Sálræn áföll og ofþyngd Inga Margrét Benediktsdóttir skrifar 5. desember 2022 20:30 Vitað er að orsakir ofþyngdar hjá einstaklingum eru margar og mismunandi. Ekki er hægt að benda á eina algjöra orsök fyrir ofþyngd en þær eru margar og mismunandi. Sú orsök sem fjallað verður um hér eru sálræn áföll. Áföll (e. Trauma) eru mismunandi eins og þau eru mörg og má þar t.d. nefna áföll í æsku, kynferðislegt ofbeldi, einelti, líkamlegt ofbeldi, heimilisofbeldi, nauðganir, náttúruhamfarir ýmiskonar og dauða ástvinar eða einhvers nákomins. Áföll eru upplifun einstaklingsins og einhver sem hefur lent í einhverju litlu miðað við einhvern annan er ekkert endilega með minna áfall eða minni áfallastreituröskun en hinn aðilinn, því öll erum við misjöfn. Eins gefa rannsóknir til kynna að börn sem verða vitni af ofbeldi verði fyrir skaða af því til lengri tíma. Oft er litið fram hjá sálrænum áföllum hjá einstaklingum sem glíma við ofþyngd og þá er eingöngu einblínt á líkamsástand og hegðunarmynstur einstaklinga. Áföll í æsku geta verið ein af ástæðum þess að einstaklingur verður of þungur. Augljóst er að áfallamiðuð nálgun í heilsugæslu er ábótavant og úrbóta er þörf. Í Heilbrigðisstefnu til 2030 er krafist úrbóta í þessu samhengi og vonandi verður þeirri áætlun hrint í framkvæmd innan tímaramma. Áföll og sá sársauki sem þeim fylgir breytir hugsun okkar og hvernig við sjáum heiminn og bregðumst við aðstæðum. Þau einkenni sem einstaklingar finna fyrir eru ekki bara sálræn heldur einnig vegna líkamlegra orsaka. Áföll breyta því hvernig taugakerfið okkar starfar. Heilinn fer að starfa öðruvísi og bregst öðruvísi við og sendir frá sér öðruvísi taugaboð en áður. Heilinn er stöðugt að endurskrifa og endurvinna upplýsingar og hafa áföll hafa áhrif á þessa starfsemi hans. Ótti hrindir af stað viðbrögðum sem eru eðlislæg hverri manneskju. Við þurfum að geta skynjað ótta til að lifa af. Óttaviðbrögð eru þau viðbrögð sem vernda okkur í raun frá hættu og við berjumst eða flýjum (e. Fight ore flight) ef við þurfum þess og þannig forðumst við hættulegar aðstæður eða áreiti. Þegar fólk verður ítrekað fyrir áföllum eða jafnvel einu slæmu áfalli þá fara þessi viðbrögð að virkjast utan við raunverulegar hættu aðstæður. Það gerir það að verkum að við finnum jafnvel stöðugt fyrir ótta og verðum uppgefin. Kvíði er viðbragð líkamans sem kemur einnig fram samhliða ótta. Einstaklingur með kvíða er stöðugt varkár eða óttasleginn og það hefur áhrif á hann bæði tilfinningarlega og líkamlega. Til að takast á við þennan ótta sem hefur myndast þá byrja einstaklingar oft að þróa með sér ákveðnar venjur sem geta verið bæði heilbrigðar og óheilbrigðar. Sumir fara út að labba og hlusta á tónlist á meðan aðrir leitast í neikvæðar venjur t.d. áfengis- og fíkniefnaneyslu, sjálfsskaða, ýmsa áráttuhegðun og að borða annað hvort of mikið eða of lítið. Þegar líkaminn festist í þessu ótta viðbragði með kvíðatilfinningu þá leitum við sem einstaklingar eftir því að laga þetta ástand með öllum nauðsynlegum ráðum. Eitt af þeim ráðum er að borða. Að borða, fyrir einhvern í ofþyngd (ekki alla), veldur því að honum finnst hann vera við stjórn á aðstæðum, þó svo það vari stutt. Að borða veitir einstaklingnum þá stöðugleika og þægindi á því augnabliki sem hann er að neyta máltíðarinnar. Þegar hann borðar finnur hann fyrir vellíðan og sælu. Það getur leitt til að einstaklingur þrói með sér matarfíkn. Það er eðlilegt að vilja lifa af og það að borða eitthvað gott er eitthvað sem allir hafa ánægju af að gera. Umbunarkerfi heilans virkjast við að borða góðan mat, en þetta kerfi er ómeðvitað og mjög öflugt og hefur djúpstæð áhrif á okkur. Umbunarkerfið