Fögnum nýju ári, kveðjum þreytta frasa Friðrik Jónsson skrifar 1. janúar 2023 14:07 Varla var blekið þornað á nýgerðum kjarasamningum á almennum markaði nú fyrir jólin þegar forystufólk í atvinnulífi, ritstjórar dagblaða og alþingismenn hófu hefðbundna áróðursherferð gegn „hinu opinbera“. Inntaki hennar mætti lýsa svo: Hagkerfinu er ógnað vegna komandi kjarasamninga á opinberum markaði og sérstaklega í ljósi óhóflegs launastigs opinberra starfsmanna. Opinber rekstur er dragbítur á verðmætasköpun og vegur að samkeppnishæfni fyrirtækja á almennum markaði. Fyrirtæki og starfsfólk á almennum vinnumarkaði skapa verðmæti fyrir samfélagið, annað en starfsfólk á opinberum vinnumarkaði. Markmiðið með áróðursherferðinni er skýrt og afmarkað; að hafa áhrif á niðurstöðu kjarasamninga á opinberum vinnumarkaði. En hvað er satt og rétt í þessum málflutningi? Hvaða óstjórnlegu fjölgun er átt við? „Um leið og opinberum starfsmönnum fjölgar nánast stjórnlaust fá þeir kjarabætur sem eru mun ríflegri en á almenna markaðnum. Fyrirtæki verða æ oftar fyrir því að geta ekki keppt við hið opinbera varðandi laun eða starfsaðstæður, sérstaklega þegar um sérfræðinga og millistjórnendur er að ræða.“ var ritað í Innherja í vikunni. Skoðum þessar fullyrðingar með hliðsjón af hagtölum um fjölda starfandi samkvæmt mánaðarlegum staðgreiðslu- og mannfjöldagögnum. Fjöldi starfandi á aldrinum 25-64 ára jókst um tæplega 40% á almennum vinnumarkaði á árunum 2010-2022. Á sama tíma jókst fjöldi opinbers starfsfólks um 17% eða í takt við aukningu mannfjölda. Hlutfallsleg fækkun starfsfólks hins opinbera frá 2010 hefur gert að verkum að opinber vinnumarkaður jafngildir nú rúmlega 30% af vinnumarkaði 25-64 ára á Íslandi í stað 34% á árunum 2010-2012. Velta má fyrir sér hvort þessi þróun sé æskileg en mikill skortur er á starfsfólki í heilbrigðisþjónustu og fræðslustarfsemi. Það er vissulega rétt að opinberu starfsfólki hafi fjölgað hraðar á árunum 2018-2022 en starfsfólki á almennum vinnumarkaði en þar skekkir heimsfaraldur myndina verulega. Sagan kennir okkur að sú þróun snýst við þegar hagvöxtur tekur við sér á almennum markaði. Fólkið sem skapar í raun mikil verðmæti – fyrir 4.000 á tímann Hvað varðar fullyrðingar atvinnulífsins um óhóflegt launastig á opinberum vinnumarkaði, sérstaklega fyrir sérfræðinga, tala staðreyndir og gögn líka öðru máli. Á árinu 2021 var meðaltímakaup fullvinnandi sérfræðinga á Íslandi um 6.000 kr á almennum markaði, 4.700 kr. hjá ríkinu og um 3.900 krónur hjá sveitarfélögunum. Laun sérfræðinga eru því 21% lægri hjá ríkinu og 35% lægri hjá sveitarfélögunum. Sé launadreifingin skoðuð í heild sinni sést að launaþróun yfir starfsævina og möguleikar til framgangs eru mun minni á opinberum vinnumarkaði en almennum og sérstaklega hjá sveitarfélögunum. Þennan mikla mun í tímakaupi sérfræðinga milli almenns markaðar, ríkis og sveitarfélaga má að mestu skýra með undirverðlagningu þeirra starfa sem eingöngu finnast á opinberum vinnumarkaði, svokallaðra einkeypisstarfa. Þetta eru störf sem að mestu er sinnt af konum og undirverðlagning – í