Mannréttindasáttmálinn – næstum alltaf eða aldrei Gísli Hall skrifar 3. júní 2019 07:00 Ísland gerðist aðili að Mannréttindasáttmála Evrópu (MSE) á árinu 1953. Síðan þá hefur Ísland verið skuldbundið að þjóðarétti til að fylgja reglum sáttmálans. Í 46. grein hans segir að samningsríki skuldbindi sig til að hlíta endanlegum dómi Mannréttindadómstóls Evrópu (MDE). Á árunum upp úr 1990 var mikil umræða um sáttmálann meðal íslenskra lögfræðinga. Sumir, m.a. Ragnar Aðalsteinsson, héldu því fram að sáttmálinn hefði í raun lagagildi hér á landi þar sem íslenskir dómstólar ættu ekki annan kost en að fylgja ákvæðum hans. Enginn hélt því fram að ekki þyrfti að hlíta niðurstöðum MDE svo ég muni. Árið 1994 var MSE lögfestur hér á landi, eftir að MDE kvað upp áfellisdóm á hendur íslenska ríkinu í máli Þorgeirs Þorgeirsonar rithöfundar. Var það að ráði nefndar, sem dómsmálaráðherra hafði skipað til að gera tillögu um viðbrögð við dómnum. Nefndin var vandlega skipuð, þeim Ragnhildi Helgadóttur, Birni Bjarnasyni, Eiríki Tómassyni, Markúsi Sigurbjörnssyni og Ragnari Aðalsteinssyni. Niðurstaða nefndarinnar var að leggja til að sáttmálinn yrði lögtekinn hér á landi. Var það einkum stutt þeim rökum að lögfesting sáttmálans yrði til að auka réttaröryggi og tryggja að hann hefði bein áhrif að landsrétti. Ekki er annað að sjá en að Ísland hafi allt frá þessum tíma virt MSE og talið sig bundið af ákvæðum hans, eins og þau hafa verið túlkuð af MDE. Sem dæmi má nefna að í nóvember 2018 stóð Lögmannafélag Íslands fyrir fundi með yfirskriftinni „Hlutverk íslenskra dómstóla við beitingu MSE – samstarf eða tregða?“. Fyrirlesari var Róbert Spanó, dómari Íslands við MDE. Niðurstaða hans var að svo virtist sem tregða íslenskra dómstóla til þess að fylgja dómum MDE væri á undanhaldi og undanfarinn áratug hafi íslenskir dómstólar leitast við að eiga „samstarf“ við Mannréttindadómstólinn. Hæstiréttur hefur í mörg skipti þurft að taka afstöðu til málatilbúnaðar, þar sem vísað hefur verið til ákvæða sáttmálans. Dæmi þar um er mál nr. 371/2010, ákæruvaldið gegn Jóni Ásgeiri Jóhannessyni o.fl. Um var að ræða ákæru vegna meintra skattalagabrota. Ákærðu héldu því fram í vörn sinni að þeir hefðu þegar fengið refsingu í formi álags. Það væri brot gegn ákvæði sáttmálans að ákæra/refsa tvisvar vegna sama verknaðarins. Á þessum tíma lágu fyrir fordæmi MDE einmitt um þetta efni, sem ákærðu vísuðu til. Í forsendum Hæstaréttar kom fram að hann liti til dómsúrlausna MDE, en í framhaldi af því var komist að niðurstöðu um að „óvissu gætti“ um skýringu á ákvæði sáttmálans sem til umfjöllunar var. Var kröfu ákærðu um frávísun málsins hafnað af þeirri ástæðu. Í framhaldinu voru þeir sakfelldir og ákveðin refsing. Augljóst er að hafi Hæstiréttur ekki talið sig bundinn af fordæmum MDE, þá hefði rökstuðningur réttarins verið á annan veg en að framan greinir. Sakfelldu leituðu til MDE vegna þessa, sem kvað upp dóm í maí 2017. Þar var sakfellingardómur Hæstaréttar talinn brot gegn ákvæði sáttmálans um bann við tvöfaldri refsingu. Umrætt ákvæði sáttmálans var þar túlkað á sama