Að vera sænskur jafnaðarmaður eða íslenskur Nanna Hermannsdóttir skrifar 30. maí 2021 12:01 Á dögunum birtist á Vísi grein Guðbrands Einarssonar, þingframbjóðanda Viðreisnar, um muninn á sænskum og íslenskum jafnaðarmönnum. Ég er í meistaranámi um norræn velferðarkerfi og því vakti titill greinarinnar áhuga minn. Ekki tók langan tíma að sjá að verið væri að tala fyrir aukinni einkavæðingu á velferðarþjónustu (1). Guðbrandur byggir grein sína eingöngu á eigin skoðunum og reynslu af því að búa í Svíþjóð fyrir nokkrum áratugum en kastar því fram sem staðreyndum. Af einhverri ástæðu virðumst við ekki gera þá kröfu til stjórnmálamanna að þeir vísi í heimildir. Nú var ég ekki fædd þegar Guðbrandur bjó í Svíþjóð en ég bý hins vegar þar núna. Svo skemmtilega vill einnig til að ég er í þessum skrifuðu orðum að vinna í meistararitgerð sem fjallar um einkavæðingu í heilbrigðiskerfinu á norðurlöndunum og er því ansi upplýst um hver raunveruleg staða er. Einkavæðingin í Svíþjóð Guðbrandur vill að við, Íslendingar, stígum skref í átt að aukinni markaðsvæðingu í velferðarþjónustu og virðist telja það eiga eitthvað skylt við stefnu sænskra jafnaðarmanna (s. Socialdemokraterna). Þetta er áhugavert í ljósi þess hvernig einkavæðingin í Svíþjóð kom til. Hér kemur smá sagnfræði. Jafnaðarstefnan ruddi sér rúms í Svíþjóð um aldamótin 1900 og byggist á jafnrétti, lýðræði og frelsi. Stefnan náði almennilega flugi í kjölfar kreppunnar miklu og við tók 44 ára valdatíð jafnaðarmanna. Með upprisu nýfrjálshyggjunar í kringum 1980 byrjaði að draga úr fylgi flokksins. Árið 1983 opnaði fyrsti einkarekni leikskólinn í Svíþjóð. Ári síðar voru samþykkt lög í sænska þinginu sem bönnuðu ríkisstuðning við leikskóla sem reknir eru í hagnaðarskyni (jafnaðarmenn í ríkisstjórn). Árið 1991 voru lögin frá 1984 afnumin og ári síðar voru ríkisstyrkir leyfðir til hagnaðardrifinna skóla óháð skólastigi (Moderaterna leiða ríkisstjórn hægri flokkanna) (2). Sama ár var fyrsta einkarekna heilsugæslan með opinberum stuðningi opnuð. Næsta skref var tekið með innleiðingu laga um „valfrelsi í heilbrigðisþjónustu“ á árunum 2009 og 2010 (Moderaterna leiða ríkisstjórn hægri flokkanna), sem hóf hina miklu innreið einkarekinna heilsugæsla í sænskt heilbrigðiskerfi. Stuttu síðar birtust vísbendingar um óþrifnað, slæma umönnun og rentusókn á elliheimilum samhliða háum arðgreiðslum (Carema skandallinn). Þetta hafði, og hefur enn, mikil áhrif á umræðuna um einkarekstur í sænska velferðarkerfinu. Breytingar í átt að aukinni einkavæðingu í Svíþjóð hafa því verið gerðar þegar sænskir jafnaðarmenn eru í stjórnarandstöðu. Viltu einfalt kerfi eða flókið? Guðbrandur talar um að í Svíþjóð hafi verið gott upplýsingaflæði um réttindi hans. Hann hafi fengið hinar ýmsu upplýsingar beint inn um lúguna og að sumt hafi jafnvel gerst sjálfkrafa (3). Hann fullyrðir