Staðarbófar og farandbófar 26. ágúst 2010 06:30 Um stjórnmál eru ævinlega skiptar skoðanir, svo sem liggur í hlutarins eðli. Sum atriði eru þó hafin yfir skynsamlegan ágreining í okkar samfélagi. Þannig er lýðræðisskipanin hafin yfir allan vafa. Um þetta sagði George Brown, utanríkisráðherra Bretlands 1966-68: „There shall be no one to stop us from being stupid if stupid we want to be." Með öðrum orðum: Lýðræði er algilt og óvefengjanlegt líkt og önnur mannréttindi og leyfir engin frávik, engar undantekningar. Lýðræði er æðra öðru stjórnskipulagi óháð því, hvort það skilar almenningi betri kjörum en til dæmis einræði, fáræði eða þjófræði (e. kleptocracy). Lýðræði er samt ekki alltaf samfelldur dans á rósum, segja sumir. Um þetta sagði Winston Churchill, forsætis-ráðherra Bretlands í stríðinu: „Lýðræði er versta stjórnskipulagið, nema allt hitt er enn verra." Lýðræði og hagsældEr lýðræði aflvaki almennrar hagsældar? Um þetta er deilt. Sumir benda á Kína og halda því fram, að einræðisstjórn Kínverska kommúnistaflokksins frá 1949 hefði ekki getað náð að skapa svo frjó skilyrði til örs hagvaxtar eftir 1978, hefði hún átt á hættu að missa völdin í lýðræðislegum kosningum. Aðrir benda á, að Kína sé undantekningin, sem sanni regluna, þá reglu, að lýðræðisríki búa þegnum sínum yfirleitt mun betri lífskjör en einræðislönd. Þetta stafar meðal annars af því, að lýðræði greiðir fyrir samfelldri endurnýjun á vettvangi stjórnmálanna og þá um leið í efnahagslífinu með því að auðvelda stjórnarskipti, þegar stjórnvöld bregðast vonum kjósenda. Þaulseta á valdastólum er sjaldgæf í lýðræðisríkjum og sums staðar beinlínis bönnuð með lögum. Þaulseta í óþökk almennings er þvert á móti algeng í einræðislöndum. Einræðisherrar bæla krafta og kæfa raddir, sem betra væri að virkja og hlusta á. Sviðin jörð: Borgar það sig?Einræði býður upp á óvelkomnar þaulsetur við völd, sem einræðisherrar og klíkur í kringum þá nota iðulega til að láta greipar sópa um eigur annarra. Einræðisherrar fara þó misilla með völd sín. Til að bregða birtu á ólík blæbrigði einræðis og ólíkt háttalag einvalda gerði bandaríski stjórnmálafræðingurinn Mancur Olson greinarmun á staðarbófum (e. stationary bandits) og farandbófum (e. roving bandits).Staðarbófar eru harðstjórar, sem halda kyrru fyrir á sínum stað og hafa því ekki hag af að stela öllu steini léttara, heldur skilja þeir eitthvað eftir, af því að þeir ætla sér að vera áfram á staðnum. Þeir stilla skattheimtu í hóf. Þeir leggja ekki þyngri skatt á fyrirtæki en sem nemur arðinum, sem reksturinn gefur af sér. Þeir slátra helzt ekki mjólkurkúnum. Þeir hegða sér eins og harðsvíruð einokunarfyrirtæki samkvæmt kenningu Olsons og reyna að ná sem mestum afrakstri af valdasetunni handa sér og sínum. Hagsýni kallar þá á framsýna forsjá, á sjálfbærar gripdeildir, sem hægt er að halda áfram ár eftir ár.Farandbófar færa sig stað úr stað til að leggja undir sig nýjar lendur. Þeir stela öllu, sem hönd á festir. Þeir hafa engan hag af að stilla gripdeildunum í hóf, því að á morgun verða þeir komnir á annan stað að stela þar öllu, sem þeir komast yfir. Sviðin jörð borgar sig frá þeirra bæjardyrum séð. Olson leit svo á, að ribbaldinn, sem verður staðarbófi frekar en farandbófi, hafi hag af að hægja á illvirkjum sínum. Stjórnleysi farandabófanna vék smám saman fyrir einveldi staðarbófa samkvæmt