Stattu vörð um launin þín Davíð Aron Routley skrifar 24. ágúst 2025 15:31 Til að skilja stöðu hagkerfisins í dag verðum við að horfa á þróunina síðustu 40–50 ár. Myndin er nokkuð skýr. Launatekjur hafa ár eftir ár misst markvisst gildin sín, einfaldlega vegna þess að þær hækka ekki í samræmi við nauðsynlegan kostnað. Á sama tíma hefur t.d. húsnæðisverð hækkað um 200–400% á síðastliðnum 14 árum. Tökum dæmi: íbúð sem er til sölu á vísi í dag seldist árið 2011 á 19,1m en er í dag ásett á 84,5m. Það er hækkun um 340% á aðeins 14 árum. Hafa launin þín hækkað um 340% á þessum tíma? Það eru margar leiðir til að afla tekna. Launatekjur er ein leið, en aðrar eru fjármagnstekjur en þær eru t.d. leigutekjur, vaxtatekjur, söluhagnaður, arðgreiðslur og arfur. Ein af þessum tekjulindum stendur ekki í takt við kostnað á því að lifa, og það eru launin. Fjármagnstekjur hins vegar hafa hækkað langt umfram nauðsynlegan kostnað heimila. Piketty (2014, Capital in the 21st Century) sýnir að þegar ávöxtun fjármagns (r) er hærri en hagvöxtur (g), þá magnast auður upp hjá þeim sem þegar hafa fjármagn, því þeir uppskera leigu, arð og vexti af þeim sem eiga bara launin sín. OECD og World Inequality Database sýna að í flestum vestrænum ríkjum hefur þetta mynstur aukið efnahagslegt ójafnvægi síðustu áratugi. 50% af Íslendingum eiga að jafnaði ekki neitt. Sem þýðir að helmingur þjóðarinnar erfir ekki neina eignarmyndun, föst á leigumarkaði og dýrara verður ár hvert að reyna að eignast eitthvað. Núna vitum við öll hvað það þýðir fyrir hagkerfið og samfélagið en ég útskýri það meira neðar. Á Íslandi má sjá þetta í tölum Hagstofunnar: fjármagnstekjur heimila jukust um 13,1% árið 2024, en launatekjur aðeins um 7,6%. þannig að fjármagn veltist hraðar áfram en laun. Þetta er ekkert óhapp, heldur formúla og hönnun á efnahagskerfi sem kallast kapítalismi. Kapítalismi er sagður vera byggður á samkeppni. Keppnin á að knýja áfram hagvöxt og allir eiga að njóta góðs af því. En þegar þú setur einstaklinga sem lifa eingöngu á laununum sínum í keppni á móti einstaklingum sem hafa bæði laun og fjármagnstekjur þá er sú keppni nokkuð auðveldlega ákveðin fyrirfram. Það er eins og að setja 17 ára 50 kg einstakling upp í kraftlyftingakeppni á móti Hafþóri Júlíussyni. Rétt eins og Hafþór vill keppa við aðra risavaxna karla, þá vilja stórfyrirtæki og auðmenn keppa sín á milli. Sú barátta hristir verulega í hagkerfinu en ekki á hagkvæman hátt. Ímyndaðu þér hoppukastala með hópi barna. Inn koma tveir pabbar og byrja að hoppa. Börnin (launþegarnir) meiðast, en pabbarnir (auðmennirnir) finna lítið fyrir því. Á toppnum hristist hagkerfið en það kemur lítið til baka niður. Auðurinn fer frekar í skattaskjól, lúxusvörur og þjónustu en í innviði samfélagsins. Sá lífsstíll hækkar meðalverðlag fyrir alla. Það hefur því áhrif á alla innan samfélagsins því við deilum öll sama hagkerfinu. Eyðsla þeirra auðugustu er nauðsynleg tölfræðileg breyta þegar