Um kyn, kynfræðslu, skóla og menntun Hanna Björg Vilhjálmsdóttir skrifar 21. desember 2020 11:30 Nú hefur Menntamálaráðherra skipað starfshóp um kynfræðslu í skólum, sem ég á sæti í. Það hefur skapast umræða um starfshópinn á samfélagsmiðlum og í framhaldi langar mig að setja fram mína sýn á bæði mönnun starfshópsins og hlutverk hans. Áhugi minn á jafnréttismálum nær aftur um áratugi þó svo að aktivismi minn eigi kannski ekki svo langa sögu. Í kennaranámi mínu við Háskóla Íslands 2004-2006 byrjaði hugmyndin um jafnréttisfræðslu að gerjast með mér. Í framhaldi af námi mínu réði ég mig í kennarastarf við Borgarholtsskóla haustið 2006 og það reyndist mér mikið heillaspor. Fljótlega fór ég að ræða hugmyndina um að búa til áfanga um kynja- og jafnréttisfræðslu við stjórnendur skólans. Þekkjandi jafnréttislögin, þar sem kveðið er á um að öll skólastig skuli jafnréttisfræða nemendur, var rökstuðningur minn fyrir fræðslunni borðleggjandi. Hugmyndinni um þennan nýja valáfanga var vel tekið af stjórnendum Borgarholtsskóla frá upphafi. Það tók nemendur í Borgó heldur ekki langan tíma að svara kallinu. Ég man vel eftir stelpunum sem voru í fyrsta hópnum, hvernig þær nærðu mig og hvöttu áfram, þrátt fyrir að áfanginn væri ansi frumstæður í upphafi. Við vissum strax að hugmyndin var góð, mikilvæg og átti ríkt erindi. Áfanginn þróaðist hratt og ég byrjaði strax að kynna hann fyrir kennurum á framhaldsskólastiginu og þar var honum líka tekið fagnandi og á undraverðum tíma tóku margir skólar upp áfangann. Í dag er kynjafræði kennd í flestum eða öllum framhaldsskólum á Íslandi, ýmist sem val- eða skylduáfangi. Einnig eru fjölmargir grunnskólar með sambærilega áfanga. Áhugi á efni áfangans og tilvist hans hefur alla tíð verið mikill, bæði innanlands og utan. Ég hef áður skrifað um innihald kynja- og jafnréttisfræðslunnar sem fæddist í Borgó um árið. En sumar vísur eru ekki of oft kveðnar. Frá upphafi átti inntak áfangans að vera gagnrýnin greining á samfélaginu og menningunni með kynjagleraugum. Birtingar kynjamisréttis í sínum fjölbreyttustu myndum skoðaðar, greindar og settar í samhengi. Kynferðissleg áreitni og kynferðislegt ofbeldi hefur alltaf verið hluti af menningu okkar og samfélagi og að fræðast um það er ein áhrifarík leið til upprætingar. Að átta sig á eigin mörkum og annarra er mikilvæg kynfræðsla. Kynlíf er stór og mikilvægur hluti lífs okkar. Kynlíf getur verið það fallegasta sem lífið hefur upp á að bjóða, en það er líka hægt að snúa því í ljótasta ofbeldi sem hugsast getur. Kynhegðun einstaklinga er jafnan undir smásjá samfélagsins, fólk er ýmist sveipað hetjuljóma fyrir kynhegðun eða druslustimplað, eftir kyni. Samþykki er flókið hugtak og þarf að setja í samhengi. Í kynjuðum heimi, þar sem allt okkar líf er litað af því hvaða kyni við tilheyrum eða viljum tilheyra er óhugsandi að aðskilja kynfræðslu frá kynjafræði. Ágætt dæmi um tengsl kynja- og kynfræðslu eru auglýsingar. Fræðimaðurinn Ervin Goffman fjallar um þrástef í birtingarmyndum kynja hvað varðar útlit og vald. Konur birtast sem valdslaust skraut og karlar sterkir með ríka gerendahæfni. Konur hlutgerðar og kynþokkavæddar. Æska, grannvaxinn líkami, kynferðislegar