Því eru lyf notuð í fjallgöngum? Ari Trausti Guðmundsson skrifar 10. nóvember 2023 16:30 Í skrifum og tali hef ég tekið afstöðu í stöku málefnum tengdum fjallamennsku. Nefni hér lyfjanotkun á háum fjöllum í útlöndum. Hæðarveiki er ekki sjúkdómur. Hennar verður vart ofan við 2.700 til 3.000 metra hæð yfir sjó. Dæmi: Í 5.895 m hæð á Kilimanjaro hefur hlutþrýstingur súrefnis lækkað nánast um helming miðað við 21% efnishlutdeild súrefnis í hverjum rúmmetra andrúmsloftsins . Á tindi fjallsins eru aðstæður þá líkar því að 10,1% af andrúmslofti við sjávarmál væri aðgengilegt súrefni. Á Everest (8.848m) er talan 6,9%. Höfuðverkur og ógleði eru fyrstu merki hæðarveiki. Lungna- og heilabjúgur taka við ef líkamanum er ögrað um of eftir þau einkenni, með því að fjallaklifrari eða göngumaður hækkar sig of hratt eða ferðalangur kemur fyrirvaralítið til staðar vel yfir hæðarveikismörkum (t.d. á flugvöllinn í La Paz). Í þessum tilvikum lætur ferðalangurinn ekki reyna nægilega á nauðsynlega aðlögun að aukinni hæð yfir sjó. Hæðarveiki er misalvarlegt varnaðarviðbragð líkamans við ytri aðstæðum. Hver einstaklingur hefur í grunninn meðfædda hæfileika til hæðaraðlögunar. Líkaminn tekur m.a. að fjölga rauðum blóðkornum og öndunin (tíðni og dýpt) breytist með hæðinni. Hann mætir lækkandi hlutþrýstingi súrefnis í lofti með því reyna að efla og viðhalda súrefnisupptöku. Ekki er unnt að auka verulega hæfni til hæðarþols með þjálfun en gott þrek er auðvitað öllum nauðsynlegt t.d. í háfjallamennsku. Svo er unnt að hefja hæðaraðlögun á öðrum lægri stöðum (3.000-4.500 m) á einni til tveimur vikum á undan háfjallaferð og svo með göngum á hærri fjöll, undir hæð lokatindsins á sömu slóðum og hann er. Ég hef lagst gegn almennri og umdeildri notkun lyfja til að reyna að fyrirbyggja hæðarveiki, en ekki gegn meðhöndlun hennar með lyfjum eða notkun við aðstæður þar sem menn neyðast til að flýta sér. Hef sett fyrirbyggjandi eða þolaukandi lyfjanotkun í fjallamennsku á hillu með lyfjamisnotkun, doping, til dæmis í hjólreiðakeppni. Ég tel engu breyta þótt fjallamennskan sé ekki liður í keppni. Sjálfur hef ég reynslu af notkun glákulyfsins diamox í langri háfjallaferð og mæli ekki með því né nokkru öðru lyfi. Andstaða við þá skoðun er algeng og veldur deilum. Mótmæli leikmanns eða læknis á borð við þau að stöðug inntaka diamox vegan ferðar á Kilimanjaro sé ekkert öðru vísi en fyrirfram inntaka malaríulyfs í Afríkuferð duga ekki. Í öðru tilvikinu er lyf tekið inn við eðlilegum og einstaklingsbundnum viðbrögðum líkamans við aukinni hæð og í raun ekki vitað hvað gerast myndi án þess. Viðkomandi gæti komist af án lyfsins, ef skynsamlega er haldið á spilum. Þá fengi líkaminn að venjast hæð á þann eðlilega hátt sem þessi einstaklingur hefur líffræðilega hæfni til. Í síðara tilvikinu er verið að koma í veg fyrir skordýrasmit langvinns og hættulegs sjúkdóms, malaríu. Notkun diamox fylgja aukaverkanir á borð við tíð þvaglát sem trufla bráðnauðsynlegan svefn. Diamox tryggir