við sjáum vaxandi verðbólgu vegna þess að þeir eru einfaldlega of stórir pabbar í of litlum hoppukastala. Þeir sem eiga mestan auð geta stjórnað leikreglunum með áhrifum á pólitík, lög og stefnumótun. Þannig er talið ólíklegt að tekjulægsta fólkið nái að koma sér út úr vítahring fátæktar. Hópur tekjulágra sér nauðsynlegan kostnað verða dýrari með hverju árinu með þessari þróun og ef við skoðum afleiðingar þess útfrá sál- og félagsfræðilegum rannsóknum þá veldur það beint andlegri hnignun sem breiðist út í samfélagið með alvarlegum hegðunar og andfélagslegum vandamálum. Svo sem hækkandi glæpatíðni, ofbeldi og vímuefnaneyslu. Langvinn streita, kvíði og þunglyndi þar sem fólk missir bæði von og vald á eigin lífi vegna þess hversu ólíkleg þau eru til þess að eiga innihaldsríkt líf. Kerfið vinnur gegn þeim, grefur undan styrkleikum þeirra og ýtir undir veikleika eins og tilfinningalegt ójafnvægi, örvættingu og græðgi. Þetta er ekki bara persónuleg kreppa heldur samfélagsleg þróun sem byggist upp smám saman í gegnum margar kynslóðir. Lokastig kapítalismans birtist því sjaldnast sem augljós endir. heldur þróast í það að einstaklingar og hópar leita uppi sökudólga á efnahagslegum óstöðuleika og tilfinningalegu ójafnvægi: launþegar ásaka elítuna, elítan ásakar launþega, margir ásaka innflytjendur og fólk á bótum, hægrið ásakar vinstrið og öfugt. Það er því fráhrindandi hugsunarháttur að telja sig sig trú um það að endalaus hagvöxtur, ósanngjörn samkeppni, og mannskemmandi neysluhyggja geti viðhaldið traustu og heilbrigðu samfélagi. Stattu vörð um launin þín og verndaðu samfélagið þitt með því að sameinast þeim 50% sem lifa eingöngu á launum. Þannig tryggjum við grunnstoðir samfélagsins í stað þess að þær renni til elítunnar sem gerir þær að munaðarvöru og selur eða leigir þær aftur til launafólksins. Höfundur er sósíalisti og starfsmaður velferðarsviðs Reykjavíkur Viltu birta grein á Vísi? Sendu okkur póst. Senda grein Efnahagsmál Fjármál heimilisins Mest lesið Hjúkrunarheimili í Þorlákshöfn Gestur Þór Kristjánsson,Sigurbjörg Jenný Jónsdóttir,Grétar Ingi Erlendsson,Erla Sif Markúsdóttir Skoðun Hálfrar aldar svívirða Stefán Pálsson Skoðun Við erum búin að missa tökin Ása Berglind Hjálmarsdóttir Skoðun Óvenjulegt fólk Helgi Brynjarsson Skoðun Hver greiðir fyrir breytingarnar? Svanfríður G. Bergvinsdóttir Skoðun Hrekkjavaka á Landakoti Kristófer Ingi Svavarsson Skoðun Stöndum vörð um Héraðsvötnin! Rakel Hinriksdóttir Skoðun Rýr húsnæðispakki Magnea Gná Jóhannsdóttir Skoðun Um Liverpool, Diogo Jota, áföll og sorgina – hugleiðingar sálfræðings Andri Hrafn Sigurðsson Skoðun Martin bakari flýgur heim með látum frá leikvelli auðmanna í Vatnsmýrinni Daði Rafnsson,Haukur Magnússon,Kristján Vigfússon,Margrét Manda Jónsdóttir Skoðun Skoðun Skoðun Dauðsföll í Gaza-stríðinu og Mogginn Egill Þórir Einarsson skrifar Skoðun Eyðum óvissunni Stefán Vagn Stefánsson skrifar Skoðun Opinberi geirinn og stjórnunarráðgjafar: ástarsaga Adeel Akmal skrifar Skoðun Ættbálkahegðun á stafrænu formi Martha Árnadóttir skrifar Skoðun Kirkjurnar standa en stoðirnar eru sveltar Anton Guðmundsson skrifar Skoðun Martin bakari flýgur heim með látum frá leikvelli auðmanna í Vatnsmýrinni Daði Rafnsson,Haukur Magnússon,Kristján Vigfússon,Margrét Manda Jónsdóttir skrifar Skoðun Stytta þarf veiðitíma svartfugla strax Hólmfríður Arnardóttir,Helga Ögmundardóttir skrifar Skoðun Hver greiðir fyrir breytingarnar? Svanfríður G. Bergvinsdóttir skrifar Skoðun Um Liverpool, Diogo Jota, áföll og sorgina – hugleiðingar sálfræðings Andri Hrafn Sigurðsson skrifar Skoðun Stöndum vörð um Héraðsvötnin! Rakel Hinriksdóttir skrifar Skoðun Við erum búin að missa tökin Ása Berglind Hjálmarsdóttir skrifar Skoðun Hjúkrunarheimili í Þorlákshöfn Gestur Þór Kristjánsson,Sigurbjörg Jenný Jónsdóttir,Grétar Ingi Erlendsson,Erla Sif Markúsdóttir skrifar Skoðun Stöðug uppbygging orkuinnviða Adrian Pike,Bjarni Þórður Bjarnason,Tómas Már Sigurðsson skrifar Skoðun Rýr húsnæðispakki Magnea Gná Jóhannsdóttir skrifar Skoðun Hrekkjavaka á Landakoti Kristófer Ingi Svavarsson skrifar Skoðun Óvenjulegt fólk Helgi Brynjarsson skrifar Skoðun Hálfrar aldar svívirða Stefán Pálsson skrifar Skoðun $€tjum í$lensku á (mat) $€ðilinn! Ólafur Guðsteinn Kristjánsson skrifar Skoðun Minna tal, meiri uppbygging Guðrún Hafsteinsdóttir skrifar Skoðun Tvöföld mismunun kvenna í hópi innflytjenda Sigríður Ingibjörg Ingadóttir,Steinunn Bragadóttir skrifar Skoðun Ný nálgun – sama markmið: Heimili fyrir fólkið í borginni Heiða Björg Hilmisdóttir skrifar Skoðun Geymt en ekki gleymt Ástþór Ólafsson skrifar Skoðun Tækni og ungmenni: Hvar liggur ábyrgðin og hvað getum við gert? Stefán Þorri Helgason skrifar Skoðun Hvað gerir brjóstakrabbamein að ólæknandi brjóstakrabbameini? Helga Tryggvadóttir,Ólöf Kristjana Bjarnadóttir skrifar Skoðun „Lánin hækka – framtíðin minnkar“ Sveinn Óskar Sigurðsson skrifar Skoðun Hey Pawels í harðindunum Hjörtur J. Guðmundsson skrifar Skoðun Land rutt fyrir þúsundir íbúða í Úlfarsárdal Ragnar Þór Ingólfsson skrifar Skoðun Dýrmæt þjóðfélagsgerð Eva Björk Valdimarsdóttir skrifar Skoðun Hver er þessi Davíð Oddsson? Daði Freyr Ólafsson skrifar Skoðun Hugsanlega löglegt, en siðlaust og grimmt — af hundsráni í GOGG Kristinn Ka. Nína Sigríðarson skrifar Sjá meira
Til að skilja stöðu hagkerfisins í dag verðum við að horfa á þróunina síðustu 40–50 ár. Myndin er nokkuð skýr. Launatekjur hafa ár eftir ár misst markvisst gildin sín, einfaldlega vegna þess að þær hækka ekki í samræmi við nauðsynlegan kostnað. Á sama tíma hefur t.d. húsnæðisverð hækkað um 200–400% á síðastliðnum 14 árum. Tökum dæmi: íbúð sem er til sölu á vísi í dag seldist árið 2011 á 19,1m en er í dag ásett á 84,5m. Það er hækkun um 340% á aðeins 14 árum. Hafa launin þín hækkað um 340% á þessum tíma? Það eru margar leiðir til að afla tekna. Launatekjur er ein leið, en aðrar eru fjármagnstekjur en þær eru