þróunarkenningu Olsons um stjórnarfar. Það var að sínu leyti framför. Einræði víkur síðan fyrir lýðræði, þótt hægt gangi.Bófakenningin og farandveiðimennKenningin um staðarbófa og farandbófa hljómar vel, en hún haltrar. Stalín og Maó voru staðarbófar, en þeir voru hagblindir báðir tveir, og enginn þorði að segja þeim til. Þeir lögðu þungar byrðar á þegna sína og drápu þá í hrönnum, enda sigldi kommúnisminn í strand á báðum stöðum. Rússland og Kína eru nú markaðsbúskaparlönd að heita má, þótt Kínverski kommúnistaflokkurinn sitji enn að völdum í Kína og telji sig geta tengt fram hjá lýðræðinu. Genghis Khan, landsfaðir Mongólíu, var einn frægasti farandbófi allra tíma. Hann rændi, myrti og ruplaði, en innleiddi einnig ýmsar umbætur. Alþjóðaflugvöllurinn í Úlan Bator, höfuðborg Mongólíu, ber nú nafn hans, og mynd hans prýðir mongólska peningaseðla.Bófakenning Olsons skýrir hættuna, sem fylgir því að selja útlendingum og öðrum eftirlitslausan aðgang að fiskimiðum. Hví skyldu farandveiðimenn ganga vel um annarra mið? Hví skyldu innlendir útvegsmenn ganga vel um miðin, ef þeir treysta því ekki að fá að veiða þar áfram í friði? Stjórnvöld í lýðræðisríki geta ekki veitt útvegsmönnum trúverðugan, varanlegan aðgang að þjóðareign, þar eð ný stjórnvöld hljóta að áskilja sér rétt til að marka nýja stefnu. Kvótahafar hafa því ævinlega hag af ofveiði og brottkasti hvað sem þeir segja. Viltu birta grein á Vísi? Sendu okkur póst. Senda grein Skoðanir Þorvaldur Gylfason Mest lesið Greiðsla með Vísakorti tryggir ekki endurgreiðslu – forfallatryggingar gagnslausar þegar mest á reynir Erna Guðmundsdóttir Skoðun Þau eru framtíðin – en fá ekki að njóta nútímans Sigurður Kári Skoðun „Já, hvað með bara að skjóta hann!“ Þórhildur Hjaltadóttir Skoðun Trump les tölvupóstinn þinn Mörður Áslaugarson Skoðun Heimar sem þurfa nýja umræðu! Sigurður Árni Reynisson Skoðun Ísrael – brostnir draumar og lygar Ingibjörg Þóra Haraldsdóttir Skoðun 52 milljarðar/ári x 30 ár = EES Jón Baldvin Hannibalsson Skoðun Hvers vegna þegir kristin, vestræn menning? Ómar Torfason Skoðun Í minningu sonar – og allra þeirra sem aldrei komu heim Kristín Dýrfjörð,Friðrik Þór Guðmundsson Skoðun Við berum öll ábyrgð Hjördís Sigurðardóttir Skoðun Skoðun Skoðun Þau eru framtíðin – en fá ekki að njóta nútímans Sigurður Kári skrifar Skoðun Greiðsla með Vísakorti tryggir ekki endurgreiðslu – forfallatryggingar gagnslausar þegar mest á reynir Erna Guðmundsdóttir skrifar Skoðun Hvers vegna þegir kristin, vestræn menning? Ómar Torfason skrifar Skoðun Trump les tölvupóstinn þinn Mörður Áslaugarson skrifar Skoðun „Já, hvað með bara að skjóta hann!“ Þórhildur Hjaltadóttir skrifar Skoðun Heimar sem þurfa nýja umræðu! Sigurður Árni Reynisson skrifar Skoðun Sársauki annarra og samúðarþreyta Guðrún Jónsdóttir skrifar Skoðun Í minningu sonar – og allra þeirra sem aldrei komu heim Kristín Dýrfjörð,Friðrik Þór Guðmundsson skrifar Skoðun Alþjóðalög eða lögleysa? Urður Hákonardóttir skrifar Skoðun Truman-ríkið: Tilraunir raunheimsins að komast í gegnum gervihvelfinguna Svala Magnea Ásdísardóttir skrifar Skoðun GPT‑5 kemur í ágúst – áskoranir og tækifæri fyrir Ísland Sigvaldi Einarsson skrifar Skoðun Við tölum um vöxt — en gleymum því sem vex Þórdís Hólm Filipsdóttir skrifar Skoðun Verri framkoma en hjá Trump Hjörtur J. Guðmundsson skrifar Skoðun Landið talar Davíð Arnar