reynd vanvirðing – þessara starfa er ein megin orsök viðhalds og þrástöðu kynjaðs vinnumarkaðar hér á landi.Markaðslaun sem taka mið af greiðsluvilja og ábata samfélagsins hafa ekki myndast um þessi störf og því má jafnlaunavottun sér lítils í þessu samhengi. Rétt er einnig að hafa í huga að mörgum þessara starfa er sinnt á öllum tímum sólarhringsins. Sé meðaltímakaupið leiðrétt fyrir þeim álagsþætti er munurinn milli markaða enn meiri. Sömu launahækkanir hjá ríki og á almennum vinnumarkaði Samkvæmt nýútgefinni skýrslu Kjaratölfræðinefndar hækkaði launavísitala sérfræðinga BHM hjá ríkinu um 25% á tímabilinu mars 2019 til júní 2022. Það er sama hækkun og varð hjá sérfræðingum á almennum vinnumarkaði. Fátt bendir því til að hlutfallslaun sérfræðinga og millistjórnenda milli ríkis og almenns markaðar hafi riðlast svo einhverju nemur á kjarasamningstímabilinu. Það er hins vegar rétt að laun hafi almennt hækkað meir á opinberum vinnumarkaði á kjarasamningstímabilinu en sú þróun á sér eðlilega skýringu. Launastigið var mun lægra á opinberum vinnumarkaði fyrir lífskjarasamninginn og krónutöluhækkanir vógu eðlilega hlutfallslega meir í því tilfelli. Með lífskjarasamningnum hófst hin löngu tímabæra leiðrétting á launum opinberra starfsmanna. Sú kjarabót sem fólst í styttingu vinnuvikunnar mælist í hækkun tímakaupsins en skilar sér ekki beint í vasa starfsmanna í efnahag heldur almennum lífsgæðum, þ.m.t. skilvirkari og manneskjulegri vinnutíma – sérstaklega fyrir langþreytt vaktavinnufólk í heilbrigðiskerfinu Innviðir, heilbrigði og mannauður Innviðir, heilbrigt starfsfólk, leikskóli, menntun og mannauður eru skýrustu dæmin um þau verðmæti og aðföng sem opinber rekstur lætur einkamarkaði í té. Oft virðist þó erfitt fyrir fulltrúa atvinnulífsins, ritstjóra dagblaða og alþingismenn að skilja þetta samhengi enda birtist verðmætasköpunin ekki með hefðbundnum hætti í uppgjöri þjóðhagsreikninga. Hið opinbera er mikilvægur hlekkur í íslensku atvinnulífi og hagkerfi – sérstaklega þar sem frjáls markaður leiðir til óhagfelldrar niðurstöðu í verðlagningu og framboði. Opinber rekstur er vissulega hvorki gallalaus né hafinn yfir gagnrýni. Sú gagnrýni verður þó að byggja á staðreyndum en ekki þvældum frösum og hæpnum fullyrðingum. Laun eru almennt lakari á opinberum vinnumarkaði og önnur kjör hafa rýrnað síðustu ár. Réttindi opinbera starfsmanna voru sögulega betri en á almennum markaði, en þar hefur hallað undan fæti, sérstaklega hvað varðar lífeyrisréttindi og starfsöryggi. Að mati BHM er verkefnið framundan að jafna orlofs- og veikindarétt starfsfólks á almennum markaði upp á við fremur en að vega frekar að réttindum starfsfólks á opinberum vinnumarkaði. Gleðilegt nýtt ár 2023 Gleðilegt nýtt ár 2023, megi það verða okkur öllum til heilla. Ef ég mætti gefa lesendum eitt ráð í upphafi nýs árs væri það að fresta framkvæmd nýársheita fram yfir þrettándann. Það gefur tíma til að byggja upp kjark til að takast á við heitin – og líka til að klára án samviskubits síðustu leifarnar af jólakonfektinu og smákökunum. Vinafólki mínu hjá Samtökum