Enn um ættarnöfn Þorvaldur Gylfason skrifar 6. september 2018 07:00 Reykjavík – Við Kristján Hreinsson skáld og heimspekingur leikum okkur stundum að því að kasta á milli okkar ættarnöfnum sem rímorðum í kveðskap. Ég ræð aðeins við auðveld nöfn eins og Kúld og Maack og Mixa og Proust en Kristján glímir við hin erfiðari ættarnöfnin eins og Aðils, Bieltvedt, Flygenring, Kröyer og Schopka. Það hefur hamlað okkur við þessa iðju að við höfum til þessa haldið okkur við þau ættarnöfn sem fólkið í landinu hefur tekið sér skv. lögum. Ættarnöfnin hafa reynzt fleiri en við hugðum. Hér segir frá því. Rómverjar tóku sér ættarnöfn. Venjan breiddist út og ruddi smám saman burt föðurnöfnum og stöku sinnum móðurnöfnum sem tíðkuðust í germönskum sið og tíðkast enn á Íslandi. Aðalsmenn urðu fyrstir til að bera ættarnöfn á miðöldum en siðurinn barst síðan niður virðingarstiga samfélagsins rim fyrir rim. Frakkar tóku upp ættarnöfn á 10. öld og Danir í byrjun 16. aldar. Um aldamótin 1800 bar fjórði hver Dani ættarnafn. Þegar leið á 19. öldina tóku Íslendingar, einkum yfirstéttirnar, að breyta föðurnöfnum í ættarnöfn og voru þau orðin tæplega 300 árið 1910 og eru nú orðin fleiri en 600. Hér er ekki ætlan mín að ýfa upp deilur síðustu ára um mannanöfn heldur aðeins að rifja upp rösklega 100 ára gamla sögu til fróðleiks og yndisauka. Í Skírni 1908 birtist grein eftir Guðmund Jónsson, tvítugan mann, þar sem hann sagði m.a.: „Eg ætlast til að allir ungir menn, karlar og konur, … eigi sér samboðin mannanöfn, þá tegund þjóðernis, sem einna mest ber á, – eg ætlast til að þeir allir taki sér upp falleg og alíslenzk nöfn, sem gera má að ættarnöfnum. … Eg tel það engum skyldara en mér, að verða fyrstur til að taka upp [ættar]nafn ... Því vil eg feginn vinna að því, að sem flestir taki upp slík nöfn. Og eg skal byrja. Eg breyti nafninu: Guðmundur Jónsson í undirritað nafn. Og æski þess að verða ávalt hér eftir nefndur því heiti. ... Guðmundur Kamban.“ Honum varð að ósk sinni. Hann varð einnig frægt skáld. Nú komst skriður á málið. Alþingi lét skipa þriggja manna nefnd til að semja ættarnöfn handa Íslendingum og samþykkti síðan lög um mannanöfn sem tóku gildi 1915. Voru um 270 ættarnafnaleyfisbréf gefin út gegn gjaldi til 1925 þegar lögunum var breytt til að taka fyrir frekari ættarnafngiftir. Árni Pálsson prófessor fjallaði um málið í fyrirlestri Um ættarnöfn 1916 (sjá Árni Pálsson, Á víð og dreif, Helgafell, 1947, bls. 269-290). Þar hafnar hann þeirri skoðun að gamla íslenzka nafnavenjan sé eins og að „druslast í vaðmálsfötunum innan um prúðbúna „gentlemen“!“ Hann rekur tillögur nefndarinnar lið fyrir lið: l „Ef maður vill kenna sig við föður eða ættföður, sem heitir Snorri, verður ættarnafnið Snorran. Eða ef maður vill kenna sig við bæ, sem heitir t.d. Bakki eða Hlíð, þá verður ættarnafnið: Bakkan, Hlíðan. Rökstuðning: an merkir hreyfingu frá, sbr. héðan, þaðan! Samkvæmt þessari reglu eru t.d. nöfnin (!) Austan, Vestan, Sunnan, Norðan tekin upp á skrána.