veg og Jón Ásgeir og Tryggvi höfðu byggt á, öndvert við niðurstöðu Hæstaréttar. Í framhaldi af dómi MDE sóttu þeir Jón Ásgeir og Tryggvi um endurupptöku Hæstaréttar á máli þeirra. Dómur í því máli féll hinn 21. maí sl., mál nr. 12/2018. Niðurstaðan var sú að vísa málinu frá réttinum með þeim rökstuðningi að ekki væri að finna heimild í lögum til endurupptöku máls í kjölfar þess að MDE komist að niðurstöðu um að brotið hafi verið gegn MSE fyrir íslenskum dómtólum, „við þær aðstæður sem uppi eru í máli þessu“! Hæstiréttur hafði áður komist að öndverðri niðurstöðu og leyfði endurupptöku, í máli nr. 512/2012 (kennt við Vegas). Í Vegas-málinu hafði MDE komist að niðurstöðu um brot gegn ákvæði MSE um réttláta málsmeðferð. Hvernig Hæstarétti tókst að gera þann greinarmun á þessum málum að annað skyldi endurupptekið en hitt ekki er örðugt að skilja. Í báðum tilvikum er um það að ræða að efnisreglur sáttmálans voru brotnar. Endurupptöku Vegas-málsins lauk þannig að ákærði var sýknaður og í framhaldinu gerðar réttarbætur varðandi málsmeðferð fyrir dómi. Til viðbótar þessu greiddi íslenska ríkið hinum ákærða skaðabætur vegna tjóns sem hann hafði orðið fyrir vegna rangrar sakfellingar. Í tilviki Jóns Ásgeirs og Tryggva sitja þeir ennþá uppi með sakfellingardóminn ólögmæta, og íslenska ríkið hefur ekki séð sóma sinn í að endurgreiða þeim sektir sem þeir höfðu greitt. Þessi málalok eru augljóst brot gegn MSE. Þau eru vitandi vits og engar afsakanir til. Einhverjir hafa fundið það út að dómur Hæstaréttar staðfesti fullveldi Íslands. Dómsmálaráðherra, sem sagði af sér fyrir nokkrum mánuðum síðan, skrifaði grein þar sem hún ályktar að dómur MDE í Landsréttarmálinu svokallaða sé „umboðslaust pólitískt at“. Talsmaður ákæruvaldsins lýsti því svo að í Strassborg sitji „lögfræðingar með einhverjar hugmyndir“. Allt vekur þetta spurningar um raunverulegt gildi MDE og virðingu Íslands fyrir honum þegar á reynir. Á að skilja nýgenginn dóm Hæstaréttar þannig að hann feli í sér U-beygju í afstöðu dómstólsins til MSE frá því sem rætt var á málþinginu í nóvember í fyrra? Ef um U-beygju er að ræða, á maður þá að leyfa sér, eins og ráðherrann fyrrverandi hefur nú gert, að velta því upp hvort dómurinn byggist á einhverju öðru en lögunum? Orð Hæstaréttar „í máli þessu“ geta verið vísbending um það. Og þetta getur þá líka verið lausn eða varnarmúr, fái íslenskir dómstólar ákúrur að utan fyrir réttarfarið í svokölluðum hrunmálum, en vænta má niðurstaðna í einhverjum málum af því tagi á næstunni. Það er ekki laust við að setji að manni hroll við þetta. Eina raunverulega ályktunin sem ég dreg af þessu er að Ísland er örríki, þar sem tengingar eru víða og aukin hætta á því að nálægðin, tíðarandi og almenningsálit hafi áhrif á niðurstöðu dómsmála. Ekki síst þess vegna hef ég talið MSE vera mikilvægan öryggisventil hér. Ef við ætlum ekki að virða niðurstöður MDE í okkar málum, þá er ástæða til að fella úr gildi lögin um lögfestingu hans, jafnframt því að afturkalla fullgildingu sáttmálans. Þá þarf enginn að fara í grafgötur með að sáttmálinn gildi ekki