Hálendisþjóðgarður og náttúruverndarrökin Jón Jónsson skrifar 21. janúar 2021 16:01 Í grein sem birtist hér á Vísi 11. desember, Hálendisþjóðgarður: Lýðræði og framtíðarhagsmunir, var fjallað um nokkur grunnatriði. Erindið var viðvörun við því að reynt væri að vinna málinu fylgi með því að ala á misskilningi um að hálendið væri því sem næst stjórnlaust og það væri til staðar einhver knýjandi nauðsyn á þjóðgarðsstofnun. Umræðan hefur einmitt leitað þangað. Annað einkenni umræðunnar hefur verið að gera lítið úr ástæðum þeirra sem gagnrýnt hafa þjóðgarðshugmyndina. Margir hafa bent á að þjóðgarðsstofnun muni skerða umferðarrétt og önnur almannaréttindi, heimildir til starfsemi, afréttanýtingu og ákvarðanatöku sveitarfélaga miðað við almenna löggjöf sem nú gildir. Í raun hefur andstaða við þjóðgarðsstofnun komið fram frá fulltrúum flestra þátta umgengni, nýtingar og starfsemi á hálendinu. Það rýrir ekki röksemdir að fjallað sé um málið út frá þeim hagsmunum sem standa gagnrýnendum næst. Fjölbreytilegir hagsmunir margra eru almannahagur. Eðlilega koma fá andmæli (eða meðmæli) frá þeim sem hafa lítið af hálendinu að segja. Málið varðar þó hagsmuni allrar þjóðarinnar. Álitaefnið um stofnun hálendisþjóðgarðs varðar það hvort forsendur séu til þess að læsa nýtingu hálendisins við afmörkuð verndarmarkmið sem ákveðin eru með lögum og fela eftirfylgni þeirra stofnun með óverulegt lýðræðislegt umboð. Slíkar ákvarðanir hafa verið teknar vegna núverandi þjóðgarða landsins en þar hafa aðstæður verið aðrar. Svæðin hafa verið minni og auðveldara að greina framtíðarhagsmuni, t.d. þar sem svæði eru einsleit eins og jöklar eða menningarsögu- og náttúruverndargildi augljóst. Bæði ríkisvald og sveitarfélög hafa þá samþykkt að land skuli lagt í þjóðgarð. Nú er hugmyndin að stofna Hálendisþjóðgarð án samþykkis sveitarfélaga. Við undirbúning Hálendisþjóðgarðsfrumvarps var lítið fjallað um kosti núverandi stjórnkerfis eða stöðu annarra framtíðarhagsmuna gagnvart náttúruverndarhagsmunum. Sjónarmið um þessi atriði virðast nú vera að sökkva frumvarpinu. En undirbúningur málsins með greiningu náttúruverndarhagsmuna er einnig hæpin. Umræðan hefur, með fáum undantekningum þó, ekki beinst að því eða grundvallarspurningum um umhverfisvernd og þýðingu náttúruverndarlaga nr. 60/2013. Jafnvel þótt einungis sé litið til náttúru- og umhverfisverndar er hugmyndin um Hálendisþjóðgarð umdeilanleg. Umhverfislegir kostir nýtingar endurnýtanlegrar orku sem kæmi í stað brennslu jarðefnaeldsneytis eru taldir þýðingarmiklir fyrir loftslagsmál af umhverfiverndarsamtökum um allan heim. Nýting endurnýjanlegra orkuauðlinda í þágu loftslagsmála er hér tæk án verulegrar ógnar við líffræðilega fjölbreytni, en þessi atriði eru nú megináherslur í alþjóðlegri umhverfisvernd. Ef nefna ætti þriðja þáttinn þá væru það ósnortin víðerni sem augljóslega þarf að huga að á Íslandi. Gildi slíkra svæða tengist þó auðvitað vægi líffræðilegrar fjölbreytni og öðrum aðstæðum. Náttúruverndarlög fjalla nú þegar um vernd óbyggðra víðerna og gera ráð fyrir eðlilegu hagsmunamati ef til greina kemur að ganga á slík svæði. Náttúruverndarlög hafa grundvallarþýðingu við alla ákvarðanatöku og nýtingu hálendisins m.a. í landskipulagsstefnu Alþingis, eigendastefnu forsætisráðuneytisins vegna þjóðlenda og skipulagsáætlunum sveitarfélaga. Eins fela þau í sér meginreglur um umferð og almannaréttindi sem beinast að einstaklingum. Í lögunum koma fram almenn verndarmarkmið um vistkerfi, jarðminjar og landslag, auk sérstakrar verndar. Í lögunum er einnig sérstaklega hugað að stöðu hálendis og óbyggða og ýmis stjórntæki vegna þess, t.d. um mismunandi tegundir friðlýsingar. Skoða má hvernig