stellingar, valdalaus líkamsstaða einkenna kvenmyndir auglýsinga. Að skilja og setja í samhenngi þessi einkenni á menningunni og áhrifum hennar á kynverund okkar er frelsandi og valdeflandi. Að öll kyn í kennslustofunni glöggvi sig á mótandi skilaboðum í dægurmenningunni gerir þeim kleift að spyrna við áhrifunum. Að stelpur upplifi sig valdelfdar í kynhegðun sinni er óumdeilanlega mikilvægt því dægurmenningin er sannarlega að senda þeim skilaboð um að þær eigi að vera kynferðisleg viðföng annarra. Umræða í öruggu rými kennslustofunnar skerpir og víkkar hugann. Klám er annar hluti menningar okkar sem er mikilvægt að rýna í og ræða. Mér hefur alltaf þótt nauðsynlegt að aðgreina kynferðislega örvandi efni eins og fræðafólk hefur gert. Klám er kynferðislega örvandi efni sem inniheldur niðurlægingu og ofbeldi en erótík er kynferðislega örvandi efni þar sem virðing er borin fyrir þeim sem þar birtast. Grundvallarmunur er því á klámi og erótík. Ef marka má nemendur mína í gegnum tíðina, þá er stærsti hluti, jafnvel allt, kynferðislega örvandi efni á netinu klám. Margir strákar sjá fyrst klám um 7 ára aldur og við getum svo bara ímyndað okkur hvaða áhrif það hefur á langanir, væntingar og fantasíur stráka að hafa horft á klám í mörg ár áður en þeir stunda kynlíf með öðrum einstaklingi. Nauðsynleg kynfræðsla er að vekja athygli á að þessi menning mótar stelpur til þess að þjóna strákum í „kynlífi“ og að það sé ,,eðlilegt” að þeim sé misboðið og þær beittar ofbeldi. Fljótlega eftir að ég hóf störf sem kennari, fór ég að taka þátt í stéttarfélagsstarfi kennara og sú þátttaka leiddi mig inn í Jafnréttisnefnd Kennarasambands Íslands. Líklega settist ég fyrst í nefndina 2011 og hef setið sem fastast. Allan þann tíma í nefndinni hefur verið lögð áhersla á innleiðingu jafnréttisfræðslu í skólakerfið og nefndarfólk hefur verið samtaka í þeirri vinnu. Forsenda þess að jafnrétti sé stundað í skólum er að kennarar og allt starfsfólk skóla hafi jafnréttisnæmi. Kennaramenntun er lykill að innleiðingu jafnréttis í skólakerfið. Þekking, vitund og þjálfun í jafnréttismálum er grundvallaratriði hvers kennara sem vill stuðla að, stunda og fræða um jafnrétti. Það segir sig sjálft að ef vilji stjórnvalda er til að gera breytingar á skólakerfinu eða einstaka þáttum þess þá þurfa kennarar og skólafólk að vera með í þeirri vinnu frá upphafi til enda. Að öðrum kosti er ólíklegt að innleiðing breytinga heppnist. Starfsferill minn sem kennari hefur verið helgaður innleiðingu kyn-, kynja- og jafnréttisfræðslu í skólakerfið. Ég hef ígrundað málefnið, skoðað, rætt og ritað um það ómælt í gegnum árin. Fyrirlestrar mínir og námskeið skipta hundruðum. Það er mér því eðlilega mikilvægt og kært að nú sýni ráðherra menntamála málefninu áhuga með skipun starfshóps um kynfræðslu í skólum en eins og mér hefur vonandi tekist að rökstyðja í þessum pistli þarf kynfræðslan að vera í víðara samhengi. Sú tilhneiging að aðgreina kynfræðslu frá kynjafræðslu held ég að byggi á þeirri hugmynd að kynfræðsla sé ekki pólitísk. Pólitík skilgreini ég hér sem umræðu um völd og hagsmuni en kynjafræðin einmitt ögrar ríkjandi valdatengslum og að gefnu tilefni. Höfundur er kennari í Borgarholtsskóla. Viltu birta grein á Vísi? Sendu okkur póst. Senda grein Skóla - og menntamál Kynlíf Mest lesið Svargrein: Ísland á víst að íhuga aðild að ESB Ágúst Ólafur Ágústsson Skoðun „Er allt í lagi?