Um flug geirfuglsins Sigríður Hagalín Björnsdóttir skrifar 4. júní 2024 08:00 Á þessum degi, 4. júní, fyrir réttum 180 árum, sigldi hópur manna frá Höfnum í þeim göfuga tilgangi að varðveita íslenska geirfuglinn. Þeir klifu fertugan hamar Eldeyjar, fundu þar tvo geirfugla á klettasnös og sneru þá úr hálsliðnum, fluttu síðan hræin með sér til lands og komu þeim í hendur Siemsens kaupmanns í Reykjavík. Hann greiddi þeim 300 krónur fyrir hvort stykki, og seldi síðan áfram til erlendra vísindamanna. Tveir síðustu geirfuglarnir sem vitað er með vissu að hafi verið til í veröldinni voru síðan stoppaðir upp og varðveittir á söfnum. Hvaða lærdóm má draga af þessum atburði? Eflaust eitthvað um heimsku og skammsýni allra þeirra sem komu að máli, en ég held að enginn þeirra hafi verið knúinn áfram af illum hvötum. Þetta voru sennilega allt góðir menn og velmeinandi, og ég dreg fyrst og fremst þessa ályktun af atburðinum: of einstrengingsleg varðveisla tegundanna getur hreinlega útrýmt þeim. Mér dettur ekki í hug að líkja íslenskri tungu við íslenska geirfuglinn. Hún er hvorki stór né klunnaleg, og þaðan af síður ófleyg eða ósjálfbjarga. En ég óttast að sumir einlægir velunnarar hennar skapi henni sömu örlög og geirfuglinum; að varðveisla hennar ríði henni á endanum að fullu. Íslensk tunga er, enn sem komið er, sprellifandi. Hún er í fantaformi, í daglegri notkun í alls konar munnum og kollum, ungum og gömlum, lærðum og ólærðum, innfæddum og aðfluttum, á Íslandi og í útlöndum. Sjálfsagt hafa aldrei eins margir, á einum tíma, talað, lesið og skrifað íslensku og í dag. Eins og öll heilbrigð og lifandi fyrirbæri í veröldinni tekur hún stöðugum breytingum, lagar sig að hugsun og tilfinningu hvers sem notar hana. Hún er máttugt og margbrotið verkfæri, það er gaman að nota hana. Undanfarið hafa margir góðir, velmeinandi menn stigið fram íslenskunni til varnar. Þeir halda því fram að sjálft Ríkisútvarpið hafi bannað viðteknar málvenjur og málfræðireglur, og ætli að venja þjóðina á nýstárlegt og kynhlutlaust mál, með góðu eða illu. Netheimar loga, formaður Miðflokksins skrifar ógnarlanga grein um málið í Morgunblaðið og menningarmálaráðherra hefur kallað útvarpsstjóra á teppið. Engu máli virðist skipta að Ríkisútvarpið beri af sér sakir og bendi á að þar innandyra sé fólk bara að reyna að vanda sig, því sé frjálst að nota það orðalag sem því þykir eðlilegt, svo lengi sem það teljist ekki beinlínis rangt. Og hér er rétt að árétta að íslensk tunga varð ekki til í kringum, eða út af reglum um rétt málfar og stafsetningu. Hún var ein ólgandi, skapandi, lífræn súpa um aldir áður en fyrsti málfræðingurinn settist niður og skrifaði ritgerð sína, og mörgum öldum áður en þeir góðu menn Björn Guðfinnsson og Árni Bö reyndu að koma á hana böndum, staðla hana og sjá til þess að allir – allir – notuðu nákvæmlega sama ritháttinn og málfræðireglurnar. Enginn þeirra Snorra Sturlusonar, Hallgríms Péturssonar, Jónasar Hallgrímssonar eða Halldórs Laxness hefði staðist þeirra ströngu kröfur. Þeir þrír fyrrnefndu hefðu sennilega orðið steinhissa að sjá ljóð sín og texta öll útkrotuð í leiðréttingum, sá síðastnefndi kærði sig kollóttan. Ég ætla að leyfa mér að fullyrða að íslenskunni stafar engin hætta af því að sum okkar tali stundum um fólk frekar en menn, þau frekar en þá, jafnvel þótt það heyrist stundum í Ríkisútvarpinu. (Ég vinn þar og hef aldrei orðið vör við gagnrýni eða þrýsting vegna minnar íhaldssömu máltilfinningar.) Ég