undirbúningur þjóðgarðsfrumvarps fellur að náttúruverndarlögum. Áður hefur verið bent á að mörk þjóðgarðs eiga að miða við miðhálendislínu og þjóðlendumörk sem hvorugt hefur sérstaka tengingu við náttúrufar. Fjallað er um vernd óbyggðra víðerna í 3. gr. náttúruverndarlaga og sérstök heimild til að friðlýsa óbyggð víðerni er í 46. gr. Hver er staða þeirra mála? Hún er sú að ekki liggur fyrir hjá íslenskum stjórnvöldum hvað teljast óbyggð víðerni. Ekkert kort hefur verið unnið um mörk óbyggðra víðerna eftir gildistöku náttúruverndarlaga í nóvember 2015. Frumvarp sem varðar ítarlegri reglur um afmörkun óbyggðra víðerna liggur nú fyrir Alþingi, (276. mál). Þá er í 25. gr. nvl. gert ráð fyrir að Umhverfisstofnun geti lokað svæðum vegna ágangs. Það er ein lokun virk í dag, þ.e. á hellum við Þeistareyki. Svæðið yrði ekki innan marka Hálendisþjóðgarðs. Þörf á lokunum er nú engin en stjórntækin eru til staðar ef á þarf að halda. Náttúrverndarlög kveða einnig á um sérstakt eftirlit með óbyggðum svæðum, sbr. 77. gr. Ákvæðið felur í sér skyldu Umhverfisstofnunar að vinna skýrslu um ástand svæða í óbyggðum á 3ja ára fresti. Engin skýrsla hefur komið fram þótt rúmlega fimm ár séu frá gildistöku laganna. Skýrsluna á að vinna samkvæmt forsögn reglugerðar. Umhverfisráðuneytið hefur ekki gefið út reglugerð sem varðar þetta eftirlitshlutverk. Það er sem sagt ekki til staðar fagleg úttekt á stöðu náttúrusvæða í óbyggðum Þjóðgarðshugmyndin virðist í raun fela í sér kröfu um yfirráð án þess að greining á náttúruverndarhagsmunum skipti miklu máli. Dráttur á framkvæmd náttúruverndarlaga er óútskýrður. Staða hálendisins er ágætlega tryggð ef stjórnvöld gæta að stjórntækjum gildandi náttúrverndarlaga og sinni vel svæðum sem nú eru friðlýst. Óhætt er að segja að ekkert liggi nú fyrir um nauðsyn Hálendisþjóðgarðs. Höfundur er lögmaður. Viltu birta grein á Vísi? Sendu okkur póst. Senda grein Hálendisþjóðgarður Mest lesið Þegar móðir mín kvaddi okkur fyrir einu ári síðan í dag Gísli Hvanndal Jakobsson Skoðun Ef Trump tapar kosningunum… Jun Þór Morikawa Skoðun Davíð Oddsson stendur ekki við eigin ritsjórnarstefnu - Þolir og birtir ekki gagnrýni á eigin skrif Ole Anton Bieltvedt Skoðun Ómarktæk skoðanakönnun Marinó G. Njálsson Skoðun Framlengjum séreignarleiðina til að vernda heimilin Vilhjálmur Hilmarsson Skoðun Bóf-ar(ion)? Gunnar Hólmsteinn Ársælsson Skoðun Þegar ómennskan vitnar í lög Bubbi Morthens Skoðun Álit Einhverfupaunksins um ABA meðferð og kennslu á Íslandi Sigrún Ósk Stefánsdóttir Skoðun Áherslur ráðherra skipta máli Heimir Örn Árnason Skoðun Varhugaverð þróun í leikskólamálum Finnbjörn A. Hermannsson,Guðrún Margrét Guðmundsdóttir Skoðun Skoðun Skoðun Er krónan að valda átökum á milli kynslóða? Guðmundur Ragnarsson skrifar Skoðun Varhugaverð þróun í leikskólamálum Finnbjörn A. Hermannsson,Guðrún Margrét Guðmundsdóttir skrifar Skoðun Bóf-ar(ion)? Gunnar Hólmsteinn Ársælsson skrifar Skoðun Þetta er ekki allt að koma með fjárlagafrumvarpinu Eyjólfur Ármannsson skrifar Skoðun Ómarktæk skoðanakönnun Marinó G. Njálsson skrifar Skoðun Ef Trump tapar kosningunum… Jun Þór Morikawa skrifar Skoðun Viðskiptaþvinganir gegn Ísrael Steinunn Þóra Árnadóttir skrifar Skoðun Áherslur ráðherra skipta máli Heimir Örn Árnason skrifar Skoðun Snúum hjólunum áfram Andrés Ingi Jónsson skrifar Skoðun Búðu til pláss – fyrir öll börn Birna Þórarinsdóttir skrifar Skoðun Davíð Oddsson stendur ekki við eigin ritsjórnarstefnu - Þolir og birtir ekki gagnrýni á eigin skrif Ole Anton Bieltvedt skrifar Skoðun Framlengjum séreignarleiðina til að vernda heimilin Vilhjálmur Hilmarsson skrifar Skoðun Líf án ótta og gjöfin í andlegri vakningu Birna Guðný Björnsdóttir