“ Olga Björt Þórðardóttir Skoðun Úr skotgröfum í netkerfin: Netárásir á innviði Vesturlanda Ýmir Vigfússon Skoðun Köstum ekki verðmætum á glæ Ingvar Jónsson Skoðun Sumarfríinu aflýst Sigurður Helgi Pálmason Skoðun Einmanaleiki: Skortir þig tengsl við þig eða aðra? Sigrún Þóra Sveinsdóttir Skoðun Verkafólk kaupir aðgang að íslenskum auðlindum af Norðmönnum Arndís Kristjánsdóttir Skoðun Fordómar gagnvart hinsegin fólki – Reynslusaga Geir Gunnar Markússon Skoðun Ákall til íslenskra stjórnmálamanna Magnús Árni Skjöld Magnússon Skoðun Gerir háskólanám þig að grunnskólakennara? Davíð Már Sigurðsson Skoðun Skoðun Skoðun Þegar fjölbreytileikinn verður ógn: Afneitun, andstaða og ótti við hið mannlega Haukur Logi Jóhannsson skrifar Skoðun Einmanaleiki: Skortir þig tengsl við þig eða aðra? Sigrún Þóra Sveinsdóttir skrifar Skoðun Svargrein: Ísland á víst að íhuga aðild að ESB Ágúst Ólafur Ágústsson skrifar Skoðun Fjölbreytni í endurhæfingu skiptir máli Hólmfríður Einarsdóttir skrifar Skoðun Sumarfríinu aflýst Sigurður Helgi Pálmason skrifar Skoðun Úr skotgröfum í netkerfin: Netárásir á innviði Vesturlanda Ýmir Vigfússon skrifar Skoðun Fordómar gagnvart hinsegin fólki – Reynslusaga Geir Gunnar Markússon skrifar Skoðun „Er allt í lagi?“ Olga Björt Þórðardóttir skrifar Skoðun Göngum í Haag hópinn Þórhildur Sunna Ævarsdóttir skrifar Skoðun Kirkjuklukkur hringja Bjarni Karlsson skrifar Skoðun Gerir háskólanám þig að grunnskólakennara? Davíð Már Sigurðsson skrifar Skoðun Stríð skapar ekki frið Sanna Magdalena Mörtudóttir skrifar Skoðun Íslenska stóðhryssan og Evrópa Hallgerður Ljósynja Hauksdóttir skrifar Skoðun Hvammsvirkjun – Skyldur ráðherra og réttur samfélagsins Eggert Valur Guðmundsson skrifar Skoðun Norska leiðin er fasismi Jón Frímann Jónsson skrifar Skoðun Um mýkt, menntun og von Sigurður Árni Reynisson skrifar Skoðun Höfum alla burði til þess Hjörtur J. Guðmundsson skrifar Skoðun Tímabær rannsókn dómsmálaráðuneytisins Sigmundur Davíð Gunnlaugsson skrifar Skoðun Umsókn krefst ákvörðunar – ekki ákalls Erna Bjarnadóttir skrifar Skoðun Hjálp, barnið mitt spilar Roblox! Kristín Magnúsdóttir skrifar Skoðun Líkindi með guðstrú og djöflatrú Gunnar Björgvinsson skrifar Skoðun Ævinlega þakkláti flóttamaðurinn Zeljka Kristín Klobucar skrifar Skoðun Vér vesalingar Ingólfur Sverrisson skrifar Skoðun Leikrit Landsvirkjunar Snæbjörn Guðmundsson skrifar Skoðun Við þurfum ekki að loka landinu – við þurfum að opna augun Þorbjörg Sigríður Gunnlaugsdóttir skrifar Skoðun Svona eða hinsegin, hvert okkar verður næst? Unnar Geir Unnarsson skrifar Skoðun Reynisfjara og mannréttindasáttmáli Evrópu Róbert R. Spanó skrifar Skoðun Að hlúa að foreldrum: Forvörn sem skiptir máli Áróra Huld Bjarnadóttir skrifar Skoðun Ákall til íslenskra stjórnmálamanna Magnús Árni Skjöld Magnússon skrifar Skoðun Þurfum við virkilega „leyniþjónustu”? Helen Ólafsdóttir skrifar Sjá meira