hér á landi og dómar MDE okkur óviðkomandi. Allt í krafti fullveldisins sem hefur þá verið misskilið hrapallega af lögfræðingum undanfarna áratugi. Við viljum þá varla neitt frekar vera að beygja okkur undir vald EFTA-dómstólsins og við skulum þá ekki heldur sóa tíma þingmanna og embættismanna frekar í orkupakkann margrædda. Höfundur er lögmaður og tekur fram að hann er samstarfsmaður Gests Jónssonar, verjanda Jóns Ásgeirs til margra ára. Höfundur vill að síðustu taka fram að í þessari grein lætur hann ekki uppi efnislegar skoðanir á einstökum úrlausnum MDE, né þeirra mála sem eru til úrlausnar nú. Landsréttarmálið þar með talið. Þar neytir íslenska ríkið réttar síns, samkvæmt sáttmálanum, til þess að bera málið undir yfirdeild réttarins. Kannski með öllu óþarft – því varla er ástæða til að áfrýja einhverju sem þarf ekki að fara eftir hvort eð er, eða hvað? Viltu birta grein á Vísi? Sendu okkur póst. Senda grein Birtist í Fréttablaðinu Mest lesið Mamma er gulur góð einkunn? Díana Dögg Víglundsdóttir Skoðun Halldór 07.06.2025 Halldór Fagmennska, fræðileg þekking, samráð, samvinna, þarfir og vilji barna og ungmenna eru grundvallaratriði Árni Guðmundsson Skoðun Faglegt mat eða lukka? II. Viðurkenning og höfnun Bogi Ragnarsson Skoðun Engu slaufað Eydís Ásbjörnsdóttir Skoðun Þegar þeir sem segjast þjóna þjóðinni ráðast á hana Ágústa Árnadóttir Skoðun Brottvísanir sem öllum var sama um Finnur Thorlacius Eiríksson Skoðun Krabbameinsfélagið í stafni í aðdraganda storms Halla Þorvaldsdóttir Skoðun Kolbrún og Kafka Pétur Orri Pétursson Skoðun Gervigreind í vinnunni: Frá hamri til heilabús Björgmundur Guðmundsson Skoðun Skoðun Skoðun Kolbrún og Kafka Pétur Orri Pétursson skrifar Skoðun Brottvísanir sem öllum var sama um Finnur Thorlacius Eiríksson skrifar Skoðun Mamma er gulur góð einkunn? Díana Dögg Víglundsdóttir skrifar Skoðun Gervigreind í vinnunni: Frá hamri til heilabús Björgmundur Guðmundsson skrifar Skoðun Fagmennska, fræðileg þekking, samráð, samvinna, þarfir og vilji barna og ungmenna eru grundvallaratriði Árni Guðmundsson skrifar Skoðun Engu slaufað Eydís Ásbjörnsdóttir skrifar Skoðun Faglegt mat eða lukka? II. Viðurkenning og höfnun Bogi Ragnarsson skrifar Skoðun Krabbameinsfélagið í stafni í aðdraganda storms Halla Þorvaldsdóttir skrifar Skoðun Lénsherratímabilið er hafið Einar G Harðarson skrifar Skoðun Þéttur eða þríklofinn Sjálfstæðisflokkur Sara Björg Sigurðardóttir skrifar Skoðun Bras og brall við gerð Brákarborgar Helgi Áss Grétarsson skrifar Skoðun Getur uppbyggilegur fréttaflutningur aukið velsæld í íslensku samfélagi? Ása Fríða Kjartansdóttir, Dóra Guðrún Guðmundsdóttir skrifar Skoðun „Elska skaltu náunga þinn“ – gegn rasisma, hatri og sögufölsunum öfga hægrisins Guðrún Ósk Þórudóttir skrifar Skoðun Ósk um sérbýli, garð og rólegt umhverfi dregur fólk frá höfuðborgarsvæðinu Margrét Þóra Sæmundsdóttir skrifar Skoðun Auðlindarentan heim í hérað Arna Lára Jónsdóttir skrifar Skoðun Héraðsvötn og Kjalölduveitu í nýtingarflokk Jens Garðar Helgason,Ólafur Adolfsson skrifar Skoðun Eru borgir barnvænar? Þétting