atvinnulífsins, Viðskiptaráði og Félagi atvinnurekendasendi ég hugheilar óskir um gott og gleðilegt nýtt ár. Megi árið 2023 vera laust við þreytta frasa. Aukum samtalið um jafnvægi milli almenns og opinbers vinnumarkaðar á árinu, um hlutverk opinbers rekstrar og andrými einkaframtaksins. Byggjum samtalið á gögnum og staðreyndum en vörumst óþarfa uppsetningu í andstæðar sveitir. Staðreyndin er sú fyrirtæki á almennum markaði geta ekki án opinbers starfsfólks verið og öfugt. Starfsfólk opinberra stofnana og fyrirtækja skapar mikil, sjáanleg og áþreifanleg verðmæti fyrir samfélagið. Fyrir það framlag á að sjálfsögðu að greiða sanngjarnara og betra verð. Höfundur er formaður Bandalags háskólamanna. Viltu birta grein á Vísi? Sendu okkur póst. Senda grein Friðrik Jónsson Vinnumarkaður Kjaramál Mest lesið Hvort er ánægjulegra, kynlíf eða verslunarleiðangur? Gró Einarsdóttir Skoðun Ísland: Landið sem unga fólkið flýr Einar Jóhannes Guðnason Skoðun Eru sumir íslenskir stjórnmálamenn að bergmála áróður Kremlar? Guðni Freyr Öfjörð Skoðun Beðið eftir orkumálaráðherra Eggert Valur Guðmundsson,Gunnar Aron Ólason Skoðun „Þetta reddast“ og heilsan að húfi? Alexander Aron Guðjónsson,Ásta Logadóttir Skoðun Af hverju vilja lyfjafyrirtæki ekki að lyfjahampur verði lögleiddur? Sigurður Hólmar Jóhannesson Skoðun Ég er ekki alki Þorgerður María Þorbjarnardóttir Skoðun Mannréttindabrot á vinnumarkaði Helgi Brynjarsson Skoðun Eiga íbúðir að vera heimili fólks eða fjárfestingarkostur og munaðarvara? Magnea Marinósdóttir Skoðun Sannleikurinn um Evrópusambandið V: 26 þjóðir hafa hafnað eigin gjaldmiðli, líka Þýzkaland með sitt ofursterka Mark Ole Anton Bieltvedt Skoðun Skoðun Skoðun Eins og þú kallar í skóginn….. – við þurfum að þora að ræða viðkvæmu málin Björn Bjarki Þorsteinsson,Unnur Valborg Hilmarsdóttir skrifar Skoðun Hinn stóri pakki ósýnilegrar reynslu Matthildur Björnsdóttir skrifar Skoðun GOGG, GOGG, GOGG og aftur GOGG Guðrún Njálsdóttir skrifar Skoðun Eru sumir íslenskir stjórnmálamenn að bergmála áróður Kremlar? Guðni Freyr Öfjörð skrifar Skoðun Beðið eftir orkumálaráðherra Eggert Valur Guðmundsson,Gunnar Aron Ólason skrifar Skoðun Ísland: Landið sem unga fólkið flýr Einar Jóhannes Guðnason skrifar Skoðun „Við verðum að fylgja lögum“ Hópur listafólks skrifar Skoðun Ég er ekki alki Þorgerður María Þorbjarnardóttir skrifar Skoðun Eiga íbúðir að vera heimili fólks eða fjárfestingarkostur og munaðarvara? Magnea Marinósdóttir skrifar Skoðun „Þetta reddast“ og heilsan að húfi? Alexander Aron Guðjónsson,Ásta Logadóttir skrifar Skoðun Nauðsyn námsgagna Álfhildur Leifsdóttir,Hólmfríður Jennýar Árnadóttir skrifar Skoðun Hvort er ánægjulegra, kynlíf eða verslunarleiðangur? Gró Einarsdóttir skrifar Skoðun Fást engin svör Hjörtur J. Guðmundsson skrifar Skoðun Sannleikurinn um Evrópusambandið V: 26 þjóðir hafa hafnað eigin gjaldmiðli, líka Þýzkaland með sitt ofursterka Mark Ole Anton Bieltvedt skrifar Skoðun Mannréttindabrot á vinnumarkaði Helgi Brynjarsson skrifar Skoðun Af hverju vilja lyfjafyrirtæki ekki að lyfjahampur verði lögleiddur? Sigurður