lætur okkur vita hvað er öruggt og gott og einnig hvað er skaðlegt og sársaukafullt. Það að borða góðan mat er því einskonar huggun. Matur getur sem sagt ýtt á stað þeim umbunarviðbrögðum og getur haft áhrif á sömu stöðvar heilans og fíkniefni og áfengi gera auk margra lyfja. Margir sem verða fyrir áföllum borða því til þess að finna fyrir vellíðan og huggun. Þá eiga þeir til að borða meira en ráðlagt er til þess að reyna að losna við tilfinningarlega vanlíðan. Margir einstaklingar með áfallasögu borða til að losna við ótta og kvíða sem fylgja áföllum. Það er mikilvægt að líta til áfalla þegar kemur að því að stjórna þyngd, hvort sem um ofþyngd er að ræða eða of lítil þyngd. Áföll í æsku og á fullorðins árum geta haft veruleg áhrif á hvort fólk þróar með sér matarfíkn og þá ofþyngd samhliða eða jafnvel öfugt. Mikilvægt er að líta til þess samhliða öðrum aðgerðum sem farið er í innan heilbrigðisþjónustu. Það er aldrei auðvelt fyrir foreldra að eiga t.d. barn í ofþyngd og þurfa að leggja sig alla fram að leiðbeina barninu rétta braut. Hafa ber í huga þann þátt að sálræn áföll og ofbeldi geta oft verið ástæða þess að barnið borðar sér til huggunar. Fólk í ofþyngd vill flest ekkert vera á þessum stað sem það er á en er fast í vítahring og þarf oft aðstoð til að brjóta sig úr honum. Heilsugæslan er fyrsti viðkomustaður og þaðan er fólki beint réttar leiðir. Höfundur er með M.Sc. gráðu í sálrænum áföllum og ofbeldi. Viltu birta grein á Vísi? Sendu okkur póst. Senda grein Heilbrigðismál Börn og uppeldi Mest lesið Mamma er gulur góð einkunn? Díana Dögg Víglundsdóttir Skoðun Halldór 07.06.2025 Halldór Faglegt mat eða lukka? II. Viðurkenning og höfnun Bogi Ragnarsson Skoðun Fagmennska, fræðileg þekking, samráð, samvinna, þarfir og vilji barna og ungmenna eru grundvallaratriði Árni Guðmundsson Skoðun Engu slaufað Eydís Ásbjörnsdóttir Skoðun Þegar þeir sem segjast þjóna þjóðinni ráðast á hana Ágústa Árnadóttir Skoðun Krabbameinsfélagið í stafni í aðdraganda storms Halla Þorvaldsdóttir Skoðun Brottvísanir sem öllum var sama um Finnur Thorlacius Eiríksson Skoðun Kolbrún og Kafka Pétur Orri Pétursson Skoðun Gervigreind í vinnunni: Frá hamri til heilabús Björgmundur Guðmundsson Skoðun Skoðun Skoðun Kolbrún og Kafka Pétur Orri Pétursson skrifar Skoðun Brottvísanir sem öllum var sama um Finnur Thorlacius Eiríksson skrifar Skoðun Mamma er gulur góð einkunn? Díana Dögg Víglundsdóttir skrifar Skoðun Gervigreind í vinnunni: Frá hamri til heilabús Björgmundur Guðmundsson skrifar Skoðun Fagmennska, fræðileg þekking, samráð, samvinna, þarfir og vilji barna og ungmenna eru grundvallaratriði Árni Guðmundsson skrifar Skoðun Engu slaufað Eydís Ásbjörnsdóttir skrifar Skoðun Faglegt mat eða lukka? II. Viðurkenning og höfnun Bogi Ragnarsson skrifar Skoðun Krabbameinsfélagið í stafni í aðdraganda storms Halla Þorvaldsdóttir skrifar Skoðun Lénsherratímabilið er hafið Einar G Harðarson skrifar Skoðun Þéttur eða þríklofinn Sjálfstæðisflokkur Sara Björg Sigurðardóttir skrifar Skoðun Bras og brall við gerð Brákarborgar Helgi Áss Grétarsson skrifar Skoðun Getur uppbyggilegur fréttaflutningur aukið velsæld í íslensku samfélagi? Ása Fríða Kjartansdóttir, Dóra Guðrún Guðmundsdóttir skrifar Skoðun „Elska skaltu náunga þinn“ – gegn rasisma, hatri og sögufölsunum öfga hægrisins Guðrún Ósk Þórudóttir skrifar Skoðun Ósk um sérbýli, garð og rólegt umhverfi dregur fólk frá höfuðborgarsvæðinu Margrét Þóra Sæmundsdóttir skrifar Skoðun Auðlindarentan heim í hérað Arna Lára Jónsdóttir skrifar Skoðun Héraðsvötn og Kjalölduveitu í nýtingarflokk Jens Garðar Helgason,Ólafur Adolfsson skrifar Skoðun Eru borgir barnvænar? Þétting