að annað hafi verið uppi á teningnum á Íslandi á sama tíma (4). Um meint upplýsingaflæði vil ég segja eftirfarandi: það eina sem hefur borist inn um lúguna hjá mér eru bæklingar frá einkafyrirtækjum sem vilja fá mig í viðskipti. Heilsugæslur að berjast um viðskipti mín og tryggingafélög að reyna að sannfæra mig um að ég sé alveg að fara að deyja. Þetta er ótrúlega ógagnsætt kerfi og umrætt upplýsingaflæði er svo „gott“ að ég veit enn ekki almennilega hvernig og hvert ég fer til læknis (þrátt fyrir að hafa reynt). Heilbrigðisþjónusta hinna sænsku jafnaðarmanna Guðbrandur heldur því fram að „fyrirkomulag heilbrigðisþjónustu [vefjist] ekkert fyrir jafnaðarmönnum fyrirheitna landsins“ og að sænskir jafnaðarmenn treysti „markaðnum“ betur en íslenskir jafnaðarmenn. Hér er nú ansi frjálslega farið með staðreyndir. Raunin er sú að þetta er ansi umdeilt málefni í „fyrirheitna landinu“ en afstaða jafnaðarmanna er nokkuð skýr. Í stefnu flokksins kemur fram að þau vilji draga úr þeirri þróun sem hefur átt sér stað undanfarna áratugi og setja hertari reglur um reksturinn. Varla líður sá dagur að jafnaðarmenn í Svíþjóð skrifi ekki grein um „vinstjakt i välfärden“ (is. gróðaveiðar í velferðarþjónustu). Enn fremur vill aukinn meirihluti Svía auka takmarkanir á einkarekstri í velferðarþjónustu (heilbrigðisþjónustu, skólum og umönnun). Upplýst umræða Í stað þess að hjakka sífellt í sama farinu og skreyta umræður um einkavæðingu með orðræðu um valfrelsi og hagkvæmni er um að gera að ræða málefnið af alvöru. Sá einkarekstur sem þegar er til staðar á Íslandi er falinn í ógagnsæjum frumskógi sem lobbýistar sérgreinalækna hafa ræktað undanfarna áratugi. Svipað er uppi á teningnum í Svíþjóð. Þessi skortur á gagnsæi fyrirbyggir gagnrýna umræðu og raunverulega skoðun á þeirri hagkvæmni sem einkavæðingu heilbrigðisþjónustu er ætlað að stuðla að. Helstu áhrif fjölgunar einkarekinna heilsugæslustöðva í Svíþjóð síðastliðinn áratug eru því þau að skerða lýðræðislegt eftirlit með notkun skattfjár auk þess að skila eigendum þeirra talsverðum upphæðum í eigin vasa. Samtímis hefur heilsugæslum fjölgað langmest þar sem minnst þörf er á þeim (á þéttbýlum svæðum með háar meðaltekjur), svo ekki hafa jafnaðarsjónarmið riðið feitum hesti hjá eigendum þeirra. Því er um að gera að stíga upp og svara því til hvernig forðast má sama ósætti um arðgreiðslur, rekstrarform og gæðakröfur og upp hafa komið í Svíþjóð. (1) Hinn séríslenski greinarmunur sem gerður er á einkarekstri og einkavæðingu, í þeim tilgangi að láta einkarekstur líta betur út - því það sé sko ekki einkavæðing, er ekki til umræðu hér. Einkavæðing (e. privatization) er yfirheiti og skiptist í grófum dráttum í þrjá undirflokka: eignasölu (gjarnan kallað einkavæðing í íslenskri stjórnmálaumræðu), einkaframkvæmd og einkafjármögnun (sem eru bæði einhverskonar afbrigði af því sem kallast einkarekstur í íslenskri stjórnmálaumræðu).