Nú hefur Menntamálaráðherra skipað starfshóp um kynfræðslu í skólum, sem ég á sæti í. Það hefur skapast umræða um starfshópinn á samfélagsmiðlum og í framhaldi langar mig að setja fram mína sýn á bæði mönnun starfshópsins og hlutverk hans. Áhugi minn á jafnréttismálum nær aftur um áratugi þó svo að aktivismi minn eigi kannski ekki svo langa sögu. Í kennaranámi mínu við Háskóla Íslands 2004-2006 byrjaði hugmyndin um jafnréttisfræðslu að gerjast með mér. Í framhaldi af námi mínu réði ég mig í kennarastarf við Borgarholtsskóla haustið 2006 og það reyndist mér mikið heillaspor. Fljótlega fór ég að ræða hugmyndina um að búa til áfanga um kynja- og jafnréttisfræðslu við stjórnendur skólans. Þekkjandi jafnréttislögin, þar sem kveðið er á um að öll skólastig skuli jafnréttisfræða nemendur, var rökstuðningur minn fyrir fræðslunni borðleggjandi. Hugmyndinni um þennan nýja valáfanga var vel tekið af stjórnendum Borgarholtsskóla frá upphafi. Það tók nemendur í Borgó heldur ekki langan tíma að svara kallinu. Ég man vel eftir stelpunum sem voru í fyrsta hópnum, hvernig þær nærðu mig og hvöttu áfram, þrátt fyrir að áfanginn væri ansi frumstæður í upphafi. Við vissum strax að hugmyndin var góð, mikilvæg og átti ríkt erindi. Áfanginn þróaðist hratt og ég byrjaði strax að kynna hann fyrir kennurum á framhaldsskólastiginu og þar var honum líka tekið fagnandi og á undraverðum tíma tóku margir skólar upp áfangann. Í dag er kynjafræði kennd í flestum eða öllum framhaldsskólum á Íslandi, ýmist sem val- eða skylduáfangi. Einnig eru fjölmargir grunnskólar með sambærilega áfanga. Áhugi á efni áfangans og tilvist hans hefur alla tíð verið mikill, bæði innanlands og utan. Ég hef áður skrifað um innihald kynja- og jafnréttisfræðslunnar sem fæddist í Borgó um árið. En sumar vísur eru ekki of oft kveðnar. Frá upphafi átti inntak áfangans að vera gagnrýnin greining á samfélaginu og menningunni með kynjagleraugum. Birtingar kynjamisréttis í sínum fjölbreyttustu myndum skoðaðar, greindar og settar í samhengi. Kynferðissleg áreitni og kynferðislegt ofbeldi hefur alltaf verið hluti af menningu okkar og samfélagi og að fræðast um það er ein áhrifarík leið til upprætingar. Að átta sig á eigin mörkum og annarra er mikilvæg kynfræðsla. Kynlíf er stór og mikilvægur hluti lífs okkar. Kynlíf getur verið það fallegasta sem lífið hefur upp á að bjóða, en það er líka hægt að snúa því í ljótasta ofbeldi sem hugsast getur. Kynhegðun einstaklinga er jafnan undir smásjá samfélagsins, fólk er ýmist sveipað hetjuljóma fyrir kynhegðun eða druslustimplað, eftir kyni. Samþykki er flókið hugtak og þarf að setja í samhengi. Í kynjuðum heimi, þar sem allt okkar líf er litað af því hvaða kyni við tilheyrum eða viljum tilheyra er óhugsandi að aðskilja kynfræðslu frá kynjafræði. Ágætt dæmi um tengsl kynja- og kynfræðslu eru auglýsingar. Fræðimaðurinn Ervin Goffman fjallar um þrástef í birtingarmyndum kynja hvað varðar útlit og vald. Konur birtast sem valdslaust skraut og karlar sterkir með ríka gerendahæfni. Konur hlutgerðar og kynþokkavæddar. Æska, grannvaxinn líkami, kynferðislegar stellingar, valdalaus líkamsstaða einkenna kvenmyndir auglýsinga. Að skilja og setja í samhenngi þessi einkenni á menningunni og áhrifum hennar á kynverund okkar er frelsandi og valdeflandi. Að öll kyn í kennslustofunni glöggvi sig