“ l „Ef maður á móður eða ættmóður, sem heitir Hrefna, verður ættarnafnið Hrefnon. Eftir sömu reglu er farið um staðanöfn, sem hafa endinguna a: Dæmi: … Katlon. – Tungon, Leiron, Hriflon, ... Rökstuðning: Í frumnorrænu enduðu þau kvenkynsorð á on, sem nú enda á a!“ Enginn Íslendingur tók sér nafn hér heima með endingunni „on“ svo vitað sé. Landshornaflakkarinn Karl Einarsson Dunganon tók sér það nafn í Færeyjum. l „Ef maður vill kenna sig við einhvern fjörð, verður endingin fer. Dæmi: Breiðfer, Patfer, Önfer. Rökstuðning: Hin germanska rót í orðinu fjörður er fer.“ Eggert Gilfer, sjöfaldur Íslandsmeistari í skák, kenndi sig þannig við Gilsfjörð. Önnur dæmi finnast ekki. l „Ef maður vill kenna sig við bæjarnafn, sem hefur endinguna staður eða staðir, verður ættarnafnsendingin star. Dæmi Brússtar (Brúsastaðir), Hösstar (Höskuldsstaðir), Vakstar (Vakursstaðir). Rökstuðning: Rótin í staður er sta, „og við hana höfum við skeytt -r, sem er algeng afleiðsluending í málinu. Virðast oss slík ættarnöfn allfögur og hagkvæm.“(!!)“ Hér vitnar Árni Pálsson orðrétt í álit nefndarinnar. Enginn Íslendingur tók sér slíkt nafn með endingunni „star“ svo vitað sé. Árni Pálsson tilgreinir fleiri tillögur nefndarinnar um ættarnöfn: „Aran, Daðan, Síðon, Sturlon, Kvígfer, Reyðfer, Spóstar, Sprúgstar, … Apvaz (Apavatn!), Villvaz (Villingavatn!), Víkvaz (Víkingavatn!) o.s.frv.“ Árni Pálsson segir að lokum máls síns um álit nefndarinnar að „þessi nöfn eða ónefni, sem hún hefur verið að smíða, eru öll eða flestöll með því marki brennd, að ég held, að engin hætta sé á, að þau svíki sig inn í eyru þjóðarinnar. … ég get ekki skilið að nokkrum heilvita manni komi til hugar að nota þau. Og ég vona, að augu allra munu nú opnast fyrir því, að það muni ekki auðgert að smíða ættarnöfn við hæfi íslenzkunnar, þegar einum lærðum málfræðingi og tveimur velmenntuðum og venjulega smekkvísum rithöfundum hefur ekki tekizt betur en þetta.“ Árni reyndist sannspár. Hitt hefði hann varla getað grunað hversu fjölskrúðugum fornöfnum Íslendingar hafa skírt börnin sín. Viltu birta grein á Vísi? Sendu okkur póst. Senda grein Birtist í Fréttablaðinu Þorvaldur Gylfason Mest lesið Hver er ábyrgð Icelandair? Sævar Þór Jónsson Skoðun ChatGPT um íslenska húsnæðismarkaðinn Yngvi Ómar Sighvatsson Skoðun Ísland: Landið sem unga fólkið flykkist til Kristófer Már Maronsson Skoðun Eiga íbúðir að vera heimili fólks eða fjárfestingarkostur og munaðarvara? - Seinni hluti Magnea Marinósdóttir Skoðun Almenningssamgöngur á höfuðborgarsvæðinu - Samanburður við nágrannalöndin Þórarinn Hjaltason Skoðun Hvað lærum við af hinum sem er ósammála? Samtal um loftslagsmál Haukur Logi Jóhannsson Skoðun Íslenski skorturinn Björg Eva Erlendsdóttir Skoðun Ofhugsanir: orsök & afleiðing Sara Pálsdóttir Skoðun Tölum um það sem er í boði fyrir ungt fólk Bjarney Rún Haraldsdóttir,Eva Rós Ólafsdóttir Skoðun Það sem við vökvum, það vex: Taktu stjórn á algóritma samfélagsmiðla og huga þínum Steindór Þórarinsson Skoðun Skoðun Skoðun Virkjum lýðræðið Jórdís Skúladóttir skrifar Skoðun Ráðstefna um þjóðarátak í húsnæðismálum Ámundi