t.d. leigutekjur, vaxtatekjur, söluhagnaður, arðgreiðslur og arfur. Ein af þessum tekjulindum stendur ekki í takt við kostnað á því að lifa, og það eru launin. Fjármagnstekjur hins vegar hafa hækkað langt umfram nauðsynlegan kostnað heimila. Piketty (2014, Capital in the 21st Century) sýnir að þegar ávöxtun fjármagns (r) er hærri en hagvöxtur (g), þá magnast auður upp hjá þeim sem þegar hafa fjármagn, því þeir uppskera leigu, arð og vexti af þeim sem eiga bara launin sín. OECD og World Inequality Database sýna að í flestum vestrænum ríkjum hefur þetta mynstur aukið efnahagslegt ójafnvægi síðustu áratugi. 50% af Íslendingum eiga að jafnaði ekki neitt. Sem þýðir að helmingur þjóðarinnar erfir ekki neina eignarmyndun, föst á leigumarkaði og dýrara verður ár hvert að reyna að eignast eitthvað. Núna vitum við öll hvað það þýðir fyrir hagkerfið og samfélagið en ég útskýri það meira neðar. Á Íslandi má sjá þetta í tölum Hagstofunnar: fjármagnstekjur heimila jukust um 13,1% árið 2024, en launatekjur aðeins um 7,6%. þannig að fjármagn veltist hraðar áfram en laun. Þetta er ekkert óhapp, heldur formúla og hönnun á efnahagskerfi sem kallast kapítalismi. Kapítalismi er sagður vera byggður á samkeppni. Keppnin á að knýja áfram hagvöxt og allir eiga að njóta góðs af því. En þegar þú setur einstaklinga sem lifa eingöngu á laununum sínum í keppni á móti einstaklingum sem hafa bæði laun og fjármagnstekjur þá er sú keppni nokkuð auðveldlega ákveðin fyrirfram. Það er eins og að setja 17 ára 50 kg einstakling upp í kraftlyftingakeppni á móti Hafþóri Júlíussyni. Rétt eins og Hafþór vill keppa við aðra risavaxna karla, þá vilja stórfyrirtæki og auðmenn keppa sín á milli. Sú barátta hristir verulega í hagkerfinu en ekki á hagkvæman hátt. Ímyndaðu þér hoppukastala með hópi barna. Inn koma tveir pabbar og byrja að hoppa. Börnin (launþegarnir) meiðast, en pabbarnir (auðmennirnir) finna lítið fyrir því. Á toppnum hristist hagkerfið en það kemur lítið til baka niður. Auðurinn fer frekar í skattaskjól, lúxusvörur og þjónustu en í innviði samfélagsins. Sá lífsstíll hækkar meðalverðlag fyrir alla. Það hefur því áhrif á alla innan samfélagsins því við deilum öll sama hagkerfinu. Eyðsla þeirra auðugustu er nauðsynleg tölfræðileg breyta þegar við sjáum vaxandi verðbólgu vegna þess að þeir eru einfaldlega of stórir pabbar í of litlum hoppukastala. Þeir sem eiga mestan auð geta stjórnað leikreglunum með áhrifum á pólitík, lög og stefnumótun. Þannig er talið ólíklegt að tekjulægsta fólkið nái að koma sér út úr vítahring fátæktar. Hópur tekjulágra sér nauðsynlegan kostnað verða dýrari með hverju árinu með þessari þróun og ef við skoðum afleiðingar þess útfrá sál- og félagsfræðilegum rannsóknum þá veldur það beint andlegri hnignun sem breiðist út í samfélagið með alvarlegum hegðunar og andfélagslegum vandamálum. Svo sem hækkandi glæpatíðni, ofbeldi og vímuefnaneyslu. Langvinn streita, kvíði og þunglyndi þar sem fólk missir