á mótandi skilaboðum í dægurmenningunni gerir þeim kleift að spyrna við áhrifunum. Að stelpur upplifi sig valdelfdar í kynhegðun sinni er óumdeilanlega mikilvægt því dægurmenningin er sannarlega að senda þeim skilaboð um að þær eigi að vera kynferðisleg viðföng annarra. Umræða í öruggu rými kennslustofunnar skerpir og víkkar hugann. Klám er annar hluti menningar okkar sem er mikilvægt að rýna í og ræða. Mér hefur alltaf þótt nauðsynlegt að aðgreina kynferðislega örvandi efni eins og fræðafólk hefur gert. Klám er kynferðislega örvandi efni sem inniheldur niðurlægingu og ofbeldi en erótík er kynferðislega örvandi efni þar sem virðing er borin fyrir þeim sem þar birtast. Grundvallarmunur er því á klámi og erótík. Ef marka má nemendur mína í gegnum tíðina, þá er stærsti hluti, jafnvel allt, kynferðislega örvandi efni á netinu klám. Margir strákar sjá fyrst klám um 7 ára aldur og við getum svo bara ímyndað okkur hvaða áhrif það hefur á langanir, væntingar og fantasíur stráka að hafa horft á klám í mörg ár áður en þeir stunda kynlíf með öðrum einstaklingi. Nauðsynleg kynfræðsla er að vekja athygli á að þessi menning mótar stelpur til þess að þjóna strákum í „kynlífi“ og að það sé ,,eðlilegt” að þeim sé misboðið og þær beittar ofbeldi. Fljótlega eftir að ég hóf störf sem kennari, fór ég að taka þátt í stéttarfélagsstarfi kennara og sú þátttaka leiddi mig inn í Jafnréttisnefnd Kennarasambands Íslands. Líklega settist ég fyrst í nefndina 2011 og hef setið sem fastast. Allan þann tíma í nefndinni hefur verið lögð áhersla á innleiðingu jafnréttisfræðslu í skólakerfið og nefndarfólk hefur verið samtaka í þeirri vinnu. Forsenda þess að jafnrétti sé stundað í skólum er að kennarar og allt starfsfólk skóla hafi jafnréttisnæmi. Kennaramenntun er lykill að innleiðingu jafnréttis í skólakerfið. Þekking, vitund og þjálfun í jafnréttismálum er grundvallaratriði hvers kennara sem vill stuðla að, stunda og fræða um jafnrétti. Það segir sig sjálft að ef vilji stjórnvalda er til að gera breytingar á skólakerfinu eða einstaka þáttum þess þá þurfa kennarar og skólafólk að vera með í þeirri vinnu frá upphafi til enda. Að öðrum kosti er ólíklegt að innleiðing breytinga heppnist. Starfsferill minn sem kennari hefur verið helgaður innleiðingu kyn-, kynja- og jafnréttisfræðslu í skólakerfið. Ég hef ígrundað málefnið, skoðað, rætt og ritað um það ómælt í gegnum árin. Fyrirlestrar mínir og námskeið skipta hundruðum. Það er mér því eðlilega mikilvægt og kært að nú sýni ráðherra menntamála málefninu áhuga með skipun starfshóps um kynfræðslu í skólum en eins og mér hefur vonandi tekist að rökstyðja í þessum pistli þarf kynfræðslan að vera í víðara samhengi. Sú tilhneiging að aðgreina kynfræðslu frá kynjafræðslu held ég að byggi á þeirri hugmynd að kynfræðsla sé ekki pólitísk. Pólitík skilgreini ég hér sem umræðu um völd og hagsmuni en kynjafræðin einmitt ögrar ríkjandi valdatengslum og að gefnu tilefni. Höfundur er kennari í Borgarholtsskóla.
Skoðun Þegar fjölbreytileikinn verður ógn: Afneitun, andstaða og ótti við hið mannlega Haukur Logi Jóhannsson skrifar
Skoðun Við þurfum ekki að loka landinu – við þurfum að opna augun Þorbjörg Sigríður Gunnlaugsdóttir skrifar