Hólmar Jóhannesson skrifar Skoðun Hvað á ég að gera í því? María Rut Hinriksdóttir skrifar Skoðun Gætum við verið betri hvert við annað? Jakob Frímann Magnússon skrifar Skoðun Ríkisstjórnin seilist í sjóði erfiðisvinnufólks Jóhann Páll Jóhannsson skrifar Skoðun Þar sem náttúran tapar Hólmfríður Jennýjar Árnadóttir skrifar Skoðun Fjárfesting í háskólum Magnús Karl Magnússon skrifar Skoðun Orkunýlendan Ísland? Bjarni Jónsson skrifar Skoðun Ég vil ekki þennan veruleika Hólmfríður Ásta Hjaltadóttir skrifar Skoðun Grímulaus grænþvottur Dofri Hermannsson skrifar Skoðun Samrýmist það samfélagslegri ábyrgð ef fyrirtæki þitt er aðili að Viðskiptaráði? Andri Snær Magnason skrifar Skoðun Skortur á serótónín Gunnar Dan Wiium skrifar Skoðun Þegar sorgin bankar upp á Guðmunda G. Guðmundsdóttir skrifar Skoðun Látum þá hlæja því þeir tapa hvort sem er Gísli Hvanndal Jakobsson skrifar Skoðun Alzheimer - mennska og mildi Ragnheiður Ríkharðsdóttir skrifar Skoðun Lýðheilsa bætt um 64 milljarða Sara Björg Sigurðardóttir skrifar Sjá meira
Varla var blekið þornað á nýgerðum kjarasamningum á almennum markaði nú fyrir jólin þegar forystufólk í atvinnulífi, ritstjórar dagblaða og alþingismenn hófu hefðbundna áróðursherferð gegn „hinu opinbera“. Inntaki hennar mætti lýsa svo: Hagkerfinu er ógnað vegna komandi kjarasamninga á opinberum markaði og sérstaklega í ljósi óhóflegs launastigs opinberra starfsmanna. Opinber rekstur er dragbítur á verðmætasköpun og vegur að samkeppnishæfni fyrirtækja á almennum markaði. Fyrirtæki og starfsfólk á almennum vinnumarkaði skapa verðmæti fyrir samfélagið, annað en starfsfólk á opinberum vinnumarkaði. Markmiðið með áróðursherferðinni er skýrt og afmarkað; að hafa áhrif á niðurstöðu kjarasamninga á opinberum vinnumarkaði. En hvað er satt og rétt í þessum málflutningi? Hvaða óstjórnlegu fjölgun er átt við? „Um leið og opinberum starfsmönnum fjölgar nánast stjórnlaust fá þeir kjarabætur sem eru mun ríflegri en á almenna markaðnum. Fyrirtæki verða æ oftar fyrir því að geta ekki keppt við hið opinbera varðandi laun eða starfsaðstæður, sérstaklega þegar um sérfræðinga og millistjórnendur er að ræða.“ var ritað í Innherja í vikunni. Skoðum þessar fullyrðingar með hliðsjón af hagtölum um fjölda starfandi samkvæmt mánaðarlegum staðgreiðslu- og mannfjöldagögnum. Fjöldi starfandi á aldrinum 25-64 ára jókst um tæplega 40% á almennum vinnumarkaði á árunum 2010-2022. Á sama tíma jókst fjöldi opinbers starfsfólks um 17% eða í takt við aukningu mannfjölda. Hlutfallsleg fækkun starfsfólks hins opinbera frá 2010 hefur gert að verkum að opinber vinnumarkaður jafngildir nú rúmlega 30% af vinnumarkaði 25-64 ára á Íslandi í stað 34% á árunum 2010-2012. Velta má fyrir sér hvort þessi þróun sé æskileg en mikill skortur er á starfsfólki í heilbrigðisþjónustu og fræðslustarfsemi. Það er vissulega rétt að opinberu starfsfólki hafi fjölgað hraðar á árunum 2018-2022 en starfsfólki á almennum vinnumarkaði en þar skekkir heimsfaraldur myndina verulega. Sagan kennir okkur að sú þróun snýst við þegar hagvöxtur tekur við sér á almennum markaði. Fólkið