Viltu lægri vexti? Anna Hrefna Ingimundardóttir skrifar 19. júní 2023 16:01 Ekki er ýkja langt síðan Ísland var eitt fátækasta land Evrópu. Nú búa Íslendingar hins vegar við einhver bestu lífskjör sem þekkst hafa í sögu mannkyns og mælast meðallaun hér nú þau hæstu í heimi. Þó velmegun hér sé ein sú mesta sem þekkist á heimsvísu hefur verðbólgan reynst okkur erfiður ljár í þúfu. Afleiðingin hefur verið hátt vaxtastig sem sligar skuldsett heimili og hamlar fjárfestingu. Iðulega spretta upp spurningar um það af hverju við getum ekki verið líkari norrænum nágrönnum okkar þegar kemur að efnahagsumhverfinu. Á umliðnum áratugum hefur verðbólga verið töluvert minni og vaxtastig lægra á hinum Norðurlöndunum. Hvað gæti skýrt þennan mun? Af hverju er Ísland sérstakt? Ísland er auðvitað sérstakt að mörgu leyti en rauði þráðurinn í okkar efnahagslífi undanfarna áratugi hefur verið hið séríslenska kjarasamningalíkan. Utan Þjóðarsáttarinnar 1990 hefur reynst erfitt að ná sameiginlegri sýn á þær efnahagslegu forsendur sem samið er út frá, og þá sérílagi hvert svigrúm atvinnulífsins til launahækkana er hverju sinni. Vegna þessa hafa launahækkanir á Íslandi lengi verið í sérflokki, eða um 2x-4x meiri en gengur og gerist í samanburðarlöndunum. Laun eru einn stærsti kostnaðarliður flestra fyrirtækja og því geta niðurstöður kjarasamninga haft veruleg áhrif á atvinnurekstur og þær ákvarðanir sem teknar eru innan fyrirtækja. Það gefur auga leið að þegar kostnaðarliðir hækka þarf jafnan að hagræða og/eða hækka verð til að tryggja jákvæða afkomu, að öðru óbreyttu. Þetta er gömul saga og ný. Hvort sem horft er til tímabils heimsfaraldurs eða meira en þrjá áratugi aftur í tímann má sjá að launahækkanir hafa nánast alltaf verið langt umfram það sem þekkist í öllum öðrum löndum í kringum okkur. Skýrist þetta af því að hagvöxtur og framleiðni hér á landi sé þeim mun meiri en í þessum löndum? Svo er ekki. Þó hagvöxtur sé sveiflukenndari hér en í stærri löndum þá hefur hagvöxtur á mann að raunvirði verið á pari við nágrannalöndin, og raunar talsvert minni á tímabili heimsfaraldurs. Það er því engin efnahagsleg innistæða fyrir þeim miklu launahækkunum sem verið hafa hér á landi á undanförnum árum. Launahækkanir umfram verðmætasköpun leiða til verðbólgu Athygli vakti á árinu 2022 að virkja átti svokallaðan hagvaxtarauka vegna þess hagvaxtar sem mældist árið 2021 eftir einn skarpasta efnahagssamdrátt Íslandssögunnar árið á undan. Samtök atvinnulífsins færðu á sínum tíma rök fyrir því að þessi mikli kostnaðarauki myndi skila sér í hærra verðlagi og hærra vaxtastigi þar sem geta fyrirtækjanna til að taka á sig stóraukinn kostnað á þessum tíma væri takmörkuð. Eftirfarandi varnaðarorð voru viðhöfð í mars 2022: “Samtök atvinnulífsins hafa varað við því að hagvaxtarákvæði Lífskjarasamningsins komi til framkvæmda, enda fyrirtækin ekki í stakk búin til að taka á sig frekari launahækkanir. Hækkun launa 1. janúar sl. var langt umfram svigrúm atvinnulífsins vegna breyttra forsenda og hefur haft hvetjandi áhrif á verðbólgu og vexti. Seðlabankinn hefur varað við vaxandi verðbólgu vegna ósjálfbærra launahækkana sem kalli á hækkun stýrivaxta bankans. Samtök atvinnulífsins fóru þess á leit við verkalýðshreyfinguna sl. haust og aftur nú í mars að gert yrði samkomulag um að hagvaxtarauki komi ekki til framkvæmda. Því var hafnað með öllu.” Seðlabankinn tók í sama streng og framkvæmdi raunar ítarlega greiningu á efnahagslegum áhrifum hagvaxtarauka í þáverandi efnahagsumhverfi. Niðurstaðan gaf til kynna að frekari launahækkanir myndu enda í verðlaginu, sem myndi svo leiða til hærri stýrivaxta og þannig