Oddgeirsson skrifar Skoðun Ætla þau að halda áfram að grafa sína eigin gröf? Kolbrún Áslaugar Baldursdóttir skrifar Skoðun Ísrael – brostnir draumar og lygar Ingibjörg Þóra Haraldsdóttir skrifar Skoðun Ein af hverjum fjórum Silja Höllu Egilsdóttir skrifar Skoðun Vertu drusla! Álfhildur Leifsdóttir,Hólmfríður Jennýjar Árnadóttir skrifar Skoðun Þegar hið smáa verður risastórt Sigurjón Þórðarson skrifar Skoðun Þú ert búin að eyðileggja líf mitt!!! Sandra Ósk Jóhannsdóttir skrifar Skoðun Tekur sér stöðu með Evrópusambandinu Hjörtur J. Guðmundsson skrifar Skoðun Feluleikur ríkisstjórnarinnar? Lárus Guðmundsson skrifar Skoðun Ég heiti Elísa og ég er Drusla Elísa Rún Svansdóttir skrifar Skoðun Grindavík má enn bíða Gísli Stefánsson skrifar Skoðun Aðventukerti og aðgangshindranir Kristín María Birgisdóttir skrifar Skoðun Lífið í tjaldi á Gaza Viðar Hreinsson,Israa Saed skrifar Skoðun Gaza og sjálfbærni mennskunnar Elva Rakel Jónsdóttir skrifar Skoðun Börnin og hungursneyðin í Gaza Sverrir Ólafsson skrifar Skoðun Kynbundið ofbeldi Sigríður Ingibjörg Ingadóttir,Steinunn Bragadóttir skrifar Skoðun Aðdragandi aðildar þarf umboð Erna Bjarnadóttir skrifar Sjá meira
Um stjórnmál eru ævinlega skiptar skoðanir, svo sem liggur í hlutarins eðli. Sum atriði eru þó hafin yfir skynsamlegan ágreining í okkar samfélagi. Þannig er lýðræðisskipanin hafin yfir allan vafa. Um þetta sagði George Brown, utanríkisráðherra Bretlands 1966-68: „There shall be no one to stop us from being stupid if stupid we want to be." Með öðrum orðum: Lýðræði er algilt og óvefengjanlegt líkt og önnur mannréttindi og leyfir engin frávik, engar undantekningar. Lýðræði er æðra öðru stjórnskipulagi óháð því, hvort það skilar almenningi betri kjörum en til dæmis einræði, fáræði eða þjófræði (e. kleptocracy). Lýðræði er samt ekki alltaf samfelldur dans á rósum, segja sumir. Um þetta sagði Winston Churchill, forsætis-ráðherra Bretlands í stríðinu: „Lýðræði er versta stjórnskipulagið, nema allt hitt er enn verra." Lýðræði og hagsældEr lýðræði aflvaki almennrar hagsældar? Um þetta er deilt. Sumir benda á Kína og halda því fram, að einræðisstjórn Kínverska kommúnistaflokksins frá 1949 hefði ekki getað náð að skapa svo frjó skilyrði til örs hagvaxtar eftir 1978, hefði hún átt á hættu að missa völdin í lýðræðislegum kosningum. Aðrir benda á, að Kína sé undantekningin, sem sanni regluna, þá reglu, að lýðræðisríki búa þegnum sínum yfirleitt mun betri lífskjör en einræðislönd. Þetta stafar meðal annars af því, að lýðræði greiðir fyrir samfelldri endurnýjun á vettvangi stjórnmálanna og þá um leið í efnahagslífinu með því að auðvelda stjórnarskipti, þegar stjórnvöld bregðast vonum kjósenda. Þaulseta á valdastólum er sjaldgæf í lýðræðisríkjum og sums staðar beinlínis bönnuð með lögum. Þaulseta í óþökk almennings er þvert á móti algeng í einræðislöndum. Einræðisherrar bæla krafta og kæfa raddir, sem betra væri að virkja og hlusta á. Sviðin jörð: Borgar það sig?Einræði býður upp á óvelkomnar þaulsetur við völd, sem einræðisherrar og klíkur í kringum þá nota iðulega til að láta greipar sópa um eigur annarra. Einræðisherrar fara þó misilla með völd sín. Til að bregða birtu á ólík blæbrigði einræðis og ólíkt háttalag einvalda gerði bandaríski stjórnmálafræðingurinn Mancur Olson greinarmun á staðarbófum (e. stationary bandits) og farandbófum (e. roving