sem skapar í raun mikil verðmæti – fyrir 4.000 á tímann Hvað varðar fullyrðingar atvinnulífsins um óhóflegt launastig á opinberum vinnumarkaði, sérstaklega fyrir sérfræðinga, tala staðreyndir og gögn líka öðru máli. Á árinu 2021 var meðaltímakaup fullvinnandi sérfræðinga á Íslandi um 6.000 kr á almennum markaði, 4.700 kr. hjá ríkinu og um 3.900 krónur hjá sveitarfélögunum. Laun sérfræðinga eru því 21% lægri hjá ríkinu og 35% lægri hjá sveitarfélögunum. Sé launadreifingin skoðuð í heild sinni sést að launaþróun yfir starfsævina og möguleikar til framgangs eru mun minni á opinberum vinnumarkaði en almennum og sérstaklega hjá sveitarfélögunum. Þennan mikla mun í tímakaupi sérfræðinga milli almenns markaðar, ríkis og sveitarfélaga má að mestu skýra með undirverðlagningu þeirra starfa sem eingöngu finnast á opinberum vinnumarkaði, svokallaðra einkeypisstarfa. Þetta eru störf sem að mestu er sinnt af konum og undirverðlagning – í reynd vanvirðing – þessara starfa er ein megin orsök viðhalds og þrástöðu kynjaðs vinnumarkaðar hér á landi.Markaðslaun sem taka mið af greiðsluvilja og ábata samfélagsins hafa ekki myndast um þessi störf og því má jafnlaunavottun sér lítils í þessu samhengi. Rétt er einnig að hafa í huga að mörgum þessara starfa er sinnt á öllum tímum sólarhringsins. Sé meðaltímakaupið leiðrétt fyrir þeim álagsþætti er munurinn milli markaða enn meiri. Sömu launahækkanir hjá ríki og á almennum vinnumarkaði Samkvæmt nýútgefinni skýrslu Kjaratölfræðinefndar hækkaði launavísitala sérfræðinga BHM hjá ríkinu um 25% á tímabilinu mars 2019 til júní 2022. Það er sama hækkun og varð hjá sérfræðingum á almennum vinnumarkaði. Fátt bendir því til að hlutfallslaun sérfræðinga og millistjórnenda milli ríkis og almenns markaðar hafi riðlast svo einhverju nemur á kjarasamningstímabilinu. Það er hins vegar rétt að laun hafi almennt hækkað meir á opinberum vinnumarkaði á kjarasamningstímabilinu en sú þróun á sér eðlilega skýringu. Launastigið var mun lægra á opinberum vinnumarkaði fyrir lífskjarasamninginn og krónutöluhækkanir vógu eðlilega hlutfallslega meir í því tilfelli. Með lífskjarasamningnum hófst hin löngu tímabæra leiðrétting á launum opinberra starfsmanna. Sú kjarabót sem fólst í styttingu vinnuvikunnar mælist í hækkun tímakaupsins en skilar sér ekki beint í vasa starfsmanna í efnahag heldur almennum lífsgæðum, þ.m.t. skilvirkari og manneskjulegri vinnutíma – sérstaklega fyrir langþreytt vaktavinnufólk í heilbrigðiskerfinu Innviðir, heilbrigði og mannauður Innviðir, heilbrigt starfsfólk, leikskóli, menntun og mannauður eru skýrustu dæmin um þau verðmæti og aðföng sem opinber rekstur lætur einkamarkaði í té. Oft virðist þó erfitt fyrir fulltrúa atvinnulífsins, ritstjóra dagblaða og alþingismenn að skilja þetta samhengi enda birtist verðmætasköpunin ekki með hefðbundnum hætti í uppgjöri þjóðhagsreikninga. Hið opinbera er mikilvægur hlekkur í íslensku atvinnulífi og hagkerfi – sérstaklega þar sem frjáls markaður leiðir til óhagfelldrar niðurstöðu í verðlagningu og framboði. Opinber rekstur er vissulega hvorki gallalaus