Lengi vel hefur verið talað um ófremdarástand á leigumarkaði en Samtök leigjanda á Íslandi hafa tekið stöðuna saman í nýrri umfangsmikilli skýrslu sem dreift verður til þingmanna og stofnana á morgun. Þar eru dregnar fram ýmsar staðreyndir um íslenskan leigumarkað sem hafa beri í huga við ákvarðanir um hag og stöðu leigjenda.
„Kjarni málsins er algjör sjálftaka sem að ríkir á leigumarkaði. Leiguverð hefur hækkað um 50 prósent umfram verðlag á síðasta áratug og svo er náttúrulega fólk fast þarna fyrir. Það er lítið framboð, framleiðsla á húsnæði er að dragast saman, þannig það eru félagslegar hamfarir í uppsiglingu,“ segir Guðmundur Hrafn Arngrímsson, formaður Samtaka leigjenda á Íslandi.
Fjárfestar sópa til sín eignum
Hann segir fullyrðingar undanfarið, um að leigumarkaðurinn hafi dregist saman, ekki standast skoðun þegar rýnt er í tölurnar um eignarhald á húsnæði og fólksfjölgun. Þvert á móti sé staðan að versna með tímanum. Samtökunum reiknast til að leigumarkaðurinn sé um 27 til 29 prósent af öllum húsnæðismarkaðinum hér á landi, eða allt að 47 þúsund heimili.
Í skýrslunni er meðal annars bent á aukinn umsvif fjárfesta á leigumarkaði undanfarin ár. Af þeim hátt í 40 þúsund íbúðum sem hafa verið byggðar frá árinu 2005 hafa fjárfestar og fyrirtæki keypt flestar þeirra, rúmlega 26 þúsund eða um tvo þriðju. Þetta sé algjör umpólun sem sé einstök í Evrópu.
Árið 2022 fór 56 prósent allra nýbygginga til fjárfesta og fyrirtækja og hlutfall þeirra sem aðeins eiga eina íbúð heldur áfram að lækka. Líkurnar á því að einstaklingur eignist eina íbúð hafi minnkað um 71 prósent, miðað við tímabilið á árunum 1994 til 2004.
„Á meðan við búum við svona ástand þar sem að fjárfestar sópa upp húsnæði algjörlega haftalaust á húsnæðismarkaði og leigjendur búa við óregluvæddan leigumarkað þar sem það skortir viðhaldið, þá náttúrulega skapar þetta gríðarlega hættulegar og alvarlegar aðstæður sem að veldur fólki persónulegum og félagslegum áföllum á degi hverjum,“ segir
Ekki á leigumarkaði af fúsum og frjálsum vilja
Þá sýnir skýrslan að langflestir vilji ekki vera á leigumarkaði, allar kannanir síðasta áratuginn hafi sýnt að aðeins einn af hverjum tíu sé þar af fúsum og frjálsum vilja. Aðeins fjórðungur leigjenda telji mögulegt að komast af leigumarkaði einhvern tímann.
„Þetta er þá hálfgerð nauðungarvist og nauðungarvist er ekkert annað en annað hvort refsing eða ofbeldi, það er bara í orðanna hljóðan,“ segir Guðmundur Hrafn. Hvað einstaklinga 34 ára og eldri varðar er staðan verst en aðeins 0,5 til 2,4 prósent þeirra hafi komist af markaðinum undanfarin ár.
„Það sýna allar hreyfingar á leigumarkaði að leigjendur sem eru komnir yfir þrítugt þeir eiga nánast enga möguleika á að komast af leigumarkaði. Í rauninni eru meiri líkur fyrir þá að læknast af ebólu heldur en að komast af íslenskum leigumarkaði sem er þó skæðasta pest í veröldinni,“ segir hann.
Þróunin ekki í takt við önnur lönd
Aðrir þættir, svo sem álag húsaleigu á lágmarkslaun, eru sömuleiðis skoðaðir í skýrslunni og settir í samhengi. Hlutfall húsaleigu af lágmarkslaunum, fyrir 80 til 100 fermetra íbúð á höfuðborgarsvæðinu, hafi þannig hækkað um nítján prósent frá 2011, í 69 prósent. Á Norðurlöndunum sé hlutfallið að meðaltali 48 prósent. Þá er samfylgni við markaðsverð á fasteignum skoðað.
„Þar sjáum við að húsaleiga á Íslandi hefur þróast í mjög óeðlilegu samhengi við markaðsverð og í miklu meiri mæli en alls staðar annars staðar í Evrópu,“ segir Guðmundur en frá árinu 2011 til 2022 var samfylgnin 61,2 prósent á Íslandi, samanborið við 35,3 prósent á meginlandinu á sama tímabili.
Árin 2018 til 2020 var munurinn mestur eða 25,8 prósent á meginlandinu en 193,5 prósent á Íslandi, þar sem húsaleiga hækkaði meira en markaðsverð fasteigna.
Brýnasta verkefni samtímans
Nauðsynlegt sé að bregðast við en það sé hægt með ýmsum aðgerðum en Ísland sé með fjórða lakasta regluverkið á leigumarkaði af öllum OECD ríkjunum.
Skoða mætti til að mynda að setja reglur sem takmarka uppkaup á fasteignamarkaði, sem mörg lönd hafi þegar gert, en það auðveldi fólki að komast inn á markaðinn. Þá þurfi að setja leiguþak, eða í hið minnsta leigubremsu, og að setja reglur um vísitölutengingu húsaleigusamninga en þau séu án lagaheimildar.
„Þetta er í raun og veru bara brýnasta verkefni samtímans. Það er alveg sama hvaða félagslegu úrræði yfirvöld bjóða upp á, það gagnast ekkert ef að húsnæði og húsnæðisöryggi er ekki fyrir hendi,“ segir Guðmundur Hrafn.