bandits).Staðarbófar eru harðstjórar, sem halda kyrru fyrir á sínum stað og hafa því ekki hag af að stela öllu steini léttara, heldur skilja þeir eitthvað eftir, af því að þeir ætla sér að vera áfram á staðnum. Þeir stilla skattheimtu í hóf. Þeir leggja ekki þyngri skatt á fyrirtæki en sem nemur arðinum, sem reksturinn gefur af sér. Þeir slátra helzt ekki mjólkurkúnum. Þeir hegða sér eins og harðsvíruð einokunarfyrirtæki samkvæmt kenningu Olsons og reyna að ná sem mestum afrakstri af valdasetunni handa sér og sínum. Hagsýni kallar þá á framsýna forsjá, á sjálfbærar gripdeildir, sem hægt er að halda áfram ár eftir ár.Farandbófar færa sig stað úr stað til að leggja undir sig nýjar lendur. Þeir stela öllu, sem hönd á festir. Þeir hafa engan hag af að stilla gripdeildunum í hóf, því að á morgun verða þeir komnir á annan stað að stela þar öllu, sem þeir komast yfir. Sviðin jörð borgar sig frá þeirra bæjardyrum séð. Olson leit svo á, að ribbaldinn, sem verður staðarbófi frekar en farandbófi, hafi hag af að hægja á illvirkjum sínum. Stjórnleysi farandabófanna vék smám saman fyrir einveldi staðarbófa samkvæmt þróunarkenningu Olsons um stjórnarfar. Það var að sínu leyti framför. Einræði víkur síðan fyrir lýðræði, þótt hægt gangi.Bófakenningin og farandveiðimennKenningin um staðarbófa og farandbófa hljómar vel, en hún haltrar. Stalín og Maó voru staðarbófar, en þeir voru hagblindir báðir tveir, og enginn þorði að segja þeim til. Þeir lögðu þungar byrðar á þegna sína og drápu þá í hrönnum, enda sigldi kommúnisminn í strand á báðum stöðum. Rússland og Kína eru nú markaðsbúskaparlönd að heita má, þótt Kínverski kommúnistaflokkurinn sitji enn að völdum í Kína og telji sig geta tengt fram hjá lýðræðinu. Genghis Khan, landsfaðir Mongólíu, var einn frægasti farandbófi allra tíma. Hann rændi, myrti og ruplaði, en innleiddi einnig ýmsar umbætur. Alþjóðaflugvöllurinn í Úlan Bator, höfuðborg Mongólíu, ber nú nafn hans, og mynd hans prýðir mongólska peningaseðla.Bófakenning Olsons skýrir hættuna, sem fylgir því að selja útlendingum og öðrum eftirlitslausan aðgang að fiskimiðum. Hví skyldu farandveiðimenn ganga vel um annarra mið? Hví skyldu innlendir útvegsmenn ganga vel um miðin, ef þeir treysta því ekki að fá að veiða þar áfram í friði? Stjórnvöld í lýðræðisríki geta ekki veitt útvegsmönnum trúverðugan, varanlegan aðgang að þjóðareign, þar eð ný stjórnvöld hljóta að áskilja sér rétt til að marka nýja stefnu. Kvótahafar hafa því ævinlega hag af ofveiði og brottkasti hvað sem þeir segja.
Greiðsla með Vísakorti tryggir ekki endurgreiðslu – forfallatryggingar gagnslausar þegar mest á reynir Erna Guðmundsdóttir Skoðun
Í minningu sonar – og allra þeirra sem aldrei komu heim Kristín Dýrfjörð,Friðrik Þór Guðmundsson Skoðun
Skoðun Greiðsla með Vísakorti tryggir ekki endurgreiðslu – forfallatryggingar gagnslausar þegar mest á reynir Erna Guðmundsdóttir skrifar
Skoðun Í minningu sonar – og allra þeirra sem aldrei komu heim Kristín Dýrfjörð,Friðrik Þór Guðmundsson skrifar
Skoðun Truman-ríkið: Tilraunir raunheimsins að komast í gegnum gervihvelfinguna Svala Magnea Ásdísardóttir skrifar
Greiðsla með Vísakorti tryggir ekki endurgreiðslu – forfallatryggingar gagnslausar þegar mest á reynir Erna Guðmundsdóttir Skoðun
Í minningu sonar – og allra þeirra sem aldrei komu heim Kristín Dýrfjörð,Friðrik Þór Guðmundsson Skoðun