byggðar og staða barna í skipulagi Lára Ingimundardóttir skrifar Skoðun Hvað kosta mannréttindi? Anna Lára Steindal skrifar Skoðun Faglegt mat eða lukka? I: Frá kennslustofu til stafbókar Bogi Ragnarsson skrifar Skoðun Hvers vegna ekki bókun 35? Hjörtur J. Guðmundsson skrifar Skoðun 1 stk. ísl. ríkisborgararéttur - kr. 1,600 Róbert Björnsson skrifar Skoðun Ný nálgun fyrir börn með fjölþættan vanda Guðmundur Ingi Þóroddsson,Guðbjörg Sveinsdóttir skrifar Skoðun Setjum kraft í íslenskukennslu fullorðinna Anna Linda Sigurðardóttir skrifar Skoðun Áhrif veiðigjalda ná út fyrir atvinnugreinina Ásgerður Kristín Gylfadóttir skrifar Skoðun Við stöndum með Anahitu og Elissu Valgerður Árnadóttir,Rósa Líf Darradóttir,Aldís Amah Hamilton,Þorgerður María Þorbjarnardóttir,Árni Finnsson skrifar Skoðun RÚV - ljósritunarstofa ríkisins? Birgir Finnsson skrifar Skoðun Að vera hvítur og kristinn Guðbrandur Einarsson skrifar Skoðun Heilbrigðisþjónusta í heimabyggð – loksins orðin að veruleika Anton Guðmundsson skrifar Skoðun Komum heil heim eftir hvítasunnuhelgina Ágúst Mogensen skrifar Skoðun Leiðin til Parísar (bókstaflega) Ólafur St. Arnarsson skrifar Sjá meira
Ísland gerðist aðili að Mannréttindasáttmála Evrópu (MSE) á árinu 1953. Síðan þá hefur Ísland verið skuldbundið að þjóðarétti til að fylgja reglum sáttmálans. Í 46. grein hans segir að samningsríki skuldbindi sig til að hlíta endanlegum dómi Mannréttindadómstóls Evrópu (MDE). Á árunum upp úr 1990 var mikil umræða um sáttmálann meðal íslenskra lögfræðinga. Sumir, m.a. Ragnar Aðalsteinsson, héldu því fram að sáttmálinn hefði í raun lagagildi hér á landi þar sem íslenskir dómstólar ættu ekki annan kost en að fylgja ákvæðum hans. Enginn hélt því fram að ekki þyrfti að hlíta niðurstöðum MDE svo ég muni. Árið 1994 var MSE lögfestur hér á landi, eftir að MDE kvað upp áfellisdóm á hendur íslenska ríkinu í máli Þorgeirs Þorgeirsonar rithöfundar. Var það að ráði nefndar, sem dómsmálaráðherra hafði skipað til að gera tillögu um viðbrögð við dómnum. Nefndin var vandlega skipuð, þeim Ragnhildi Helgadóttur, Birni Bjarnasyni, Eiríki Tómassyni, Markúsi Sigurbjörnssyni og Ragnari Aðalsteinssyni. Niðurstaða nefndarinnar var að leggja til að sáttmálinn yrði lögtekinn hér á landi. Var það einkum stutt þeim rökum að lögfesting sáttmálans yrði til að auka réttaröryggi og tryggja að hann hefði bein áhrif að landsrétti. Ekki er annað að sjá en að Ísland hafi allt frá þessum tíma virt MSE og talið sig bundið af ákvæðum hans, eins og þau hafa verið túlkuð af MDE. Sem dæmi má nefna að í nóvember 2018 stóð Lögmannafélag Íslands fyrir fundi með yfirskriftinni „Hlutverk íslenskra dómstóla við beitingu MSE – samstarf eða tregða?