(2) Það er gaman að segja frá því að ekkert land í heiminum fylgdi fordæmi velferðarríkisins Svíþjóðar en Svíþjóð er eina landið í heiminum sem leyfir ríkisstyrki til hagnaðardrifinna skóla.(3) Guðbrandur virðist þó vera að tala um upplýsingaflæði frá hinu opinbera og ég skil því ekki hvernig það á að vera röksemdarfærsla fyrir aukinni einkavæðingu.(4) Ath. að ekki þarf heldur að sækja sérstaklega um t.d. barnabætur á Íslandi en Guðbrandi virðist finnast óþarfi að taka það fram í samanburðinum. Höfundur er hagfræðingur og meistaranemi í norrænum velferðarkerfum. Viltu birta grein á Vísi? Sendu okkur póst. Senda grein Skoðun: Kosningar 2021 Nanna Hermannsdóttir Mest lesið Þegar samfélagið þagnar Benóný Valur Jakobsson Skoðun Ríkið tekur – landsbyggðirnar fá minna Hjálmar Bogi Hafliðason Skoðun Morðæðið á Gaza - Vitfirringin má ekki eyðileggja mennskuna Jón Baldvin Hannesson Skoðun Dóru Björt svarað! Jón G. Hauksson Skoðun Ekki mínir hagsmunir Berglind Hlín Baldursdóttir Skoðun Ísland og hafið: viðbrögð við brotum Ísraels á alþjóðalögum Inga Björk Margrétar Bjarnadóttir,Magnús Magnússon Skoðun Þegar þeir sem segjast þjóna þjóðinni ráðast á hana Ágústa Árnadóttir Skoðun Óásættanleg málsmeðferð Linda Íris Emilsdóttir,Katrín Oddsdóttir Skoðun Samþjöppunin hefur ekkert að gera með veiðigjöldin Sigurjón Þórðarson Skoðun Leikskólagjöld í Kópavogi þau hæstu á landinu Örn Arnarson Skoðun Skoðun Skoðun Evrópumet! Háskólamenntun minnst metin á Íslandi Vilhjálmur Hilmarsson skrifar Skoðun Ríkið tekur – landsbyggðirnar fá minna Hjálmar Bogi Hafliðason skrifar Skoðun Snjallasta stefnubreyting Samfylkingarinnar Jóhann Frímann Arinbjarnarson skrifar Skoðun Þegar samfélagið þagnar Benóný Valur Jakobsson skrifar Skoðun Stjórnleysi í íslenskri dýravernd Árni Stefán Árnason skrifar Skoðun Olíumjólk Sigurður Ingi Friðleifsson skrifar Skoðun Leikskólagjöld í Kópavogi þau hæstu á landinu Örn Arnarson skrifar Skoðun Pólitískur gúmmítékki Jens Garðar Helgason skrifar Skoðun Þegar bændur bregðast dýrum sínum – Valda þeim þjáningu og skelfilegum dauðdaga Ole Anton Bieltvedt skrifar Skoðun Morðæðið á Gaza - Vitfirringin má ekki eyðileggja mennskuna Jón Baldvin Hannesson skrifar Skoðun Orðsins fyllsta merking Eiríkur Kristjánsson skrifar Skoðun Dóru Björt svarað! Jón G. Hauksson skrifar Skoðun Ísland og hafið: viðbrögð við brotum Ísraels á alþjóðalögum Inga Björk Margrétar Bjarnadóttir,Magnús Magnússon skrifar Skoðun Ekki mínir hagsmunir Berglind Hlín Baldursdóttir skrifar Skoðun Ætlar vinstri meirihlutinn að skila auðu? Þórdís Lóa Þórhalldóttir skrifar Skoðun Óásættanleg málsmeðferð Linda Íris Emilsdóttir,Katrín Oddsdóttir skrifar Skoðun Fjárfestavernd sem gengur of langt? Baldvin Ingi Sigurðsson skrifar Skoðun Æfðu þig í virkum og uppbyggilegum