Níðþungt höfuð Gajusar

Um daginn bloggaði sem oftar Hannes Hólmsteinn Gissurarson stjórnmálafræðiprófessor. Tilgangur hans að þessu sinni var að sýna fram á að Egill Helgason væri eða hefði verið hlutdrægur í sjónvarpsþáttum sínum, einkum Silfri Egils hér fyrr á tíð. Hannesi fannst greinilega að bankamaður nokkur, sem hafði skrifað bók til að skýra þátt sinn í hruninu, hefði ekki notið sannmælis í þætti Egils, og raunar hefðu sjónarmið hægrimanna yfirleitt fengið þar lítið pláss. Öll höfðu gagnrýnisatriði Hannesar heyrst áður og ég ætla ekki að fara að svara þeim, allra síst á þessum vettvangi. Hins vegar vakti óneitanlega mikla athygli mína hvernig Hannes kaus að lýsa Agli. Því hann sagði að umræðuþátturinn Silfur Egils hefði víst verið prýðilegur til að byrja með „en þróaðist misjafnlega eftir bankahrun, þegar Egill tók að sér að verða einhvers konar íslenskur staðgengill hinna rómversku Gracchusar-bræðra, alþýðuforingi, dyravörður, lögreglustjóri og rannsóknardómari, allt í senn“.

Þar lá að, hugsaði ég með sjálfum mér. Gracchusar-bræður komnir aftur í opinbera umræðu á Íslandi. Afar skemmtilegt í sjálfu sér, og raunar tímabært. Fljótleg leit á Tímarit.is sýndi fram á að það væru hvorki meira né minna en 47 ár síðan síðast var vitnað til þeirra bræðra í opinberum íslenskum fjölmiðli. Og þá var tónninn í garð bræðranna allmjög annar en sá sem birtist í bloggi Hannesar sem greinilega lítur Gracchusar-bræður hornauga, vægast sagt. Það var í byrjun júní 1968 sem Morgunblaðið leitaði til nokkurra málsmetandi manna og spurði þá hvaða áhrif morðið á Robert Kennedy öldungadeildarþingmanni í Bandaríkjunum hefði haft á þá en Kennedy hafði verið skotinn tveimur dögum fyrr, rétt í þann mund að sigur í forkosningum demókrata blasti við og leið hans til forsetaembættis virtist greið.

Í því embætti hafði sem kunnugt er John F. Kennedy bróðir hans setið við miklar vinsældir uns hann var myrtur 1963. Og Sverrir Pálsson skólastjóri Gagnfræðaskólans á Akureyri var vissulega harmi lostinn yfir morðinu á hinum yngri Kennedy enda hefði mannkynið séð í þeim hugsjónamanni „nýja trú á framtíð sína, frið og réttlætið“. Og skólastjórinn norðlenski sagði að sér hefði líka verið hugsað til morðsins á John F. og hann hefði spurt sig: „Hvenær rennur upp sá dagur, er menn verða ekki lengur ofsóttir fyrir réttlætissakir og hjörtu manna verða ekki lengur full af hatri og myrkri?“

Og svo sagði Sverrir að lokum: „Þrátt fyrir allt verðum við að trúa því, að upp af moldum þessara Gracchus-bræðra nútímans renni limfagur meiður, barátta þeirra beri árangur og hugsjónir þeirra sigri.“

Nú mætti auðvitað hafa mörg orð um allt að því barnslega trú Sverris skólastjóra á hugsjónir Kennedy-bræðranna en hann var víst ekki einn um það í þá daga að líta til þeirra með svo bjartan vonarneista í brjósti sem orð hans í Morgunblaðinu eru til vitnis um. En látum það liggja milli hluta, í dag hef ég eingöngu áhuga á viðhorfi manna til Gracchusar-bræðra. Og óneitanlega virðist Sverrir hafa á þeim aðra skoðun og fegurri en Hannes gerir nú hálfri öld síðar. Hvað hefur gerst? Hefur komið í ljós eitthvað ljótt um Gracchusar-bræður? Og hverjir voru þeir yfirleitt?