“. Fyrirlesari var Róbert Spanó, dómari Íslands við MDE. Niðurstaða hans var að svo virtist sem tregða íslenskra dómstóla til þess að fylgja dómum MDE væri á undanhaldi og undanfarinn áratug hafi íslenskir dómstólar leitast við að eiga „samstarf“ við Mannréttindadómstólinn. Hæstiréttur hefur í mörg skipti þurft að taka afstöðu til málatilbúnaðar, þar sem vísað hefur verið til ákvæða sáttmálans. Dæmi þar um er mál nr. 371/2010, ákæruvaldið gegn Jóni Ásgeiri Jóhannessyni o.fl. Um var að ræða ákæru vegna meintra skattalagabrota. Ákærðu héldu því fram í vörn sinni að þeir hefðu þegar fengið refsingu í formi álags. Það væri brot gegn ákvæði sáttmálans að ákæra/refsa tvisvar vegna sama verknaðarins. Á þessum tíma lágu fyrir fordæmi MDE einmitt um þetta efni, sem ákærðu vísuðu til. Í forsendum Hæstaréttar kom fram að hann liti til dómsúrlausna MDE, en í framhaldi af því var komist að niðurstöðu um að „óvissu gætti“ um skýringu á ákvæði sáttmálans sem til umfjöllunar var. Var kröfu ákærðu um frávísun málsins hafnað af þeirri ástæðu. Í framhaldinu voru þeir sakfelldir og ákveðin refsing. Augljóst er að hafi Hæstiréttur ekki talið sig bundinn af fordæmum MDE, þá hefði rökstuðningur réttarins verið á annan veg en að framan greinir. Sakfelldu leituðu til MDE vegna þessa, sem kvað upp dóm í maí 2017. Þar var sakfellingardómur Hæstaréttar talinn brot gegn ákvæði sáttmálans um bann við tvöfaldri refsingu. Umrætt ákvæði sáttmálans var þar túlkað á sama veg og Jón Ásgeir og Tryggvi höfðu byggt á, öndvert við niðurstöðu Hæstaréttar. Í framhaldi af dómi MDE sóttu þeir Jón Ásgeir og Tryggvi um endurupptöku Hæstaréttar á máli þeirra. Dómur í því máli féll hinn 21. maí sl., mál nr. 12/2018. Niðurstaðan var sú að vísa málinu frá réttinum með þeim rökstuðningi að ekki væri að finna heimild í lögum til endurupptöku máls í kjölfar þess að MDE komist að niðurstöðu um að brotið hafi verið gegn MSE fyrir íslenskum dómtólum, „við þær aðstæður sem uppi eru í máli þessu“! Hæstiréttur hafði áður komist að öndverðri niðurstöðu og leyfði endurupptöku, í máli nr. 512/2012 (kennt við Vegas). Í Vegas-málinu hafði MDE komist að niðurstöðu um brot gegn ákvæði MSE um réttláta málsmeðferð. Hvernig Hæstarétti tókst að gera þann greinarmun á þessum málum að annað skyldi endurupptekið en hitt ekki er örðugt að skilja. Í báðum tilvikum er um það að ræða að efnisreglur sáttmálans voru brotnar. Endurupptöku Vegas-málsins lauk þannig að ákærði var sýknaður og í framhaldinu gerðar réttarbætur varðandi málsmeðferð fyrir dómi. Til viðbótar þessu greiddi íslenska ríkið hinum ákærða skaðabætur vegna tjóns sem hann hafði orðið fyrir vegna rangrar sakfellingar. Í tilviki Jóns Ásgeirs og Tryggva sitja þeir ennþá uppi með sakfellingardóminn ólögmæta, og íslenska ríkið hefur ekki séð sóma sinn í að endurgreiða þeim sektir sem þeir höfðu greitt. Þessi málalok eru augljóst brot gegn MSE. Þau eru vitandi vits og engar afsakanir til. Einhverjir hafa fundið það út að dómur Hæstaréttar staðfesti fullveldi Íslands. Dómsmálaráðherra, sem sagði af sér fyrir nokkrum mánuðum síðan, skrifaði grein þar sem hún ályktar að dómur MDE í Landsréttarmálinu svokallaða sé „umboðslaust pólitískt at“. Talsmaður ákæruvaldsins lýsti því svo að í Strassborg sitji „lögfræðingar með einhverjar hugmyndir“. Allt vekur þetta spurningar um raunverulegt gildi MDE og virðingu Íslands fyrir honum þegar á reynir. Á að skilja nýgenginn dóm Hæstaréttar þannig að hann feli í sér U-beygju í