byggðar og staða barna í skipulagi Lára Ingimundardóttir skrifar Skoðun Hvað kosta mannréttindi? Anna Lára Steindal skrifar Skoðun Faglegt mat eða lukka? I: Frá kennslustofu til stafbókar Bogi Ragnarsson skrifar Skoðun Hvers vegna ekki bókun 35? Hjörtur J. Guðmundsson skrifar Skoðun 1 stk. ísl. ríkisborgararéttur - kr. 1,600 Róbert Björnsson skrifar Skoðun Ný nálgun fyrir börn með fjölþættan vanda Guðmundur Ingi Þóroddsson,Guðbjörg Sveinsdóttir skrifar Skoðun Setjum kraft í íslenskukennslu fullorðinna Anna Linda Sigurðardóttir skrifar Skoðun Áhrif veiðigjalda ná út fyrir atvinnugreinina Ásgerður Kristín Gylfadóttir skrifar Skoðun Við stöndum með Anahitu og Elissu Valgerður Árnadóttir,Rósa Líf Darradóttir,Aldís Amah Hamilton,Þorgerður María Þorbjarnardóttir,Árni Finnsson skrifar Skoðun RÚV - ljósritunarstofa ríkisins? Birgir Finnsson skrifar Skoðun Að vera hvítur og kristinn Guðbrandur Einarsson skrifar Skoðun Heilbrigðisþjónusta í heimabyggð – loksins orðin að veruleika Anton Guðmundsson skrifar Skoðun Komum heil heim eftir hvítasunnuhelgina Ágúst Mogensen skrifar Skoðun Leiðin til Parísar (bókstaflega) Ólafur St. Arnarsson skrifar Sjá meira
Vitað er að orsakir ofþyngdar hjá einstaklingum eru margar og mismunandi. Ekki er hægt að benda á eina algjöra orsök fyrir ofþyngd en þær eru margar og mismunandi. Sú orsök sem fjallað verður um hér eru sálræn áföll. Áföll (e. Trauma) eru mismunandi eins og þau eru mörg og má þar t.d. nefna áföll í æsku, kynferðislegt ofbeldi, einelti, líkamlegt ofbeldi, heimilisofbeldi, nauðganir, náttúruhamfarir ýmiskonar og dauða ástvinar eða einhvers nákomins. Áföll eru upplifun einstaklingsins og einhver sem hefur lent í einhverju litlu miðað við einhvern annan er ekkert endilega með minna áfall eða minni áfallastreituröskun en hinn aðilinn, því öll erum við misjöfn. Eins gefa rannsóknir til kynna að börn sem verða vitni af ofbeldi verði fyrir skaða af því til lengri tíma. Oft er litið fram hjá sálrænum áföllum hjá einstaklingum sem glíma við ofþyngd og þá er eingöngu einblínt á líkamsástand og hegðunarmynstur einstaklinga. Áföll í æsku geta verið ein af ástæðum þess að einstaklingur verður of þungur. Augljóst er að áfallamiðuð nálgun í heilsugæslu er ábótavant og úrbóta er þörf. Í Heilbrigðisstefnu til 2030 er krafist úrbóta í þessu samhengi og vonandi verður þeirri áætlun hrint í framkvæmd innan tímaramma. Áföll og sá sársauki sem þeim fylgir breytir hugsun okkar og hvernig við sjáum heiminn og bregðumst við aðstæðum. Þau einkenni sem einstaklingar finna fyrir eru ekki bara sálræn heldur einnig vegna líkamlegra orsaka. Áföll breyta því hvernig taugakerfið okkar starfar. Heilinn fer að starfa öðruvísi og bregst öðruvísi við og sendir frá sér öðruvísi taugaboð en áður. Heilinn er stöðugt að endurskrifa og endurvinna upplýsingar og hafa áföll hafa áhrif á þessa starfsemi hans. Ótti hrindir af stað viðbrögðum sem eru eðlislæg hverri manneskju. Við þurfum að geta skynjað ótta til að lifa af. Óttaviðbrögð eru þau viðbrögð sem vernda okkur í raun frá hættu og við berjumst eða flýjum (e. Fight ore flight) ef við þurfum þess og þannig forðumst við hættulegar aðstæður eða áreiti. Þegar fólk verður ítrekað fyrir áföllum eða jafnvel einu slæmu áfalli þá fara þessi viðbrögð að virkjast utan við raunverulegar hættu aðstæður. Það gerir það að verkum að við finnum jafnvel stöðugt fyrir ótta og verðum uppgefin. Kvíði er viðbragð líkamans sem kemur einnig fram samhliða ótta. Einstaklingur með kvíða er stöðugt varkár eða óttasleginn og það hefur áhrif á hann bæði tilfinningarlega og líkamlega. Til að takast á við þennan ótta sem hefur myndast þá byrja einstaklingar oft