Yfirstéttarstrákar af alþýðuættum

Víkur nú sögu 2.140 ár aftur í tímann, eða þar um bil, til Rómaborgar. Er leið að lokum annarrar aldar fyrir Krist var Rómaveldi ið forna orðið mest veldi við Miðjarðarhaf. Sigursælir hershöfðingjar höfðu lagt undir ríkið skattlönd víða og frá þeim sópuðust gríðarleg auðæfi á Tíberbakka, þaðan sem ríkinu var stjórnað. Misskipting auðsins var hins vegar vaxandi vandamál og stefndi í óefni. Það er kannski réttast að árétta þetta: Óhófleg misskipting auðsins hefur alltaf og ævinlega orðið til þess að kollvarpa samfélögum, fyrr eða síðar. Sú þróun var hafin í Róm. Þar höfðu tveir þjóðfélagshópar lengi bitist um stjórn ríkisins, annars vegar yfirstéttin þar sem menn kölluðust patrisear og svo hins vegar alþýðumenn eða plebeiar. Lýðræði hafði verið við lýði öldum saman, ansi ófullkomið lýðræði vissulega, því í reynd réðu patrisearnir í öldungaráðinu mestu og langflestir ræðismenn, en svo hétu æðstu embættismenn ríkisins, voru af ættum patrisea. En plebeiar höfðu þó náð fram með harðfylgni ýmsum réttindum og því helst að stofnuð höfðu verið embætti alþýðuforingja og þeir höfðu neitunarvald á samkundum ríkisins ef yfirstéttin ætlaði alveg að kollkeyra alþýðuna.

Gracchusar-bræður voru yfirstéttarstrákar. Þeir voru af hér um bil allra fínasta fólkinu í Rómaborg, faðir þeirra var að vísu af plebeiskum ættum en fjölskyldan samt komin í flokk áhrifamanna og móðir bræðranna var dóttir frægasta og sigursælasta hershöfðingjans í allri sögu Rómar fram að því, Scipíó Africanus kallaðist hann og hafði knésett Karþagóleiðtogann Hannibal í erfiðasta stríði sem Rómverjar háðu. Og systir bræðranna var gefin Scipíó Emilíanusi, kjörsonarsyni hins fyrrnefnda Scipíós og var líka áhrifamikill herforingi. Þeir Gracchusar-bræður hefðu því sem hægast getað runnið síðar slóðir um hið rómverska embættismannakerfi, orðið herforingjar og ræðismenn, síðan skattlandsstjórar sem var vísasti vegurinn til að raka saman fé, og loks hefðu þeir getað keypt upp miklar landareignir í Róm og lifað praktuglega á rentunum og þeir hefðu alls ekki þurft að vita aura sinna tal.

Ofsagróði frá skattlöndunum

En Gracchusar-bræður kusu að fara aðrar leiðir. Það bjó vissulega í þeim hugsjónaneisti. Þeir vildu horfast í augu við eitt alvarlegasta samfélagsmein Rómar um þær mundir, hnignun smábændastéttarinnar og söfnun jarðnæðis á æ færri hendur. Ódýrt korn frá skattlöndunum var flutt í hrönnum til Rómar svo rómverskir smábændur á Ítalíuskaga gátu ekki keppt við þá prísa og flosnuðu upp í stórum stíl og flykktust til Rómar þar sem þeir hímdu svo atvinnulitlir og tóku með tímanum að treysta á gjafakorn.

Það var auðvitað fleira að gerast í Róm og flóknara, en þetta var þó stærsta vandamálið sem þá blasti við. Og sívaxandi auði á æ færri hendur fylgdi auðvitað sívaxandi spilling, það segir sig alltaf sjálft þegar enginn hemill er á misrétti og ójöfnuði. En ekki var þetta aðeins spurning um efnahagslegt eða samfélagslegt réttlæti, heldur líka öryggi ríkisins – því í þá daga gat enginn tekið þátt í rómverskum her nema eiga landspildu, og nú þegar smábændum fækkaði ört tók að sama skapi að fækka í hernum. Einmitt um þetta leyti þegar rómverski herinn hafði lagt að velli svo til hvern einasta her við Miðjarðarhaf, þá virtust sem sé líkur á að hann færi allur að fúna að innan.

Tíberíus hét eldri Gracchusar-bróðirinn. Um þrítugt var hann kosinn alþýðuforingi og hann gekk í að leysa málið. Hann lagði fram frumvarp þar sem kveðið var á um að enginn mætti eiga meira en 126 hektara lands. Þeir sem nú þegar ættu meira yrðu að skila því sem umfram væri en fengju eðlilegar bætur fyrir. Landinu yrði svo skipt milli landleysingja og fyrrverandi hermanna.