held að í stóra samhenginu skipti litlu máli hvort einhver segir mér langar eða það var sagt mér. Meira að segja viðtengingarhátturinn, í allri sinni hikandi fegurð, er engin sérstakur mælikvarði á lífslíkur íslenskunnar. Allar nágrannaþjóðir okkar losuðu sig við hann fyrir löngu, og þó lifðu enskan, danskan, norskan og sænskan góðu lífi síðast þegar fréttist til þeirra. En íslensk tunga er vissulega í útrýmingarhættu. Sú ógn stafar ekki af blæbrigðum hennar og smekksatriðum, heldur af stöðugum ágangi nýrra miðla, sem íslenskan hefur ekki fengið tíma, ráðrúm eða fjármagn til að aðlagast. Á okkur bylur endalaus hríð afþreyingar, menningarefnis, upplýsinga og samskipta á ensku, sem beina athygli okkar, tíma og fjármagni frá efni á íslensku. Framlög til rannsókna og kennslu á íslenskri tungu, bókmenntum og öðrum hugvísindum við Háskóla Íslands hafa verið skorin niður við trog, almenningsbókasöfnum er lokað í sparnaðarskyni á sumrin, frjálsir fjölmiðlar rorra í andarslitrunum og fyrirtæki eins og Storytel hefur fengið að stunda rányrkju í íslenska bókmenntahagkerfinu, svo höfundar og þýðendur eiga sífellt erfiðara með að lifa af verkum sínum. Um leið notum við hvert tækifæri til að berja hvert á öðru fyrir að tala eða skrifa vitlaust mál, stafsetja vitlaust, beygja vitlaust, nota hikorð eða slettur. Er nokkuð skrítið að mörgum finnist bara best að nota ensku? Ég held að ef einhver hefði haft rænu á því á sínum tíma að leggja fjármagn, alúð og vinnu í að hjálpa geirfuglinum að lifa, dafna og fjölga sér í stað þess að varðveita hann, þá væri hann mögulega enn til á jörðinni. Hver veit, kannski hefði hann þróast og lært að fljúga? Mig langar til að stinga þeirri hugmynd að þeim góðu, velmeinandi mönnum sem ganga harðast fram við að vernda íslenska tungu, að þeir eyði ekki verðmætri orku og púðri í að reyna að koma í veg fyrir að hún lagi sig að samtíma sínum. Það er bæði tilgangslaust og skaðlegt; tungan breytist og þróast áfram þótt starfsfólki Ríkisútvarpsins verði bannað að meðtaka þær breytingar og bera þær áfram í textum sínum. Ef okkur er raunverulega annt um framtíð íslenskrar tungu, þá þurfum við að beina orku okkar og athygli að því að rækta hana. Við þurfum meira fjármagn, alúð og vinnu í íslenskukennslu á öllum skólastigum, bæði fyrir innfædda og aðflutta; okkur vantar fleiri og betri þýðingar; við þurfum að gera gangskör að textun og talsetningu; okkur vantar fleiri og sterkari innlenda fjölmiðla og bókaútgáfur; við þurfum að efla bókasöfnin okkar, ekki loka þeim; við verðum að gera fleira fólki kleift að vinna við að skrifa, tala og hugsa á íslensku. Það kann að vera dýrara að efla íslenska tungu en að varðveita hana sem safngrip, en það dregur úr líkunum á því að henni verði útrýmt. Ég legg til að við leyfum íslenskunni að fljúga í stað þess að stoppa hana upp. Höfundur er atvinnumaður í íslenskri tungu og áhugamaður um fugla, og situr í stjórn Rithöfundasambands Íslands. Viltu birta grein á Vísi? Sendu okkur póst. Senda grein Fuglar Íslensk tunga Ríkisútvarpið Fjölmiðlar Mest lesið „Eruð þið sammála lausagöngu katta?