neytandann ekki örugglega gegn hæðarveiki. Notandinn auk þess tekur leynda áhættu. Innbyrði fjallamaður stöðugt diamox og jafnvel önnur fyrirbyggjandi lyf, jafnvel samhliða (t.d. dexametason, með mörgum þekktum hliðarverkunum, eða nifedipin), en verður engu að síður hæðarveikur, geta sömu lyf ekki hjálpað honum á ögurstundu. Minni hraði og lengri leiðangurstími eru bestu "lyfin" í fjallamennsku þar til, og ef, háfjallaveiki gerir vart við sig. Í miklum meirihluta lyflausra tilvika gengur allt eins og vera ber vegna þess að menn hlusta á líkama sinn og bregðast við með tímabundinni lækkun í hæð og hvíld. Þeir einstaklingar sem eiga mjög erfitt með að aðlagast hæð, eða aðlagast henni ekki, verða að kyngja þeirri staðreynd. Góð mótvægisaðgerð, nothæfasti, fyrirbyggjandi “lyfseðillinn”, er einfaldlega sá að hægja og lengja ferðina, stytta hæðaráfanga og nota daga til að hækka sig í fjallinu en sofa neðar; stundum nefnd jó-jó tækni eða “go high – sleep low” á ensku. Fjöll undir eða um 6.000 metra hæð eiga alls ekki skilið lyfjanotkun fremur en áfangi í Vasa-göngunni í Svíþjóð eða ferð á Mont Blanc eða þátttaka í Iron Man hér heima fyrir. Fyrir Kilimanjaró eu sjö til níu dagar heppilegur tími til uppgöngu, komi ferðalangurinn beint af láglendi. Fyrir Mont Blanc þarf fimm til sjö daga að meðtöldum ferðum á lægri fjöll. Ég hef talað fyrir gæðum einfaldleikans og náttúrulegri aðlögun í klifur- og fjallmennsku. Hvatt fólk til að minnka akstur um hálendi og jökla en auka göngur og náttúruskoðun í návígi út frá aksturs- og ferðaleiðum. Hvatt til göngu- eða fjallaskíðanotkunar í fjallamennsku á veturna, með sleða í eftirdragi þegar þannig hentar. Hvatt klifrara til að horfa oftar til lengri en styttri ferða á fjöll, bæði heima og í útlöndum, sem allra mest óstuddir af öðrum en sínum félögum og ýmist leiðsögumönnum (sé þörf á þeim) eða heimamönnum sem aðstoða á marga vegu. Höfundur er jarðvísindamaður. Viltu birta grein á Vísi? Sendu okkur póst. Senda grein Ari Trausti Guðmundsson Fjallamennska Mest lesið Halldór 06.09.2025 Halldór Fólk í sárum veldur tárum Árni Sigurðsson Skoðun Sveitarstjórn Grímsnes- og Grafningshrepps reynir að skrá fólk út úr samfélaginu Guðrún M. Njálsdóttir,Ragna Ívarsdóttir,Þröstur Sverrisson Skoðun Getur þjóð orðið of rík? – Ádeila frá Noregi sem getur átt við um Ísland Júlíus Valsson Skoðun Umfjöllun Kastljóss Þorgrímur Sigmundsson Skoðun Akademískt frelsi og grátur í draumum Viðar Hreinsson Skoðun Að útrýma menningu og þjóð Dagrún Ósk Jónsdóttir,Esther Ösp Valdimarsdóttir,Snædís Sunna Thorlacius Skoðun Austurland situr eftir þrátt fyrir fjórðung vöruútflutningstekna Berglind Harpa Svavarsdóttir Skoðun Sakborningur hjá saksóknara Páll Steingrímsson Skoðun Útgerðin skuldar okkur skýringar Guðmundur Helgi Þórarinsson Skoðun Skoðun Skoðun Getur þjóð orðið of rík? – Ádeila frá Noregi sem getur átt við um Ísland Júlíus Valsson skrifar Skoðun Fólk í sárum veldur tárum Árni Sigurðsson skrifar Skoðun Sveitarstjórn