viðbrögðum Ingrid Kuhlman skrifar Skoðun Samþjöppunin hefur ekkert að gera með veiðigjöldin Sigurjón Þórðarson skrifar Skoðun Aðför Vinnueftirlits að hagsmunum slasaðra. Steinar Harðarson skrifar Skoðun Þegar þeir sem segjast þjóna þjóðinni ráðast á hana Ágústa Árnadóttir skrifar Skoðun Karlar, piltar og strákar Jón Pétur Zimsen skrifar Skoðun Eiga ellilífeyrir og örorkubætur að fylgja launavísitölu? Haukur Arnþórsson skrifar Skoðun Ísland verður að vernda hafið og fiskimiðin frá námuvinnslu á hafsbotni Laura Sólveig Lefort Scheefer,Þorgerður María Þorbjarnardóttir,Árni Finnsson,Sæunn Júlía Sigurjónsdóttir,Belén García Ovide,Huld Hafliðadóttir skrifar Skoðun Nennið þið plís blessaða ríkisstjórn! Derek T. Allen skrifar Skoðun Ertu klár? Jakob Smári Magnússon skrifar Skoðun Kengúrur eða Þorskar: Hver forritar framtíð Íslands? Björgmundur Örn Guðmundsson skrifar Skoðun Börnin á Gaza eru ekki í fríi Bjarni Fritzson,Blær Guðmundsdóttir ,Elías Rúni Þorsteinsson,Elísabet Thoroddsen,Gunnar Helgason,Linda Ólafsdóttir,Lóa Hlín Hjálmtýsdóttir,Yrsa Þöll Gylfadóttir skrifar Skoðun Mannréttindi fatlaðs fólks - orð og efndir Unnur Helga Óttarsdóttir,Alma Ýr Ingólfsdóttir skrifar Skoðun Brimrót og veðragnýr í alþjóðamálum Árni Þór Sigurðsson skrifar Sjá meira
Á dögunum birtist á Vísi grein Guðbrands Einarssonar, þingframbjóðanda Viðreisnar, um muninn á sænskum og íslenskum jafnaðarmönnum. Ég er í meistaranámi um norræn velferðarkerfi og því vakti titill greinarinnar áhuga minn. Ekki tók langan tíma að sjá að verið væri að tala fyrir aukinni einkavæðingu á velferðarþjónustu (1). Guðbrandur byggir grein sína eingöngu á eigin skoðunum og reynslu af því að búa í Svíþjóð fyrir nokkrum áratugum en kastar því fram sem staðreyndum. Af einhverri ástæðu virðumst við ekki gera þá kröfu til stjórnmálamanna að þeir vísi í heimildir. Nú var ég ekki fædd þegar Guðbrandur bjó í Svíþjóð en ég bý hins vegar þar núna. Svo skemmtilega vill einnig til að ég er í þessum skrifuðu orðum að vinna í meistararitgerð sem fjallar um einkavæðingu í heilbrigðiskerfinu á norðurlöndunum og er því ansi upplýst um hver raunveruleg staða er. Einkavæðingin í Svíþjóð Guðbrandur vill að við, Íslendingar, stígum skref í átt að aukinni markaðsvæðingu í velferðarþjónustu og virðist telja það eiga eitthvað skylt við stefnu sænskra jafnaðarmanna (s. Socialdemokraterna). Þetta er áhugavert í ljósi þess hvernig einkavæðingin í Svíþjóð kom til. Hér kemur smá sagnfræði. Jafnaðarstefnan ruddi sér rúms í Svíþjóð um aldamótin 1900 og byggist á jafnrétti, lýðræði og frelsi. Stefnan náði almennilega flugi í kjölfar kreppunnar miklu og við tók 44 ára valdatíð jafnaðarmanna. Með upprisu nýfrjálshyggjunar í kringum 1980 byrjaði að draga úr fylgi flokksins. Árið 1983 opnaði fyrsti einkarekni leikskólinn í Svíþjóð. Ári síðar voru samþykkt lög í