né hafinn yfir gagnrýni. Sú gagnrýni verður þó að byggja á staðreyndum en ekki þvældum frösum og hæpnum fullyrðingum. Laun eru almennt lakari á opinberum vinnumarkaði og önnur kjör hafa rýrnað síðustu ár. Réttindi opinbera starfsmanna voru sögulega betri en á almennum markaði, en þar hefur hallað undan fæti, sérstaklega hvað varðar lífeyrisréttindi og starfsöryggi. Að mati BHM er verkefnið framundan að jafna orlofs- og veikindarétt starfsfólks á almennum markaði upp á við fremur en að vega frekar að réttindum starfsfólks á opinberum vinnumarkaði. Gleðilegt nýtt ár 2023 Gleðilegt nýtt ár 2023, megi það verða okkur öllum til heilla. Ef ég mætti gefa lesendum eitt ráð í upphafi nýs árs væri það að fresta framkvæmd nýársheita fram yfir þrettándann. Það gefur tíma til að byggja upp kjark til að takast á við heitin – og líka til að klára án samviskubits síðustu leifarnar af jólakonfektinu og smákökunum. Vinafólki mínu hjá Samtökum atvinnulífsins, Viðskiptaráði og Félagi atvinnurekendasendi ég hugheilar óskir um gott og gleðilegt nýtt ár. Megi árið 2023 vera laust við þreytta frasa. Aukum samtalið um jafnvægi milli almenns og opinbers vinnumarkaðar á árinu, um hlutverk opinbers rekstrar og andrými einkaframtaksins. Byggjum samtalið á gögnum og staðreyndum en vörumst óþarfa uppsetningu í andstæðar sveitir. Staðreyndin er sú fyrirtæki á almennum markaði geta ekki án opinbers starfsfólks verið og öfugt. Starfsfólk opinberra stofnana og fyrirtækja skapar mikil, sjáanleg og áþreifanleg verðmæti fyrir samfélagið. Fyrir það framlag á að sjálfsögðu að greiða sanngjarnara og betra verð. Höfundur er formaður Bandalags háskólamanna.
Af hverju vilja lyfjafyrirtæki ekki að lyfjahampur verði lögleiddur? Sigurður Hólmar Jóhannesson Skoðun
Eiga íbúðir að vera heimili fólks eða fjárfestingarkostur og munaðarvara? Magnea Marinósdóttir Skoðun
Sannleikurinn um Evrópusambandið V: 26 þjóðir hafa hafnað eigin gjaldmiðli, líka Þýzkaland með sitt ofursterka Mark Ole Anton Bieltvedt Skoðun
Skoðun Eins og þú kallar í skóginn….. – við þurfum að þora að ræða viðkvæmu málin Björn Bjarki Þorsteinsson,Unnur Valborg Hilmarsdóttir skrifar
Skoðun Eru sumir íslenskir stjórnmálamenn að bergmála áróður Kremlar? Guðni Freyr Öfjörð skrifar
Skoðun Eiga íbúðir að vera heimili fólks eða fjárfestingarkostur og munaðarvara? Magnea Marinósdóttir skrifar
Skoðun Sannleikurinn um Evrópusambandið V: 26 þjóðir hafa hafnað eigin gjaldmiðli, líka Þýzkaland með sitt ofursterka Mark Ole Anton Bieltvedt skrifar
Skoðun Af hverju vilja lyfjafyrirtæki ekki að lyfjahampur verði lögleiddur? Sigurður Hólmar Jóhannesson skrifar
Skoðun Samrýmist það samfélagslegri ábyrgð ef fyrirtæki þitt er aðili að Viðskiptaráði? Andri Snær Magnason skrifar
Af hverju vilja lyfjafyrirtæki ekki að lyfjahampur verði lögleiddur? Sigurður Hólmar Jóhannesson Skoðun
Eiga íbúðir að vera heimili fólks eða fjárfestingarkostur og munaðarvara? Magnea Marinósdóttir Skoðun
Sannleikurinn um Evrópusambandið V: 26 þjóðir hafa hafnað eigin gjaldmiðli, líka Þýzkaland með sitt ofursterka Mark Ole Anton Bieltvedt Skoðun