Loftsson skrifar Skoðun Íslenski skorturinn Björg Eva Erlendsdóttir skrifar Skoðun Ofhugsanir: orsök & afleiðing Sara Pálsdóttir skrifar Skoðun Ísland: Landið sem unga fólkið flykkist til Kristófer Már Maronsson skrifar Skoðun Öldrunarþjónustan – tækifæri og áskoranir Sandra B. Franks skrifar Skoðun ChatGPT um íslenska húsnæðismarkaðinn Yngvi Ómar Sighvatsson skrifar Skoðun Milljónir úr launaumslögum til vopnakaupa Ástþór Magnússon skrifar Skoðun Í orði en ekki á borði - stuðningur Íslands við Úkraínu Erlingur Erlingsson skrifar Skoðun Hvað lærum við af hinum sem er ósammála? Samtal um loftslagsmál Haukur Logi Jóhannsson skrifar Skoðun Fatlað fólk á Íslandi Alma Ýr Ingólfsdóttir skrifar Skoðun Tölum um það sem er í boði fyrir ungt fólk Bjarney Rún Haraldsdóttir,Eva Rós Ólafsdóttir skrifar Skoðun Hver er ábyrgð Icelandair? Sævar Þór Jónsson skrifar Skoðun Gervigreindin og atvinnulífið Þorsteinn Siglaugsson skrifar Skoðun Eiga íbúðir að vera heimili fólks eða fjárfestingarkostur og munaðarvara? - Seinni hluti Magnea Marinósdóttir skrifar Skoðun Það sem við vökvum, það vex: Taktu stjórn á algóritma samfélagsmiðla og huga þínum Steindór Þórarinsson skrifar Skoðun Almenningssamgöngur á höfuðborgarsvæðinu - Samanburður við nágrannalöndin Þórarinn Hjaltason skrifar Skoðun Eins og þú kallar í skóginn….. – við þurfum að þora að ræða viðkvæmu málin Björn Bjarki Þorsteinsson,Unnur Valborg Hilmarsdóttir skrifar Skoðun Hinn stóri pakki ósýnilegrar reynslu Matthildur Björnsdóttir skrifar Skoðun GOGG, GOGG, GOGG og aftur GOGG Guðrún Njálsdóttir skrifar Skoðun Eru sumir íslenskir stjórnmálamenn að bergmála áróður Kremlar? Guðni Freyr Öfjörð skrifar Skoðun Beðið eftir orkumálaráðherra Eggert Valur Guðmundsson,Gunnar Aron Ólason skrifar Skoðun Ísland: Landið sem unga fólkið flýr Einar Jóhannes Guðnason skrifar Skoðun „Við verðum að fylgja lögum“ Hópur listafólks skrifar Skoðun Ég er ekki alki Þorgerður María Þorbjarnardóttir skrifar Skoðun Eiga íbúðir að vera heimili fólks eða fjárfestingarkostur og munaðarvara? Magnea Marinósdóttir skrifar Skoðun „Þetta reddast“ og heilsan að húfi? Alexander Aron Guðjónsson,Ásta Logadóttir skrifar Skoðun Nauðsyn námsgagna Álfhildur Leifsdóttir,Hólmfríður Jennýar Árnadóttir skrifar Skoðun Hvort er ánægjulegra, kynlíf eða verslunarleiðangur? Gró Einarsdóttir skrifar Skoðun Fást engin svör Hjörtur J. Guðmundsson skrifar Sjá meira
Reykjavík – Við Kristján Hreinsson skáld og heimspekingur leikum okkur stundum að því að kasta á milli okkar ættarnöfnum sem rímorðum í kveðskap. Ég ræð aðeins við auðveld nöfn eins og Kúld og Maack og Mixa og Proust en Kristján glímir við hin erfiðari ættarnöfnin eins og Aðils, Bieltvedt, Flygenring, Kröyer og Schopka. Það hefur hamlað okkur við þessa iðju að við höfum til þessa haldið okkur við þau ættarnöfn sem fólkið í landinu hefur tekið sér skv. lögum. Ættarnöfnin hafa reynzt fleiri en við hugðum. Hér segir frá því. Rómverjar tóku sér ættarnöfn. Venjan breiddist út og ruddi smám saman burt föðurnöfnum og stöku sinnum móðurnöfnum sem