þurrka út ávinning hagvaxtaraukans fyrir launafólk. Skemmst er frá því að segja að frá þessum varnaðarorðum hafa laun hækkað um 11%, en það hefur verðlag einnig gert og er kaupáttaraukning þessara launahækkana því engin. Að auki eru meginvextir Seðlabankans nú heilum sex prósentustigum hærri en þá. Verðbólga og vextir haldast í hendur Fari verðbólga á flug er Seðlabankinn tilneyddur að bregðast við með hækkun vaxta. Þó vextir hafi hækkað skarpt að undanförnu erum við hins vegar enn í þeirri óvenjulegu stöðu að raunvextir eru neikvæðir í ofhitnandi hagkerfi. Seðlabankinn mun því neyðast til að hækka vexti enn frekar ef verðbólga og verðbólguvæntingar taka ekki að hjaðna hratt. Nú er svo komið að verðbólguvæntingar eru orðnar of háar og sú hætta að myndast að við reynum (enn og aftur) að bíta í skottið á okkur með kröfum um launahækkanir til að mæta verðbólgu. Við það verður til hin svokallaða víxlverkun hækkandi launa og verðlags. Niðurstaðan mun engu skila í vasa launafólks þegar upp er staðið. Þvert á móti mun síaukinn vaxtakostnaður brenna þar gat og fjárhagur heimilanna mun standa verr en hann hefði gert ef nafnlaunahækkanir hefðu verið minni. Af hverju getum við ekki verið líkari frændum okkar og frænkum á hinum Norðurlöndunum þegar kemur að umhverfi vaxta og verðbólgu? Svarið felst meðal annars í hinu séríslenska vinnumarkaðslíkani sem einkennst hefur af óskilvirkni og ósamstöðu. Á meðan enginn vilji stendur til að breyta því munum við hjakka áfram í sama fari ósjálfbærra launahækkana með tilheyrandi kostnaði fyrir íslenskt samfélag. Það sannar núverandi ástand. Varla þarf frekari vitnanna við. Höfundur er starfandi framkvæmdastjóri Samtaka atvinnulífsins. Viltu birta grein á Vísi? Sendu okkur póst. Senda grein Anna Hrefna Ingimundardóttir Efnahagsmál Kjaramál Mest lesið Hörmulegur atburður í flugstöð Leifs Eiríkssonar Jón Pétursson Skoðun Uppbygging í Grafarvogi eflir hverfið og mætir húsnæðiskrísunni á skynsaman hátt Dóra Björt Guðjónsdóttir Skoðun Tilvera okkar er undarlegt ferðalag Hópur meðlima No Borders Skoðun Lífsgæði íbúa Mosfellsbæjar skert Regína Ásvaldsdóttir Skoðun Ríkisstofnun forherðist við gagnrýni Björn Ólafsson Skoðun Kvótaverð, veiðigjald, fjárfesting og arðsemi í sjávarútvegi Ásgeir Daníelsson Skoðun Lestur lykillinn að endurhæfingu? Hvað ef lestur væri lykillinn út? Guðmundur Ingi Þóroddsson Skoðun Getur Seljaskóli núna orðið símalaus skóli, Jóhanna? Kristín Jónsdóttir Skoðun Hinn óseðjandi Eiríkur Ólafsson Skoðun Púslið sem passar ekki Ingibjörg Isaksen Skoðun Skoðun Skoðun Forstjórinn stígur fram Örn Pálsson skrifar Skoðun Lífsgæði íbúa Mosfellsbæjar skert Regína Ásvaldsdóttir skrifar Skoðun Lestur lykillinn að endurhæfingu? Hvað ef lestur væri lykillinn út? Guðmundur Ingi Þóroddsson skrifar Skoðun Tilvera okkar er undarlegt ferðalag Hópur meðlima No Borders skrifar Skoðun Uppbygging í Grafarvogi eflir hverfið og mætir húsnæðiskrísunni á skynsaman hátt Dóra Björt Guðjónsdóttir skrifar Skoðun Það að þrá börn eða ekki Matthildur Björnsdóttir skrifar Skoðun Tímanna tákn? Hólmgeir Baldursson skrifar Skoðun Hörmulegur atburður í flugstöð Leifs Eiríkssonar Jón Pétursson skrifar Skoðun Kvótaverð, veiðigjald, fjárfesting og arðsemi í sjávarútvegi Ásgeir Daníelsson skrifar Skoðun Getur Seljaskóli núna orðið símalaus skóli, Jóhanna? Kristín Jónsdóttir skrifar Skoðun Gagnsæi og traust á raforkumarkaði Einar S Einarsson skrifar Skoðun Ef þetta er rétt – hvað er þá rangt? Anna Berg Samúelsdóttir skrifar Skoðun Hvað er þetta MG? Júlíana Magnúsdóttir skrifar Skoðun Sjúkraþyrlu sem allra fyrst, kerfi sem veitir lífsbjörg Gunnar Svanur