Grímsnes- og Grafningshrepps reynir að skrá fólk út úr samfélaginu Guðrún M. Njálsdóttir,Ragna Ívarsdóttir,Þröstur Sverrisson skrifar Skoðun Akademískt frelsi og grátur í draumum Viðar Hreinsson skrifar Skoðun Skóli án aðgreiningar - tékklisti fyrir stjórnvöld til að gera betur Unnur Helga Óttarsdóttir,Anna Lára Steindal skrifar Skoðun Fjöldi kynja – treystir þú þér í samtalið með velferð barna að leiðarljósi? Böðvar Ingi Guðbjartsson skrifar Skoðun Ókeypis minnisblað fyrir Alþingi: Jafnrétti er ekki skoðun- en umræðan er það Sigríður Ásta Hauksdóttir skrifar Skoðun Segðu skilið við sektarkenndina Finnur Th. Eiríksson skrifar Skoðun Að útrýma menningu og þjóð Dagrún Ósk Jónsdóttir,Esther Ösp Valdimarsdóttir,Snædís Sunna Thorlacius skrifar Skoðun Lög um vinnu og virknimiðstöðvar Atli Már Haraldsson skrifar Skoðun Áfram Breiðholt og Kjalarnes! Skúli Helgason skrifar Skoðun Austurland situr eftir þrátt fyrir fjórðung vöruútflutningstekna Berglind Harpa Svavarsdóttir skrifar Skoðun Vesturlönd mega ekki leyfa Pútín að skrifa leikreglurnar Daði Freyr Ólafsson skrifar Skoðun Umfjöllun Kastljóss Þorgrímur Sigmundsson skrifar Skoðun Gulur september María Heimisdóttir skrifar Skoðun Kyn og vægi líkamans Gunnar Snorri Árnason skrifar Skoðun Sakborningur hjá saksóknara Páll Steingrímsson skrifar Skoðun Reiði á tímum allsnægta Jökull Gíslason skrifar Skoðun 60.000 auðir fermetrar Dagur B. Eggertsson skrifar Skoðun Kristinn átrúnaður á tímum þjóðarmorðs Bjarni Karlsson skrifar Skoðun Tölur segja ekki alla söguna Bryngeir Valdimarsson skrifar Skoðun Skólinn er ekki verksmiðja Kristinn Jón Ólafsson,Halldóra Mogensen skrifar Skoðun Enn úr sömu sveitinni Trausti Hjálmarsson skrifar Skoðun Palestínsk börn eiga betra skilið Anna Lúðvíksdóttir,Tótla I. Sæmundsdóttir skrifar Skoðun Stjórn Eflingar lýsir yfir samstöðu með palestínsku þjóðinni og fordæmir þjóðarmorð á Gaza Hópur stjórnarmanna í Eflingu skrifar Skoðun Þjóð gegn þjóðarmorði – stéttarfélög hvetja til þátttöku Hópur formanna stéttarfélaga skrifar Skoðun Umferðaröryggi barna í Kópavogi Eydís Inga Valsdóttir skrifar Skoðun Öll dýrin í skóginum eiga að vera vinir Árni Sigurðsson skrifar Skoðun Hvar er pabbi? Og aðrir stríðsglæpir Ísraels Þórhildur Sunna Ævarsdóttir skrifar Skoðun Meira að segja Evrópusambandið Hjörtur J. Guðmundsson skrifar Sjá meira
Í skrifum og tali hef ég tekið afstöðu í stöku málefnum tengdum fjallamennsku. Nefni hér lyfjanotkun á háum fjöllum í útlöndum. Hæðarveiki er ekki sjúkdómur. Hennar verður vart ofan við 2.700 til 3.000 metra hæð yfir sjó. Dæmi: Í 5.895 m hæð á Kilimanjaro hefur hlutþrýstingur súrefnis lækkað nánast um helming miðað við 21% efnishlutdeild súrefnis í hverjum rúmmetra andrúmsloftsins . Á tindi fjallsins eru aðstæður þá líkar því að 10,1% af andrúmslofti við sjávarmál væri aðgengilegt súrefni. Á Everest (8.848m) er talan 6,9%. Höfuðverkur og ógleði eru fyrstu merki hæðarveiki. Lungna- og heilabjúgur taka við ef líkamanum er ögrað um of eftir þau