tíðkuðust í germönskum sið og tíðkast enn á Íslandi. Aðalsmenn urðu fyrstir til að bera ættarnöfn á miðöldum en siðurinn barst síðan niður virðingarstiga samfélagsins rim fyrir rim. Frakkar tóku upp ættarnöfn á 10. öld og Danir í byrjun 16. aldar. Um aldamótin 1800 bar fjórði hver Dani ættarnafn. Þegar leið á 19. öldina tóku Íslendingar, einkum yfirstéttirnar, að breyta föðurnöfnum í ættarnöfn og voru þau orðin tæplega 300 árið 1910 og eru nú orðin fleiri en 600. Hér er ekki ætlan mín að ýfa upp deilur síðustu ára um mannanöfn heldur aðeins að rifja upp rösklega 100 ára gamla sögu til fróðleiks og yndisauka. Í Skírni 1908 birtist grein eftir Guðmund Jónsson, tvítugan mann, þar sem hann sagði m.a.: „Eg ætlast til að allir ungir menn, karlar og konur, … eigi sér samboðin mannanöfn, þá tegund þjóðernis, sem einna mest ber á, – eg ætlast til að þeir allir taki sér upp falleg og alíslenzk nöfn, sem gera má að ættarnöfnum. … Eg tel það engum skyldara en mér, að verða fyrstur til að taka upp [ættar]nafn ... Því vil eg feginn vinna að því, að sem flestir taki upp slík nöfn. Og eg skal byrja. Eg breyti nafninu: Guðmundur Jónsson í undirritað nafn. Og æski þess að verða ávalt hér eftir nefndur því heiti. ... Guðmundur Kamban.“ Honum varð að ósk sinni. Hann varð einnig frægt skáld. Nú komst skriður á málið. Alþingi lét skipa þriggja manna nefnd til að semja ættarnöfn handa Íslendingum og samþykkti síðan lög um mannanöfn sem tóku gildi 1915. Voru um 270 ættarnafnaleyfisbréf gefin út gegn gjaldi til 1925 þegar lögunum var breytt til að taka fyrir frekari ættarnafngiftir. Árni Pálsson prófessor fjallaði um málið í fyrirlestri Um ættarnöfn 1916 (sjá Árni Pálsson, Á víð og dreif, Helgafell, 1947, bls. 269-290). Þar hafnar hann þeirri skoðun að gamla íslenzka nafnavenjan sé eins og að „druslast í vaðmálsfötunum innan um prúðbúna „gentlemen“!“ Hann rekur tillögur nefndarinnar lið fyrir lið: l „Ef maður vill kenna sig við föður eða ættföður, sem heitir Snorri, verður ættarnafnið Snorran. Eða ef maður vill kenna sig við bæ, sem heitir t.d. Bakki eða Hlíð, þá verður ættarnafnið: Bakkan, Hlíðan. Rökstuðning: an merkir hreyfingu frá, sbr. héðan, þaðan! Samkvæmt þessari reglu eru t.d. nöfnin (!) Austan, Vestan, Sunnan, Norðan tekin upp á skrána.“ l „Ef maður á móður eða ættmóður, sem heitir Hrefna, verður ættarnafnið Hrefnon. Eftir sömu reglu er farið um staðanöfn, sem hafa endinguna a: Dæmi: … Katlon. – Tungon, Leiron, Hriflon, ... Rökstuðning: Í frumnorrænu enduðu þau kvenkynsorð á on, sem nú enda á a!“ Enginn Íslendingur tók sér nafn hér heima með endingunni „on“ svo vitað sé. Landshornaflakkarinn Karl Einarsson Dunganon tók sér það nafn í Færeyjum. l „Ef maður vill kenna sig við einhvern fjörð, verður endingin fer. Dæmi: Breiðfer, Patfer, Önfer. Rökstuðning: Hin germanska rót í orðinu fjörður er fer.