“ Sighvatur Björgvinsson Skoðun Hverjir borga leikskólann í Kópavogi? Örn Arnarson Skoðun Fimm staðreyndir fyrir Gunnþór Ingvason Arnar Þór Ingólfsson Skoðun Hvernig meðhöndlum við vanda sem ekki má tala um? Skaðaminnkandi nálgun í fangelsum Margrét Dís Yeoman Skoðun Tökum samtalið Gunnþór Ingvason Skoðun Á flandri í klandri Jens Garðar Helgason Skoðun Ferðaleiðsögn í skjóli ábyrgðar – tími til kominn að endurhugsa nálgunina Guðmundur Björnsson Skoðun „Skömmin þín“ Jokka G. Birnudóttir Skoðun Þegar illfygli leiðir stórmennskubrjálæðing Ole Anton Bieltvedt Skoðun Réttlæti fyrir þjóðina, framfarir fyrir landsbyggðina Guðmundur Ari Sigurjónson Skoðun Skoðun Skoðun Þegar óttinn er ekki sannur Sigurður Árni Reynisson skrifar Skoðun Fimm staðreyndir fyrir Gunnþór Ingvason Arnar Þór Ingólfsson skrifar Skoðun Réttlæti byggir ekki á rangfærslum – svar við málflutningi þingflokksformanns Samfylkingar um veiðigjaldafrumvarpið Kristinn Karl Brynjarsson skrifar Skoðun Björgun hvala og orðræðan sem máli skiptir Valgerður Árnadóttir,Stefán Yngvi Pétursson,Rósa Líf Darradóttir,Anahita S. Babaei skrifar Skoðun Ferðaleiðsögn í skjóli ábyrgðar – tími til kominn að endurhugsa nálgunina Guðmundur Björnsson skrifar Skoðun Á flandri í klandri Jens Garðar Helgason skrifar Skoðun Átak til að stytta biðlista barna eftir sérfræðiaðstoð Helga Þórðardóttir skrifar Skoðun Hverjir borga leikskólann í Kópavogi? Örn Arnarson skrifar Skoðun Tölvupóstar fjórðu iðnbyltingarinnar Sigurjón Njarðarson skrifar Skoðun „Skömmin þín“ Jokka G. Birnudóttir skrifar Skoðun Tökum samtalið Gunnþór Ingvason skrifar Skoðun „Eruð þið sammála lausagöngu katta?“ Sighvatur Björgvinsson skrifar Skoðun Réttlæti fyrir þjóðina, framfarir fyrir landsbyggðina Guðmundur Ari Sigurjónson skrifar Skoðun Hvernig meðhöndlum við vanda sem ekki má tala um? Skaðaminnkandi nálgun í fangelsum Margrét Dís Yeoman skrifar Skoðun Stuðningur við nýsköpun í menntun: Leið að betra mati Bogi Ragnarsson skrifar Skoðun Þegar illfygli leiðir stórmennskubrjálæðing Ole Anton Bieltvedt skrifar Skoðun Afruglari Þórður Björn Sigurðsson skrifar Skoðun Þjóðkirkja á réttri leið Þórður Guðmundsson skrifar Skoðun Staðreyndir um einfaldara regluverk Guðlaugur Þór Þórðarson skrifar Skoðun Við þurfum hagkvæmu virkjunarkostina Gunnar Guðni Tómasson skrifar Skoðun Falin tækifæri til náms Heiða Ingimarsdóttir skrifar Skoðun Gervigreind í námi: 5 lykilskref fyrir öryggi nemenda Björgmundur Guðmundsson skrifar Skoðun Grein til stuðnings Söngskóla Sigurðar Demetz Sveinn Dúa Hjörleifsson,Eyrún Unnarsdóttir,Elmar GIlbertsson,Álfheiður Guðmundsdóttir,Kristján Jóhannesson skrifar Skoðun „Jákvæð viðbrögð“ um veiðigjaldið? Heimir Örn Árnason skrifar Skoðun Skattgreiðendur látnir borga brúsann Hjörtur J. Guðmundsson skrifar Skoðun Nokkur orð um Kúbudeiluna og viðskiptabannið Gylfi Páll Hersir skrifar Skoðun Ráðherrar með reiknivél og leyndarhyggju Kristinn Karl Brynjarsson skrifar Skoðun Gróf misbeiting illa fengins valds Örn Sigurðsson skrifar Skoðun Að sækja gullið (okkar) grein 2 Þröstur Friðfinnsson skrifar Skoðun Það verða aðrir þjóðhátíðardagar fyrir okkur en dagar Palestínumanna eru taldir Davíð Aron Routley skrifar Sjá meira
Á þessum degi, 4. júní, fyrir réttum 180 árum, sigldi hópur manna frá Höfnum í þeim göfuga tilgangi að varðveita íslenska geirfuglinn. Þeir klifu fertugan hamar Eldeyjar, fundu þar tvo geirfugla á klettasnös og sneru þá úr hálsliðnum, fluttu síðan hræin með sér til lands og komu þeim í hendur Siemsens kaupmanns í Reykjavík. Hann greiddi þeim 300 krónur fyrir hvort stykki, og seldi síðan áfram til erlendra vísindamanna. Tveir síðustu geirfuglarnir sem vitað er með vissu að hafi verið til í veröldinni voru síðan stoppaðir upp og varðveittir á söfnum. Hvaða lærdóm má draga af þessum atburði? Eflaust eitthvað um heimsku og skammsýni