bæði von og vald á eigin lífi vegna þess hversu ólíkleg þau eru til þess að eiga innihaldsríkt líf. Kerfið vinnur gegn þeim, grefur undan styrkleikum þeirra og ýtir undir veikleika eins og tilfinningalegt ójafnvægi, örvættingu og græðgi. Þetta er ekki bara persónuleg kreppa heldur samfélagsleg þróun sem byggist upp smám saman í gegnum margar kynslóðir. Lokastig kapítalismans birtist því sjaldnast sem augljós endir. heldur þróast í það að einstaklingar og hópar leita uppi sökudólga á efnahagslegum óstöðuleika og tilfinningalegu ójafnvægi: launþegar ásaka elítuna, elítan ásakar launþega, margir ásaka innflytjendur og fólk á bótum, hægrið ásakar vinstrið og öfugt. Það er því fráhrindandi hugsunarháttur að telja sig sig trú um það að endalaus hagvöxtur, ósanngjörn samkeppni, og mannskemmandi neysluhyggja geti viðhaldið traustu og heilbrigðu samfélagi. Stattu vörð um launin þín og verndaðu samfélagið þitt með því að sameinast þeim 50% sem lifa eingöngu á launum. Þannig tryggjum við grunnstoðir samfélagsins í stað þess að þær renni til elítunnar sem gerir þær að munaðarvöru og selur eða leigir þær aftur til launafólksins. Höfundur er sósíalisti og starfsmaður velferðarsviðs Reykjavíkur
Hjúkrunarheimili í Þorlákshöfn Gestur Þór Kristjánsson,Sigurbjörg Jenný Jónsdóttir,Grétar Ingi Erlendsson,Erla Sif Markúsdóttir Skoðun
Um Liverpool, Diogo Jota, áföll og sorgina – hugleiðingar sálfræðings Andri Hrafn Sigurðsson Skoðun
Martin bakari flýgur heim með látum frá leikvelli auðmanna í Vatnsmýrinni Daði Rafnsson,Haukur Magnússon,Kristján Vigfússon,Margrét Manda Jónsdóttir Skoðun
Skoðun Martin bakari flýgur heim með látum frá leikvelli auðmanna í Vatnsmýrinni Daði Rafnsson,Haukur Magnússon,Kristján Vigfússon,Margrét Manda Jónsdóttir skrifar
Skoðun Um Liverpool, Diogo Jota, áföll og sorgina – hugleiðingar sálfræðings Andri Hrafn Sigurðsson skrifar
Skoðun Hjúkrunarheimili í Þorlákshöfn Gestur Þór Kristjánsson,Sigurbjörg Jenný Jónsdóttir,Grétar Ingi Erlendsson,Erla Sif Markúsdóttir skrifar
Skoðun Stöðug uppbygging orkuinnviða Adrian Pike,Bjarni Þórður Bjarnason,Tómas Már Sigurðsson skrifar
Skoðun Tvöföld mismunun kvenna í hópi innflytjenda Sigríður Ingibjörg Ingadóttir,Steinunn Bragadóttir skrifar
Skoðun Tækni og ungmenni: Hvar liggur ábyrgðin og hvað getum við gert? Stefán Þorri Helgason skrifar
Skoðun Hvað gerir brjóstakrabbamein að ólæknandi brjóstakrabbameini? Helga Tryggvadóttir,Ólöf Kristjana Bjarnadóttir skrifar
Skoðun Hugsanlega löglegt, en siðlaust og grimmt — af hundsráni í GOGG Kristinn Ka. Nína Sigríðarson skrifar
Hjúkrunarheimili í Þorlákshöfn Gestur Þór Kristjánsson,Sigurbjörg Jenný Jónsdóttir,Grétar Ingi Erlendsson,Erla Sif Markúsdóttir Skoðun
Um Liverpool, Diogo Jota, áföll og sorgina – hugleiðingar sálfræðings Andri Hrafn Sigurðsson Skoðun
Martin bakari flýgur heim með látum frá leikvelli auðmanna í Vatnsmýrinni Daði Rafnsson,Haukur Magnússon,Kristján Vigfússon,Margrét Manda Jónsdóttir Skoðun