að þróa með sér ákveðnar venjur sem geta verið bæði heilbrigðar og óheilbrigðar. Sumir fara út að labba og hlusta á tónlist á meðan aðrir leitast í neikvæðar venjur t.d. áfengis- og fíkniefnaneyslu, sjálfsskaða, ýmsa áráttuhegðun og að borða annað hvort of mikið eða of lítið. Þegar líkaminn festist í þessu ótta viðbragði með kvíðatilfinningu þá leitum við sem einstaklingar eftir því að laga þetta ástand með öllum nauðsynlegum ráðum. Eitt af þeim ráðum er að borða. Að borða, fyrir einhvern í ofþyngd (ekki alla), veldur því að honum finnst hann vera við stjórn á aðstæðum, þó svo það vari stutt. Að borða veitir einstaklingnum þá stöðugleika og þægindi á því augnabliki sem hann er að neyta máltíðarinnar. Þegar hann borðar finnur hann fyrir vellíðan og sælu. Það getur leitt til að einstaklingur þrói með sér matarfíkn. Það er eðlilegt að vilja lifa af og það að borða eitthvað gott er eitthvað sem allir hafa ánægju af að gera. Umbunarkerfi heilans virkjast við að borða góðan mat, en þetta kerfi er ómeðvitað og mjög öflugt og hefur djúpstæð áhrif á okkur. Umbunarkerfið lætur okkur vita hvað er öruggt og gott og einnig hvað er skaðlegt og sársaukafullt. Það að borða góðan mat er því einskonar huggun. Matur getur sem sagt ýtt á stað þeim umbunarviðbrögðum og getur haft áhrif á sömu stöðvar heilans og fíkniefni og áfengi gera auk margra lyfja. Margir sem verða fyrir áföllum borða því til þess að finna fyrir vellíðan og huggun. Þá eiga þeir til að borða meira en ráðlagt er til þess að reyna að losna við tilfinningarlega vanlíðan. Margir einstaklingar með áfallasögu borða til að losna við ótta og kvíða sem fylgja áföllum. Það er mikilvægt að líta til áfalla þegar kemur að því að stjórna þyngd, hvort sem um ofþyngd er að ræða eða of lítil þyngd. Áföll í æsku og á fullorðins árum geta haft veruleg áhrif á hvort fólk þróar með sér matarfíkn og þá ofþyngd samhliða eða jafnvel öfugt. Mikilvægt er að líta til þess samhliða öðrum aðgerðum sem farið er í innan heilbrigðisþjónustu. Það er aldrei auðvelt fyrir foreldra að eiga t.d. barn í ofþyngd og þurfa að leggja sig alla fram að leiðbeina barninu rétta braut. Hafa ber í huga þann þátt að sálræn áföll og ofbeldi geta oft verið ástæða þess að barnið borðar sér til huggunar. Fólk í ofþyngd vill flest ekkert vera á þessum stað sem það er á en er fast í vítahring og þarf oft aðstoð til að brjóta sig úr honum. Heilsugæslan er fyrsti viðkomustaður og þaðan er fólki beint réttar leiðir. Höfundur er með M.Sc. gráðu í sálrænum áföllum og ofbeldi.
Fagmennska, fræðileg þekking, samráð, samvinna, þarfir og vilji barna og ungmenna eru grundvallaratriði Árni Guðmundsson Skoðun
Skoðun Fagmennska, fræðileg þekking, samráð, samvinna, þarfir og vilji barna og ungmenna eru grundvallaratriði Árni Guðmundsson skrifar
Skoðun Getur uppbyggilegur fréttaflutningur aukið velsæld í íslensku samfélagi? Ása Fríða Kjartansdóttir, Dóra Guðrún Guðmundsdóttir skrifar
Skoðun „Elska skaltu náunga þinn“ – gegn rasisma, hatri og sögufölsunum öfga hægrisins Guðrún Ósk Þórudóttir skrifar
Skoðun Ósk um sérbýli, garð og rólegt umhverfi dregur fólk frá höfuðborgarsvæðinu Margrét Þóra Sæmundsdóttir skrifar
Skoðun Eru borgir barnvænar? Þétting byggðar og staða barna í skipulagi Lára Ingimundardóttir skrifar
Skoðun Ný nálgun fyrir börn með fjölþættan vanda Guðmundur Ingi Þóroddsson,Guðbjörg Sveinsdóttir skrifar
Skoðun Við stöndum með Anahitu og Elissu Valgerður Árnadóttir,Rósa Líf Darradóttir,Aldís Amah Hamilton,Þorgerður María Þorbjarnardóttir,Árni Finnsson skrifar
Fagmennska, fræðileg þekking, samráð, samvinna, þarfir og vilji barna og ungmenna eru grundvallaratriði Árni Guðmundsson Skoðun