allra þeirra sem komu að máli, en ég held að enginn þeirra hafi verið knúinn áfram af illum hvötum. Þetta voru sennilega allt góðir menn og velmeinandi, og ég dreg fyrst og fremst þessa ályktun af atburðinum: of einstrengingsleg varðveisla tegundanna getur hreinlega útrýmt þeim. Mér dettur ekki í hug að líkja íslenskri tungu við íslenska geirfuglinn. Hún er hvorki stór né klunnaleg, og þaðan af síður ófleyg eða ósjálfbjarga. En ég óttast að sumir einlægir velunnarar hennar skapi henni sömu örlög og geirfuglinum; að varðveisla hennar ríði henni á endanum að fullu. Íslensk tunga er, enn sem komið er, sprellifandi. Hún er í fantaformi, í daglegri notkun í alls konar munnum og kollum, ungum og gömlum, lærðum og ólærðum, innfæddum og aðfluttum, á Íslandi og í útlöndum. Sjálfsagt hafa aldrei eins margir, á einum tíma, talað, lesið og skrifað íslensku og í dag. Eins og öll heilbrigð og lifandi fyrirbæri í veröldinni tekur hún stöðugum breytingum, lagar sig að hugsun og tilfinningu hvers sem notar hana. Hún er máttugt og margbrotið verkfæri, það er gaman að nota hana. Undanfarið hafa margir góðir, velmeinandi menn stigið fram íslenskunni til varnar. Þeir halda því fram að sjálft Ríkisútvarpið hafi bannað viðteknar málvenjur og málfræðireglur, og ætli að venja þjóðina á nýstárlegt og kynhlutlaust mál, með góðu eða illu. Netheimar loga, formaður Miðflokksins skrifar ógnarlanga grein um málið í Morgunblaðið og menningarmálaráðherra hefur kallað útvarpsstjóra á teppið. Engu máli virðist skipta að Ríkisútvarpið beri af sér sakir og bendi á að þar innandyra sé fólk bara að reyna að vanda sig, því sé frjálst að nota það orðalag sem því þykir eðlilegt, svo lengi sem það teljist ekki beinlínis rangt. Og hér er rétt að árétta að íslensk tunga varð ekki til í kringum, eða út af reglum um rétt málfar og stafsetningu. Hún var ein ólgandi, skapandi, lífræn súpa um aldir áður en fyrsti málfræðingurinn settist niður og skrifaði ritgerð sína, og mörgum öldum áður en þeir góðu menn Björn Guðfinnsson og Árni Bö reyndu að koma á hana böndum, staðla hana og sjá til þess að allir – allir – notuðu nákvæmlega sama ritháttinn og málfræðireglurnar. Enginn þeirra Snorra Sturlusonar, Hallgríms Péturssonar, Jónasar Hallgrímssonar eða Halldórs Laxness hefði staðist þeirra ströngu kröfur. Þeir þrír fyrrnefndu hefðu sennilega orðið steinhissa að sjá ljóð sín og texta öll útkrotuð í leiðréttingum, sá síðastnefndi kærði sig kollóttan. Ég ætla að leyfa mér að fullyrða að íslenskunni stafar engin hætta af því að sum okkar tali stundum um fólk frekar en menn, þau frekar en þá, jafnvel þótt það heyrist stundum í Ríkisútvarpinu. (Ég vinn þar og hef aldrei orðið vör við gagnrýni eða þrýsting vegna minnar íhaldssömu máltilfinningar.) Ég held að í stóra samhenginu skipti litlu máli hvort einhver segir mér langar eða það var sagt mér. Meira að segja viðtengingarhátturinn, í allri sinni hikandi fegurð, er engin sérstakur mælikvarði á lífslíkur íslenskunnar. Allar nágrannaþjóðir okkar losuðu sig við hann fyrir löngu, og þó lifðu enskan, danskan, norskan og sænskan góðu lífi síðast þegar fréttist til þeirra. En íslensk tunga er vissulega í útrýmingarhættu. Sú ógn stafar ekki af blæbrigðum hennar og smekksatriðum, heldur af stöðugum ágangi nýrra miðla, sem íslenskan hefur ekki fengið tíma, ráðrúm eða fjármagn til að aðlagast. Á okkur bylur endalaus hríð afþreyingar, menningarefnis, upplýsinga og samskipta á ensku, sem beina athygli okkar, tíma