sænska þinginu sem bönnuðu ríkisstuðning við leikskóla sem reknir eru í hagnaðarskyni (jafnaðarmenn í ríkisstjórn). Árið 1991 voru lögin frá 1984 afnumin og ári síðar voru ríkisstyrkir leyfðir til hagnaðardrifinna skóla óháð skólastigi (Moderaterna leiða ríkisstjórn hægri flokkanna) (2). Sama ár var fyrsta einkarekna heilsugæslan með opinberum stuðningi opnuð. Næsta skref var tekið með innleiðingu laga um „valfrelsi í heilbrigðisþjónustu“ á árunum 2009 og 2010 (Moderaterna leiða ríkisstjórn hægri flokkanna), sem hóf hina miklu innreið einkarekinna heilsugæsla í sænskt heilbrigðiskerfi. Stuttu síðar birtust vísbendingar um óþrifnað, slæma umönnun og rentusókn á elliheimilum samhliða háum arðgreiðslum (Carema skandallinn). Þetta hafði, og hefur enn, mikil áhrif á umræðuna um einkarekstur í sænska velferðarkerfinu. Breytingar í átt að aukinni einkavæðingu í Svíþjóð hafa því verið gerðar þegar sænskir jafnaðarmenn eru í stjórnarandstöðu. Viltu einfalt kerfi eða flókið? Guðbrandur talar um að í Svíþjóð hafi verið gott upplýsingaflæði um réttindi hans. Hann hafi fengið hinar ýmsu upplýsingar beint inn um lúguna og að sumt hafi jafnvel gerst sjálfkrafa (3). Hann fullyrðir að annað hafi verið uppi á teningnum á Íslandi á sama tíma (4). Um meint upplýsingaflæði vil ég segja eftirfarandi: það eina sem hefur borist inn um lúguna hjá mér eru bæklingar frá einkafyrirtækjum sem vilja fá mig í viðskipti. Heilsugæslur að berjast um viðskipti mín og tryggingafélög að reyna að sannfæra mig um að ég sé alveg að fara að deyja. Þetta er ótrúlega ógagnsætt kerfi og umrætt upplýsingaflæði er svo „gott“ að ég veit enn ekki almennilega hvernig og hvert ég fer til læknis (þrátt fyrir að hafa reynt). Heilbrigðisþjónusta hinna sænsku jafnaðarmanna Guðbrandur heldur því fram að „fyrirkomulag heilbrigðisþjónustu [vefjist] ekkert fyrir jafnaðarmönnum fyrirheitna landsins“ og að sænskir jafnaðarmenn treysti „markaðnum“ betur en íslenskir jafnaðarmenn. Hér er nú ansi frjálslega farið með staðreyndir. Raunin er sú að þetta er ansi umdeilt málefni í „fyrirheitna landinu“ en afstaða jafnaðarmanna er nokkuð skýr. Í stefnu flokksins kemur fram að þau vilji draga úr þeirri þróun sem hefur átt sér stað undanfarna áratugi og setja hertari reglur um reksturinn. Varla líður sá dagur að jafnaðarmenn í Svíþjóð skrifi ekki grein um „vinstjakt i välfärden“ (is. gróðaveiðar í velferðarþjónustu). Enn fremur vill aukinn meirihluti Svía auka takmarkanir á einkarekstri í velferðarþjónustu (heilbrigðisþjónustu, skólum og umönnun). Upplýst umræða Í stað þess að hjakka sífellt í sama farinu og skreyta umræður um einkavæðingu með orðræðu um valfrelsi og hagkvæmni er um að gera að ræða málefnið af alvöru. Sá einkarekstur sem þegar er til staðar á Íslandi er falinn í ógagnsæjum frumskógi sem lobbýistar sérgreinalækna hafa ræktað undanfarna