Einarsson skrifar Skoðun Ríkisstofnun forherðist við gagnrýni Björn Ólafsson skrifar Skoðun Bylting, bóla, bölvun - bull? Brynjólfur Þorvarðsson skrifar Skoðun Eru smáþjóðir stikkfríar? Snæbjörn Guðmundsson skrifar Skoðun Ákall Valdimar Júlíusson skrifar Skoðun Á að leyfa eða halda áfram að banna? Sigurður G. Guðjónsson skrifar Skoðun Íslenski fáninn fyrir samstöðu ekki mismunun Ása Berglind Hjálmarsdóttir skrifar Skoðun Jafnlaunabarnið og baðvatnið Helga Sigrún Harðardóttir skrifar Skoðun Þér er boðið með, kæri félagi Trausti Breiðfjörð Magnússon skrifar Skoðun Púslið sem passar ekki Ingibjörg Isaksen skrifar Skoðun Nei, það verður ekki að vera Ísrael, það er Ísrael Einar Ólafsson skrifar Skoðun Kemur þín háskólagráða úr kornflakes pakka? Davíð Már Sigurðsson skrifar Skoðun Hinn óseðjandi Eiríkur Ólafsson skrifar Skoðun Þéttari byggð: Hver nýtur ábatans — og hver borgar brúsann? Daði Freyr Ólafsson skrifar Skoðun Það ætti ekki vera í boði að útskifa fólk úr viðtalstímum hjá geðlæknum Atli Már Haraldsson Zebitz skrifar Skoðun Ef þið þurfið að segja upphátt að þið séuð ekki rasistar... Nichole Leigh Mosty skrifar Skoðun Hugleiðingar og skoðanaskipti um rasisma og útlendingahatur Ole Anton Bieltvedt skrifar Sjá meira
Ekki er ýkja langt síðan Ísland var eitt fátækasta land Evrópu. Nú búa Íslendingar hins vegar við einhver bestu lífskjör sem þekkst hafa í sögu mannkyns og mælast meðallaun hér nú þau hæstu í heimi. Þó velmegun hér sé ein sú mesta sem þekkist á heimsvísu hefur verðbólgan reynst okkur erfiður ljár í þúfu. Afleiðingin hefur verið hátt vaxtastig sem sligar skuldsett heimili og hamlar fjárfestingu. Iðulega spretta upp spurningar um það af hverju við getum ekki verið líkari norrænum nágrönnum okkar þegar kemur að efnahagsumhverfinu. Á umliðnum áratugum hefur verðbólga verið töluvert minni og vaxtastig lægra á hinum Norðurlöndunum. Hvað gæti skýrt þennan mun? Af hverju er Ísland sérstakt? Ísland er auðvitað sérstakt að mörgu leyti en rauði þráðurinn í okkar efnahagslífi undanfarna áratugi hefur verið hið séríslenska kjarasamningalíkan. Utan Þjóðarsáttarinnar 1990 hefur reynst erfitt að ná sameiginlegri sýn á þær efnahagslegu forsendur sem samið er út frá, og þá sérílagi hvert svigrúm atvinnulífsins til launahækkana er hverju sinni. Vegna þessa hafa launahækkanir á Íslandi lengi verið í sérflokki, eða um 2x-4x meiri en gengur og gerist í samanburðarlöndunum. Laun eru einn stærsti kostnaðarliður flestra fyrirtækja og því geta niðurstöður kjarasamninga haft veruleg áhrif á atvinnurekstur og þær ákvarðanir sem teknar eru innan fyrirtækja. Það gefur auga leið að þegar kostnaðarliðir hækka þarf jafnan að hagræða og/eða hækka verð til að tryggja jákvæða afkomu, að öðru óbreyttu. Þetta er gömul saga og ný. Hvort sem horft er til tímabils heimsfaraldurs eða meira en þrjá áratugi aftur í tímann má sjá að launahækkanir hafa nánast alltaf verið langt umfram það sem þekkist í öllum öðrum löndum í kringum okkur. Skýrist þetta af því að hagvöxtur og framleiðni hér á landi sé þeim mun meiri en í þessum löndum? Svo er ekki. Þó hagvöxtur sé sveiflukenndari hér en í stærri löndum þá hefur hagvöxtur á mann að raunvirði verið á pari við nágrannalöndin, og raunar talsvert minni á tímabili heimsfaraldurs. Það er því engin efnahagsleg innistæða fyrir þeim miklu launahækkunum sem verið hafa hér á landi á undanförnum árum. Launahækkanir umfram verðmætasköpun leiða til verðbólgu Athygli vakti á árinu 2022 að virkja átti svokallaðan hagvaxtarauka vegna þess hagvaxtar sem mældist árið 2021 eftir einn skarpasta efnahagssamdrátt Íslandssögunnar árið á undan. Samtök atvinnulífsins