“ Eggert Gilfer, sjöfaldur Íslandsmeistari í skák, kenndi sig þannig við Gilsfjörð. Önnur dæmi finnast ekki. l „Ef maður vill kenna sig við bæjarnafn, sem hefur endinguna staður eða staðir, verður ættarnafnsendingin star. Dæmi Brússtar (Brúsastaðir), Hösstar (Höskuldsstaðir), Vakstar (Vakursstaðir). Rökstuðning: Rótin í staður er sta, „og við hana höfum við skeytt -r, sem er algeng afleiðsluending í málinu. Virðast oss slík ættarnöfn allfögur og hagkvæm.“(!!)“ Hér vitnar Árni Pálsson orðrétt í álit nefndarinnar. Enginn Íslendingur tók sér slíkt nafn með endingunni „star“ svo vitað sé. Árni Pálsson tilgreinir fleiri tillögur nefndarinnar um ættarnöfn: „Aran, Daðan, Síðon, Sturlon, Kvígfer, Reyðfer, Spóstar, Sprúgstar, … Apvaz (Apavatn!), Villvaz (Villingavatn!), Víkvaz (Víkingavatn!) o.s.frv.“ Árni Pálsson segir að lokum máls síns um álit nefndarinnar að „þessi nöfn eða ónefni, sem hún hefur verið að smíða, eru öll eða flestöll með því marki brennd, að ég held, að engin hætta sé á, að þau svíki sig inn í eyru þjóðarinnar. … ég get ekki skilið að nokkrum heilvita manni komi til hugar að nota þau. Og ég vona, að augu allra munu nú opnast fyrir því, að það muni ekki auðgert að smíða ættarnöfn við hæfi íslenzkunnar, þegar einum lærðum málfræðingi og tveimur velmenntuðum og venjulega smekkvísum rithöfundum hefur ekki tekizt betur en þetta.“ Árni reyndist sannspár. Hitt hefði hann varla getað grunað hversu fjölskrúðugum fornöfnum Íslendingar hafa skírt börnin sín.
Eiga íbúðir að vera heimili fólks eða fjárfestingarkostur og munaðarvara? - Seinni hluti Magnea Marinósdóttir Skoðun
Almenningssamgöngur á höfuðborgarsvæðinu - Samanburður við nágrannalöndin Þórarinn Hjaltason Skoðun
Hvað lærum við af hinum sem er ósammála? Samtal um loftslagsmál Haukur Logi Jóhannsson Skoðun
Það sem við vökvum, það vex: Taktu stjórn á algóritma samfélagsmiðla og huga þínum Steindór Þórarinsson Skoðun
Skoðun Hvað lærum við af hinum sem er ósammála? Samtal um loftslagsmál Haukur Logi Jóhannsson skrifar
Skoðun Tölum um það sem er í boði fyrir ungt fólk Bjarney Rún Haraldsdóttir,Eva Rós Ólafsdóttir skrifar
Skoðun Eiga íbúðir að vera heimili fólks eða fjárfestingarkostur og munaðarvara? - Seinni hluti Magnea Marinósdóttir skrifar
Skoðun Það sem við vökvum, það vex: Taktu stjórn á algóritma samfélagsmiðla og huga þínum Steindór Þórarinsson skrifar
Skoðun Almenningssamgöngur á höfuðborgarsvæðinu - Samanburður við nágrannalöndin Þórarinn Hjaltason skrifar
Skoðun Eins og þú kallar í skóginn….. – við þurfum að þora að ræða viðkvæmu málin Björn Bjarki Þorsteinsson,Unnur Valborg Hilmarsdóttir skrifar
Skoðun Eru sumir íslenskir stjórnmálamenn að bergmála áróður Kremlar? Guðni Freyr Öfjörð skrifar
Skoðun Eiga íbúðir að vera heimili fólks eða fjárfestingarkostur og munaðarvara? Magnea Marinósdóttir skrifar
Eiga íbúðir að vera heimili fólks eða fjárfestingarkostur og munaðarvara? - Seinni hluti Magnea Marinósdóttir Skoðun
Almenningssamgöngur á höfuðborgarsvæðinu - Samanburður við nágrannalöndin Þórarinn Hjaltason Skoðun
Hvað lærum við af hinum sem er ósammála? Samtal um loftslagsmál Haukur Logi Jóhannsson Skoðun
Það sem við vökvum, það vex: Taktu stjórn á algóritma samfélagsmiðla og huga þínum Steindór Þórarinsson Skoðun