einkenni, með því að fjallaklifrari eða göngumaður hækkar sig of hratt eða ferðalangur kemur fyrirvaralítið til staðar vel yfir hæðarveikismörkum (t.d. á flugvöllinn í La Paz). Í þessum tilvikum lætur ferðalangurinn ekki reyna nægilega á nauðsynlega aðlögun að aukinni hæð yfir sjó. Hæðarveiki er misalvarlegt varnaðarviðbragð líkamans við ytri aðstæðum. Hver einstaklingur hefur í grunninn meðfædda hæfileika til hæðaraðlögunar. Líkaminn tekur m.a. að fjölga rauðum blóðkornum og öndunin (tíðni og dýpt) breytist með hæðinni. Hann mætir lækkandi hlutþrýstingi súrefnis í lofti með því reyna að efla og viðhalda súrefnisupptöku. Ekki er unnt að auka verulega hæfni til hæðarþols með þjálfun en gott þrek er auðvitað öllum nauðsynlegt t.d. í háfjallamennsku. Svo er unnt að hefja hæðaraðlögun á öðrum lægri stöðum (3.000-4.500 m) á einni til tveimur vikum á undan háfjallaferð og svo með göngum á hærri fjöll, undir hæð lokatindsins á sömu slóðum og hann er. Ég hef lagst gegn almennri og umdeildri notkun lyfja til að reyna að fyrirbyggja hæðarveiki, en ekki gegn meðhöndlun hennar með lyfjum eða notkun við aðstæður þar sem menn neyðast til að flýta sér. Hef sett fyrirbyggjandi eða þolaukandi lyfjanotkun í fjallamennsku á hillu með lyfjamisnotkun, doping, til dæmis í hjólreiðakeppni. Ég tel engu breyta þótt fjallamennskan sé ekki liður í keppni. Sjálfur hef ég reynslu af notkun glákulyfsins diamox í langri háfjallaferð og mæli ekki með því né nokkru öðru lyfi. Andstaða við þá skoðun er algeng og veldur deilum. Mótmæli leikmanns eða læknis á borð við þau að stöðug inntaka diamox vegan ferðar á Kilimanjaro sé ekkert öðru vísi en fyrirfram inntaka malaríulyfs í Afríkuferð duga ekki. Í öðru tilvikinu er lyf tekið inn við eðlilegum og einstaklingsbundnum viðbrögðum líkamans við aukinni hæð og í raun ekki vitað hvað gerast myndi án þess. Viðkomandi gæti komist af án lyfsins, ef skynsamlega er haldið á spilum. Þá fengi líkaminn að venjast hæð á þann eðlilega hátt sem þessi einstaklingur hefur líffræðilega hæfni til. Í síðara tilvikinu er verið að koma í veg fyrir skordýrasmit langvinns og hættulegs sjúkdóms, malaríu. Notkun diamox fylgja aukaverkanir á borð við tíð þvaglát sem trufla bráðnauðsynlegan svefn. Diamox tryggir neytandann ekki örugglega gegn hæðarveiki. Notandinn auk þess tekur leynda áhættu. Innbyrði fjallamaður stöðugt diamox og jafnvel önnur fyrirbyggjandi lyf, jafnvel samhliða (t.d. dexametason, með mörgum þekktum hliðarverkunum, eða nifedipin), en verður engu að síður hæðarveikur, geta sömu lyf ekki hjálpað honum á ögurstundu. Minni hraði og lengri leiðangurstími eru bestu "lyfin" í fjallamennsku þar til, og ef, háfjallaveiki gerir vart við sig. Í miklum meirihluta lyflausra tilvika gengur allt eins og vera ber vegna þess að menn hlusta á líkama sinn og bregðast við með tímabundinni lækkun í hæð og hvíld. Þeir einstaklingar sem eiga mjög erfitt með að aðlagast hæð, eða aðlagast henni ekki, verða að kyngja þeirri staðreynd. Góð