færðu á sínum tíma rök fyrir því að þessi mikli kostnaðarauki myndi skila sér í hærra verðlagi og hærra vaxtastigi þar sem geta fyrirtækjanna til að taka á sig stóraukinn kostnað á þessum tíma væri takmörkuð. Eftirfarandi varnaðarorð voru viðhöfð í mars 2022: “Samtök atvinnulífsins hafa varað við því að hagvaxtarákvæði Lífskjarasamningsins komi til framkvæmda, enda fyrirtækin ekki í stakk búin til að taka á sig frekari launahækkanir. Hækkun launa 1. janúar sl. var langt umfram svigrúm atvinnulífsins vegna breyttra forsenda og hefur haft hvetjandi áhrif á verðbólgu og vexti. Seðlabankinn hefur varað við vaxandi verðbólgu vegna ósjálfbærra launahækkana sem kalli á hækkun stýrivaxta bankans. Samtök atvinnulífsins fóru þess á leit við verkalýðshreyfinguna sl. haust og aftur nú í mars að gert yrði samkomulag um að hagvaxtarauki komi ekki til framkvæmda. Því var hafnað með öllu.” Seðlabankinn tók í sama streng og framkvæmdi raunar ítarlega greiningu á efnahagslegum áhrifum hagvaxtarauka í þáverandi efnahagsumhverfi. Niðurstaðan gaf til kynna að frekari launahækkanir myndu enda í verðlaginu, sem myndi svo leiða til hærri stýrivaxta og þannig þurrka út ávinning hagvaxtaraukans fyrir launafólk. Skemmst er frá því að segja að frá þessum varnaðarorðum hafa laun hækkað um 11%, en það hefur verðlag einnig gert og er kaupáttaraukning þessara launahækkana því engin. Að auki eru meginvextir Seðlabankans nú heilum sex prósentustigum hærri en þá. Verðbólga og vextir haldast í hendur Fari verðbólga á flug er Seðlabankinn tilneyddur að bregðast við með hækkun vaxta. Þó vextir hafi hækkað skarpt að undanförnu erum við hins vegar enn í þeirri óvenjulegu stöðu að raunvextir eru neikvæðir í ofhitnandi hagkerfi. Seðlabankinn mun því neyðast til að hækka vexti enn frekar ef verðbólga og verðbólguvæntingar taka ekki að hjaðna hratt. Nú er svo komið að verðbólguvæntingar eru orðnar of háar og sú hætta að myndast að við reynum (enn og aftur) að bíta í skottið á okkur með kröfum um launahækkanir til að mæta verðbólgu. Við það verður til hin svokallaða víxlverkun hækkandi launa og verðlags. Niðurstaðan mun engu skila í vasa launafólks þegar upp er staðið. Þvert á móti mun síaukinn vaxtakostnaður brenna þar gat og fjárhagur heimilanna mun standa verr en hann hefði gert ef nafnlaunahækkanir hefðu verið minni. Af hverju getum við ekki verið líkari frændum okkar og frænkum á hinum Norðurlöndunum þegar kemur að umhverfi vaxta og verðbólgu? Svarið felst meðal annars í hinu séríslenska vinnumarkaðslíkani sem einkennst hefur af óskilvirkni og ósamstöðu. Á meðan enginn vilji stendur til að breyta því munum við hjakka áfram í sama fari ósjálfbærra launahækkana með tilheyrandi kostnaði fyrir íslenskt samfélag. Það sannar núverandi ástand. Varla þarf frekari vitnanna við. Höfundur er starfandi framkvæmdastjóri Samtaka atvinnulífsins.
Uppbygging í Grafarvogi eflir hverfið og mætir húsnæðiskrísunni á skynsaman hátt Dóra Björt Guðjónsdóttir Skoðun
Lestur lykillinn að endurhæfingu? Hvað ef lestur væri lykillinn út? Guðmundur Ingi Þóroddsson Skoðun
Skoðun Lestur lykillinn að endurhæfingu? Hvað ef lestur væri lykillinn út? Guðmundur Ingi Þóroddsson skrifar
Skoðun Uppbygging í Grafarvogi eflir hverfið og mætir húsnæðiskrísunni á skynsaman hátt Dóra Björt Guðjónsdóttir skrifar
Skoðun Það ætti ekki vera í boði að útskifa fólk úr viðtalstímum hjá geðlæknum Atli Már Haraldsson Zebitz skrifar
Uppbygging í Grafarvogi eflir hverfið og mætir húsnæðiskrísunni á skynsaman hátt Dóra Björt Guðjónsdóttir Skoðun
Lestur lykillinn að endurhæfingu? Hvað ef lestur væri lykillinn út? Guðmundur Ingi Þóroddsson Skoðun