Alþýðuforingi á snærum auðmanna

Þessi tillaga var ekki mjög róttæk enda var til dæmis ekki hróflað við eignarréttinum í sjálfu sér, þar eð stórlandeigendur áttu að fá bætur fyrir landið sem þeir skiluðu. En þó barðist valdastéttin af gífurlegri hörku gegn áformum Tíberíusar. Og þegar Tíberíus bar frumvarp sitt upp á alþýðuþingi og ljóst að það yrði samþykkt, þá gerðist einstæður atburður. Annar alþýðuforingi að nafni Octavíus beitti neitunarvaldi sínu og kom í veg fyrir samþykkt frumvarpsins. Það var fáheyrð uppákoma, því eins og Tíberíus benti undireins á gat það ekki og mátti ekki vera hlutverk alþýðuforingja að ganga gegn augljósum hagsmunum alþýðunnar. En Octavíusi varð ekki þokað, hann var að sjálfsögðu á snærum auðmanna og kvótaeigenda – ef svo má kalla stórtæka landeigendur.

Um síðir greip Tíberíus til þess að fá alþýðuþingið til að setja Octavíus af, en það var raunar ólöglegt, alþýðuforingjar nutu mikillar verndar og ekki mátti hrófla við þeim, ekki einu sinni þótt þeir væru augljóslega spilltir mútuþegar auðstéttanna. En þetta var nú samt gert, því Tíberíus taldi sér heimilt að brjóta lögin til að svara bellibrögðum og ofurvaldi auðstéttanna. Og lög hans voru samþykkt. Eftir ýmislegt havarí réðust öldungaráðsmenn og þjónar þeirra um síðir á Tíberíus og fylgismenn hans og drápu 300 þeirra árið 133 fyrir Krist, líki Tíberíusar var varpað í ána Tíber.

Þrátt fyrir þetta treystu valdastéttirnar sér ekki til að afturkalla lög Tíberíusar en þau voru hins vegar að lokum útþynnt þannig að til dæmis var hinum nýju eigendum landspildna nú heimilt að selja jarðir sínar, sem ekki hafði verið leyfilegt samkvæmt upprunalegum lögum Tíberíusar. Þannig tóku jarðirnar fljótt að safnast aftur á hendur hinna fáu og forríku.

Verðlaunum lofað fyrir Gajus

Áratug eftir þessa atburði kom yngri bróðir Tíberíusar, Gajus Gracchus, fram á sjónarsviðið með margvíslegar fleiri umbótatillögur sem ætlað var að sporna gegn ofurvaldi auðstéttanna. Hann var líka kosinn alþýðuforingi og varð svo vinsæll um skeið að öldungaráðið og auðstéttirnar virtust ekki fá rönd við reist þótt ræðismaðurinn Ópímíus og fleiri beittu sér af hörku gegn hinum yngri Gracchusi. En eins og í tilfelli Tíberíusar var loks annar alþýðuforingi keyptur til að snúast gegn Gajusi, Drúsus hét sá og var látinn yfirbjóða róttækar tillögur Gajusar til að minnka fylgi hans. Miklar róstur brutust út, maður úr liði Ópímíusar lét lífið og það var notað sem átylla til að lýsa Gajus réttdræpan og ræðismaðurinn lofaði verðlaunum fyrir þann sem færði honum höfuð Gracchusar. Gajus lagði á flótta en bað að lokum þræl sinn að drepa sig þegar undankomuleiðir voru lokaðar.

Það var á einhvern undarlegan hátt viðeigandi að þegar níðþungt höfuð Gajusar var fært Ópímíusi skyldi koma í ljós að óprúttinn svikahrappur hafði fyllt höfuðkúpuna blýi til að fá hærri verðlaun, það var jú græðgi og eftirsókn eftir auði sem vakti fyrir þeim sem börðust gegn Gracchusar-bræðrum.

Hvað sem ýmsum misvitrum ákvörðunum bræðranna leið var ljóst að þeir voru hugsjónamenn sem vildu hag alþýðunnar sem bestan en mættu ofurefli auðstéttanna rómversku. Með því að vekja athygli á þessu vakir síst fyrir mér að amast við því að Hannes Hólmsteinn hafi sína skoðun á Gracchusar-bræðrum, það er honum vitanlega heimilt. En það er óneitanlega merkilegt að eftir heil 2.140 ár skuli þeir bræður enn þyrnir í augum þeirra sem leggja kapp á að verja málstað auðmanna í heimi hér.