mótvægisaðgerð, nothæfasti, fyrirbyggjandi “lyfseðillinn”, er einfaldlega sá að hægja og lengja ferðina, stytta hæðaráfanga og nota daga til að hækka sig í fjallinu en sofa neðar; stundum nefnd jó-jó tækni eða “go high – sleep low” á ensku. Fjöll undir eða um 6.000 metra hæð eiga alls ekki skilið lyfjanotkun fremur en áfangi í Vasa-göngunni í Svíþjóð eða ferð á Mont Blanc eða þátttaka í Iron Man hér heima fyrir. Fyrir Kilimanjaró eu sjö til níu dagar heppilegur tími til uppgöngu, komi ferðalangurinn beint af láglendi. Fyrir Mont Blanc þarf fimm til sjö daga að meðtöldum ferðum á lægri fjöll. Ég hef talað fyrir gæðum einfaldleikans og náttúrulegri aðlögun í klifur- og fjallmennsku. Hvatt fólk til að minnka akstur um hálendi og jökla en auka göngur og náttúruskoðun í návígi út frá aksturs- og ferðaleiðum. Hvatt til göngu- eða fjallaskíðanotkunar í fjallamennsku á veturna, með sleða í eftirdragi þegar þannig hentar. Hvatt klifrara til að horfa oftar til lengri en styttri ferða á fjöll, bæði heima og í útlöndum, sem allra mest óstuddir af öðrum en sínum félögum og ýmist leiðsögumönnum (sé þörf á þeim) eða heimamönnum sem aðstoða á marga vegu. Höfundur er jarðvísindamaður.
Sveitarstjórn Grímsnes- og Grafningshrepps reynir að skrá fólk út úr samfélaginu Guðrún M. Njálsdóttir,Ragna Ívarsdóttir,Þröstur Sverrisson Skoðun
Að útrýma menningu og þjóð Dagrún Ósk Jónsdóttir,Esther Ösp Valdimarsdóttir,Snædís Sunna Thorlacius Skoðun
Austurland situr eftir þrátt fyrir fjórðung vöruútflutningstekna Berglind Harpa Svavarsdóttir Skoðun
Skoðun Getur þjóð orðið of rík? – Ádeila frá Noregi sem getur átt við um Ísland Júlíus Valsson skrifar
Skoðun Sveitarstjórn Grímsnes- og Grafningshrepps reynir að skrá fólk út úr samfélaginu Guðrún M. Njálsdóttir,Ragna Ívarsdóttir,Þröstur Sverrisson skrifar
Skoðun Skóli án aðgreiningar - tékklisti fyrir stjórnvöld til að gera betur Unnur Helga Óttarsdóttir,Anna Lára Steindal skrifar
Skoðun Fjöldi kynja – treystir þú þér í samtalið með velferð barna að leiðarljósi? Böðvar Ingi Guðbjartsson skrifar
Skoðun Ókeypis minnisblað fyrir Alþingi: Jafnrétti er ekki skoðun- en umræðan er það Sigríður Ásta Hauksdóttir skrifar
Skoðun Að útrýma menningu og þjóð Dagrún Ósk Jónsdóttir,Esther Ösp Valdimarsdóttir,Snædís Sunna Thorlacius skrifar
Skoðun Austurland situr eftir þrátt fyrir fjórðung vöruútflutningstekna Berglind Harpa Svavarsdóttir skrifar
Skoðun Stjórn Eflingar lýsir yfir samstöðu með palestínsku þjóðinni og fordæmir þjóðarmorð á Gaza Hópur stjórnarmanna í Eflingu skrifar
Skoðun Þjóð gegn þjóðarmorði – stéttarfélög hvetja til þátttöku Hópur formanna stéttarfélaga skrifar
Sveitarstjórn Grímsnes- og Grafningshrepps reynir að skrá fólk út úr samfélaginu Guðrún M. Njálsdóttir,Ragna Ívarsdóttir,Þröstur Sverrisson Skoðun
Að útrýma menningu og þjóð Dagrún Ósk Jónsdóttir,Esther Ösp Valdimarsdóttir,Snædís Sunna Thorlacius Skoðun
Austurland situr eftir þrátt fyrir fjórðung vöruútflutningstekna Berglind Harpa Svavarsdóttir Skoðun