og fjármagni frá efni á íslensku. Framlög til rannsókna og kennslu á íslenskri tungu, bókmenntum og öðrum hugvísindum við Háskóla Íslands hafa verið skorin niður við trog, almenningsbókasöfnum er lokað í sparnaðarskyni á sumrin, frjálsir fjölmiðlar rorra í andarslitrunum og fyrirtæki eins og Storytel hefur fengið að stunda rányrkju í íslenska bókmenntahagkerfinu, svo höfundar og þýðendur eiga sífellt erfiðara með að lifa af verkum sínum. Um leið notum við hvert tækifæri til að berja hvert á öðru fyrir að tala eða skrifa vitlaust mál, stafsetja vitlaust, beygja vitlaust, nota hikorð eða slettur. Er nokkuð skrítið að mörgum finnist bara best að nota ensku? Ég held að ef einhver hefði haft rænu á því á sínum tíma að leggja fjármagn, alúð og vinnu í að hjálpa geirfuglinum að lifa, dafna og fjölga sér í stað þess að varðveita hann, þá væri hann mögulega enn til á jörðinni. Hver veit, kannski hefði hann þróast og lært að fljúga? Mig langar til að stinga þeirri hugmynd að þeim góðu, velmeinandi mönnum sem ganga harðast fram við að vernda íslenska tungu, að þeir eyði ekki verðmætri orku og púðri í að reyna að koma í veg fyrir að hún lagi sig að samtíma sínum. Það er bæði tilgangslaust og skaðlegt; tungan breytist og þróast áfram þótt starfsfólki Ríkisútvarpsins verði bannað að meðtaka þær breytingar og bera þær áfram í textum sínum. Ef okkur er raunverulega annt um framtíð íslenskrar tungu, þá þurfum við að beina orku okkar og athygli að því að rækta hana. Við þurfum meira fjármagn, alúð og vinnu í íslenskukennslu á öllum skólastigum, bæði fyrir innfædda og aðflutta; okkur vantar fleiri og betri þýðingar; við þurfum að gera gangskör að textun og talsetningu; okkur vantar fleiri og sterkari innlenda fjölmiðla og bókaútgáfur; við þurfum að efla bókasöfnin okkar, ekki loka þeim; við verðum að gera fleira fólki kleift að vinna við að skrifa, tala og hugsa á íslensku. Það kann að vera dýrara að efla íslenska tungu en að varðveita hana sem safngrip, en það dregur úr líkunum á því að henni verði útrýmt. Ég legg til að við leyfum íslenskunni að fljúga í stað þess að stoppa hana upp. Höfundur er atvinnumaður í íslenskri tungu og áhugamaður um fugla, og situr í stjórn Rithöfundasambands Íslands.
Hvernig meðhöndlum við vanda sem ekki má tala um? Skaðaminnkandi nálgun í fangelsum Margrét Dís Yeoman Skoðun
Ferðaleiðsögn í skjóli ábyrgðar – tími til kominn að endurhugsa nálgunina Guðmundur Björnsson Skoðun
Skoðun Réttlæti byggir ekki á rangfærslum – svar við málflutningi þingflokksformanns Samfylkingar um veiðigjaldafrumvarpið Kristinn Karl Brynjarsson skrifar
Skoðun Björgun hvala og orðræðan sem máli skiptir Valgerður Árnadóttir,Stefán Yngvi Pétursson,Rósa Líf Darradóttir,Anahita S. Babaei skrifar
Skoðun Ferðaleiðsögn í skjóli ábyrgðar – tími til kominn að endurhugsa nálgunina Guðmundur Björnsson skrifar
Skoðun Hvernig meðhöndlum við vanda sem ekki má tala um? Skaðaminnkandi nálgun í fangelsum Margrét Dís Yeoman skrifar
Skoðun Grein til stuðnings Söngskóla Sigurðar Demetz Sveinn Dúa Hjörleifsson,Eyrún Unnarsdóttir,Elmar GIlbertsson,Álfheiður Guðmundsdóttir,Kristján Jóhannesson skrifar
Skoðun Það verða aðrir þjóðhátíðardagar fyrir okkur en dagar Palestínumanna eru taldir Davíð Aron Routley skrifar
Hvernig meðhöndlum við vanda sem ekki má tala um? Skaðaminnkandi nálgun í fangelsum Margrét Dís Yeoman Skoðun
Ferðaleiðsögn í skjóli ábyrgðar – tími til kominn að endurhugsa nálgunina Guðmundur Björnsson Skoðun