afstöðu dómstólsins til MSE frá því sem rætt var á málþinginu í nóvember í fyrra? Ef um U-beygju er að ræða, á maður þá að leyfa sér, eins og ráðherrann fyrrverandi hefur nú gert, að velta því upp hvort dómurinn byggist á einhverju öðru en lögunum? Orð Hæstaréttar „í máli þessu“ geta verið vísbending um það. Og þetta getur þá líka verið lausn eða varnarmúr, fái íslenskir dómstólar ákúrur að utan fyrir réttarfarið í svokölluðum hrunmálum, en vænta má niðurstaðna í einhverjum málum af því tagi á næstunni. Það er ekki laust við að setji að manni hroll við þetta. Eina raunverulega ályktunin sem ég dreg af þessu er að Ísland er örríki, þar sem tengingar eru víða og aukin hætta á því að nálægðin, tíðarandi og almenningsálit hafi áhrif á niðurstöðu dómsmála. Ekki síst þess vegna hef ég talið MSE vera mikilvægan öryggisventil hér. Ef við ætlum ekki að virða niðurstöður MDE í okkar málum, þá er ástæða til að fella úr gildi lögin um lögfestingu hans, jafnframt því að afturkalla fullgildingu sáttmálans. Þá þarf enginn að fara í grafgötur með að sáttmálinn gildi ekki hér á landi og dómar MDE okkur óviðkomandi. Allt í krafti fullveldisins sem hefur þá verið misskilið hrapallega af lögfræðingum undanfarna áratugi. Við viljum þá varla neitt frekar vera að beygja okkur undir vald EFTA-dómstólsins og við skulum þá ekki heldur sóa tíma þingmanna og embættismanna frekar í orkupakkann margrædda. Höfundur er lögmaður og tekur fram að hann er samstarfsmaður Gests Jónssonar, verjanda Jóns Ásgeirs til margra ára. Höfundur vill að síðustu taka fram að í þessari grein lætur hann ekki uppi efnislegar skoðanir á einstökum úrlausnum MDE, né þeirra mála sem eru til úrlausnar nú. Landsréttarmálið þar með talið. Þar neytir íslenska ríkið réttar síns, samkvæmt sáttmálanum, til þess að bera málið undir yfirdeild réttarins. Kannski með öllu óþarft – því varla er ástæða til að áfrýja einhverju sem þarf ekki að fara eftir hvort eð er, eða hvað?
Fagmennska, fræðileg þekking, samráð, samvinna, þarfir og vilji barna og ungmenna eru grundvallaratriði Árni Guðmundsson Skoðun
Skoðun Fagmennska, fræðileg þekking, samráð, samvinna, þarfir og vilji barna og ungmenna eru grundvallaratriði Árni Guðmundsson skrifar
Skoðun Getur uppbyggilegur fréttaflutningur aukið velsæld í íslensku samfélagi? Ása Fríða Kjartansdóttir, Dóra Guðrún Guðmundsdóttir skrifar
Skoðun „Elska skaltu náunga þinn“ – gegn rasisma, hatri og sögufölsunum öfga hægrisins Guðrún Ósk Þórudóttir skrifar
Skoðun Ósk um sérbýli, garð og rólegt umhverfi dregur fólk frá höfuðborgarsvæðinu Margrét Þóra Sæmundsdóttir skrifar
Skoðun Eru borgir barnvænar? Þétting byggðar og staða barna í skipulagi Lára Ingimundardóttir skrifar
Skoðun Ný nálgun fyrir börn með fjölþættan vanda Guðmundur Ingi Þóroddsson,Guðbjörg Sveinsdóttir skrifar
Skoðun Við stöndum með Anahitu og Elissu Valgerður Árnadóttir,Rósa Líf Darradóttir,Aldís Amah Hamilton,Þorgerður María Þorbjarnardóttir,Árni Finnsson skrifar
Fagmennska, fræðileg þekking, samráð, samvinna, þarfir og vilji barna og ungmenna eru grundvallaratriði Árni Guðmundsson Skoðun