hálfu Alþingis t.d. með samþykkt þjóðaröryggisstefnu árið 2016 sem var uppfærð á þarsíðasta ári, þó hún sé nú enn sem komið er frekar almenn. Það voru hinsvegar klárlega mistök að leggja niður Varnarmálastofnun árið 2010 og færa verkefni hennar til Landhelgisgæslunnar, Ríkislögreglustjóra, Fasteigna ríkissjóðs og utanríkisráðuneytisins, en sú stofnun, sem komið var á fót einungis tveimur árum fyrr, var vísir að mikilvægri samþættingu á varnarmálatengdum verkefnum íslenska ríkisins, meðal annars vandaðri greiningu á öryggisógnum þeim sem við stöndum frammi fyrir og nú sem aldrei fyrr! Það er ekki eðlilegt að slíkar greiningar séu unnar á vettvangi borgaralegra stofnana á borð við lögregluna og skapar það í raun í sjálfu sér öryggisógn fyrir bandalagsþjóðir okkar í NATO, sem þurfa að deila með okkur upplýsingum til að varnarkeðjan virki sem skyldi. Löggæslustofnanir eiga að sama skapi ekki að búa yfir valdheimildum eða upplýsingum sem eingöngu eiga að vera á vettvangi stofnana sem sinna landvörnum og öryggi ríkisins sem slíks. Slíkt er á mjög gráu svæði lýðræðislega. Það er að ég held enginn - og sannarlega ekki minn góði kollega Bjarni Már Magnússon - að tala um þungvopnaðar hersveitir skipaðar krúnurökuðum 19 til 26 ára gömlum íslenskum borgar- og sveitapiltum sem ættu að eiga í einhverskonar fullu tré við rússneskan innrásarher, heldur er verið að tala um að taka rækilega til í stjórnsýslu íslenskra varnarmála. Það er til þess að auka sjálfstæða getu okkar til að taka afstöðu til okkar eigin landvarna og kannski ekki síst til að við séum ekki veiki hlekkurinn í þeirri sterku keðju sem þarf að vera til staðar þegar kemur að því að standa vörð um lýðræðisleg gildi, frelsi og fullveldi þjóða í okkar heimshluta. Þurfi það til að stofna varnarmálaráðuneyti og skilgreina þá starfsmenn á vegum íslenskra stjórnvalda sem nú þegar sinna varnartengdum verkefnum sem „hernaðarlega“ þá væru það að mínu mati skynsamleg fyrstu skref. Höfundur er dósent í stjórnmálafræði við Háskólann á Bifröst
Hoppað í drullipolli við hliðina á Snorra Mássyni. Um allskonar fólk, líka í Miðflokknum Ægir Lúðvíksson Skoðun
Loftslagsverkfræði: Verkefni sem borgar sig ekki að láta bíða Snjólaug Árnadóttir,Páll Gunnarsson Skoðun
Ákall til KKÍ og íslensku íþróttahreyfingarinnar Ragnhildur Hólmgeirsdóttir,Oddný Björg Rafnsdóttir,Svanhildur Anja Ástþórsdóttir,Guðjón Magnússon,Margrét Rut Eddudóttir Skoðun
Skoðun Mikilvægi aðgengis og algildrar hönnunar að byggingum í dag og til framtíðar Þuríður harpa Sigurðardóttir skrifar
Skoðun Kynbundin áhrif barneigna á atvinnuþátttöku og tekjur Sigríður Ingibjörg Ingadóttir,Steinunn Bragadóttir skrifar
Skoðun Loftslagsverkfræði: Verkefni sem borgar sig ekki að láta bíða Snjólaug Árnadóttir,Páll Gunnarsson skrifar
Skoðun Hoppað í drullipolli við hliðina á Snorra Mássyni. Um allskonar fólk, líka í Miðflokknum Ægir Lúðvíksson skrifar
Skoðun Er kominn tími til að láta endurmeta brunabótamatið á þínu húsnæði? Heiðrún Jónsdóttir skrifar
Skoðun Ákall til KKÍ og íslensku íþróttahreyfingarinnar Ragnhildur Hólmgeirsdóttir,Oddný Björg Rafnsdóttir,Svanhildur Anja Ástþórsdóttir,Guðjón Magnússon,Margrét Rut Eddudóttir skrifar
Skoðun Að saga rótina undan trénu og halda að stofninn vaxi hraðar: hugleiðing um tillögur Viðskiptaráðs Birgir Orri Ásgrímsson skrifar
Skoðun Mikilvægi aðgengis og algildrar hönnunar að byggingum í dag og til framtíðar Þuríður Harpa Sigurðardóttir skrifar
Skoðun Fimm af tíu veitingastöðum hættu með hvalkjöt Valgerður Árnadóttir,Stefán Yngvi Pétursson,Rósa Líf Darradóttir,Anahita S. Babaei skrifar
Hoppað í drullipolli við hliðina á Snorra Mássyni. Um allskonar fólk, líka í Miðflokknum Ægir Lúðvíksson Skoðun
Loftslagsverkfræði: Verkefni sem borgar sig ekki að láta bíða Snjólaug Árnadóttir,Páll Gunnarsson Skoðun
Ákall til KKÍ og íslensku íþróttahreyfingarinnar Ragnhildur Hólmgeirsdóttir,Oddný Björg Rafnsdóttir,Svanhildur Anja Ástþórsdóttir,Guðjón Magnússon,Margrét Rut Eddudóttir Skoðun