áratugi. Svipað er uppi á teningnum í Svíþjóð. Þessi skortur á gagnsæi fyrirbyggir gagnrýna umræðu og raunverulega skoðun á þeirri hagkvæmni sem einkavæðingu heilbrigðisþjónustu er ætlað að stuðla að. Helstu áhrif fjölgunar einkarekinna heilsugæslustöðva í Svíþjóð síðastliðinn áratug eru því þau að skerða lýðræðislegt eftirlit með notkun skattfjár auk þess að skila eigendum þeirra talsverðum upphæðum í eigin vasa. Samtímis hefur heilsugæslum fjölgað langmest þar sem minnst þörf er á þeim (á þéttbýlum svæðum með háar meðaltekjur), svo ekki hafa jafnaðarsjónarmið riðið feitum hesti hjá eigendum þeirra. Því er um að gera að stíga upp og svara því til hvernig forðast má sama ósætti um arðgreiðslur, rekstrarform og gæðakröfur og upp hafa komið í Svíþjóð. (1) Hinn séríslenski greinarmunur sem gerður er á einkarekstri og einkavæðingu, í þeim tilgangi að láta einkarekstur líta betur út - því það sé sko ekki einkavæðing, er ekki til umræðu hér. Einkavæðing (e. privatization) er yfirheiti og skiptist í grófum dráttum í þrjá undirflokka: eignasölu (gjarnan kallað einkavæðing í íslenskri stjórnmálaumræðu), einkaframkvæmd og einkafjármögnun (sem eru bæði einhverskonar afbrigði af því sem kallast einkarekstur í íslenskri stjórnmálaumræðu).(2) Það er gaman að segja frá því að ekkert land í heiminum fylgdi fordæmi velferðarríkisins Svíþjóðar en Svíþjóð er eina landið í heiminum sem leyfir ríkisstyrki til hagnaðardrifinna skóla.(3) Guðbrandur virðist þó vera að tala um upplýsingaflæði frá hinu opinbera og ég skil því ekki hvernig það á að vera röksemdarfærsla fyrir aukinni einkavæðingu.(4) Ath. að ekki þarf heldur að sækja sérstaklega um t.d. barnabætur á Íslandi en Guðbrandi virðist finnast óþarfi að taka það fram í samanburðinum. Höfundur er hagfræðingur og meistaranemi í norrænum velferðarkerfum.
Ísland og hafið: viðbrögð við brotum Ísraels á alþjóðalögum Inga Björk Margrétar Bjarnadóttir,Magnús Magnússon Skoðun
Skoðun Þegar bændur bregðast dýrum sínum – Valda þeim þjáningu og skelfilegum dauðdaga Ole Anton Bieltvedt skrifar
Skoðun Ísland og hafið: viðbrögð við brotum Ísraels á alþjóðalögum Inga Björk Margrétar Bjarnadóttir,Magnús Magnússon skrifar
Skoðun Ísland verður að vernda hafið og fiskimiðin frá námuvinnslu á hafsbotni Laura Sólveig Lefort Scheefer,Þorgerður María Þorbjarnardóttir,Árni Finnsson,Sæunn Júlía Sigurjónsdóttir,Belén García Ovide,Huld Hafliðadóttir skrifar
Skoðun Börnin á Gaza eru ekki í fríi Bjarni Fritzson,Blær Guðmundsdóttir ,Elías Rúni Þorsteinsson,Elísabet Thoroddsen,Gunnar Helgason,Linda Ólafsdóttir,Lóa Hlín Hjálmtýsdóttir,Yrsa Þöll Gylfadóttir skrifar
Skoðun Mannréttindi fatlaðs fólks - orð og efndir Unnur Helga Óttarsdóttir,Alma Ýr Ingólfsdóttir skrifar
Ísland og hafið: viðbrögð við brotum Ísraels á alþjóðalögum Inga Björk Margrétar Bjarnadóttir,Magnús Magnússon Skoðun