skrifar Skoðun Kenningar úr gildi svo að kirkjan þarf að komast á annað stig Matthildur Björnsdóttir skrifar Skoðun Dansaðu vindur Berglind Ósk Guðmundsdóttir skrifar Skoðun Þessi stórskrítnu norm í óbarnvænu samfélagi Sólveig María Svavarsdóttir skrifar Skoðun Um vaxtahækkanir og verð á hveiti Haukur Skúlason skrifar Skoðun Öryggi byggir á mönnun og launum Jórunn Frímannsdóttir skrifar Skoðun Álit Einhverfupaunksins um ABA meðferð og kennslu á Íslandi Sigrún Ósk Stefánsdóttir skrifar Skoðun Mammon hefur náð lífeyrissjóðum á sitt band Halla Signý Kristjánsdóttir skrifar Skoðun Forgangsorkan verður ekki skert Tinna Traustadóttir skrifar Skoðun Umhyggja - hvað er það? Árný Ingvarsdóttir skrifar Skoðun „Við höfðum öll rangt fyrir okkur“ Hjörtur J. Guðmundsson skrifar Skoðun Akureyrarbær greiðir götu kvennaathvarfs á Akureyri eins og kostur er Ásthildur Sturludóttir skrifar Skoðun Þegar móðir mín kvaddi okkur fyrir einu ári síðan í dag Gísli Hvanndal Jakobsson skrifar Skoðun Íþróttahreyfingin og gerviverktaka Ástþór Jón Ragnheiðarson skrifar Skoðun Tölum um tilfinningar Amanda Ásdís Jóhannsdóttir skrifar Skoðun Óttinn við íslensku rafkrónuna Birna Guðný Björnsdóttir skrifar Skoðun Áskorun til Sjúkratrygginga Íslands – hugsum í lausnum Björn Bjarki Þorsteinsson skrifar Skoðun Afnemum launamisrétti Guðmundur Ingi Guðbrandsson skrifar Sjá meira
Í grein sem birtist hér á Vísi 11. desember, Hálendisþjóðgarður: Lýðræði og framtíðarhagsmunir, var fjallað um nokkur grunnatriði. Erindið var viðvörun við því að reynt væri að vinna málinu fylgi með því að ala á misskilningi um að hálendið væri því sem næst stjórnlaust og það væri til staðar einhver knýjandi nauðsyn á þjóðgarðsstofnun. Umræðan hefur einmitt leitað þangað. Annað einkenni umræðunnar hefur verið að gera lítið úr ástæðum þeirra sem gagnrýnt hafa þjóðgarðshugmyndina. Margir hafa bent á að þjóðgarðsstofnun muni skerða umferðarrétt og önnur almannaréttindi, heimildir til starfsemi, afréttanýtingu og ákvarðanatöku sveitarfélaga miðað við almenna löggjöf sem nú gildir. Í raun hefur andstaða við þjóðgarðsstofnun komið fram frá fulltrúum flestra þátta umgengni, nýtingar og starfsemi á hálendinu. Það rýrir ekki röksemdir að fjallað sé um málið út frá þeim hagsmunum sem standa gagnrýnendum næst. Fjölbreytilegir hagsmunir margra eru almannahagur. Eðlilega koma fá andmæli (eða meðmæli) frá þeim sem hafa lítið af hálendinu að segja. Málið varðar þó hagsmuni allrar þjóðarinnar. Álitaefnið um stofnun hálendisþjóðgarðs varðar það hvort forsendur séu til þess að læsa nýtingu hálendisins við afmörkuð verndarmarkmið sem ákveðin eru með lögum og fela eftirfylgni þeirra stofnun með óverulegt lýðræðislegt umboð. Slíkar ákvarðanir hafa verið teknar vegna núverandi þjóðgarða landsins en þar hafa aðstæður verið aðrar. Svæðin hafa verið minni og auðveldara að greina framtíðarhagsmuni, t.d. þar sem svæði eru einsleit eins og jöklar eða menningarsögu- og náttúruverndargildi augljóst. Bæði ríkisvald og sveitarfélög hafa þá samþykkt að land skuli lagt í þjóðgarð. Nú er hugmyndin að stofna Hálendisþjóðgarð án samþykkis sveitarfélaga. Við undirbúning Hálendisþjóðgarðsfrumvarps var lítið fjallað um kosti núverandi stjórnkerfis eða stöðu annarra framtíðarhagsmuna gagnvart náttúruverndarhagsmunum. Sjónarmið um þessi atriði virðast nú vera að sökkva frumvarpinu. En undirbúningur málsins með greiningu náttúruverndarhagsmuna er einnig hæpin. Umræðan hefur, með fáum undantekningum þó, ekki beinst að því eða grundvallarspurningum um umhverfisvernd og þýðingu náttúruverndarlaga nr. 60/2013. Jafnvel þótt einungis sé litið til náttúru- og umhverfisverndar er hugmyndin um Hálendisþjóðgarð umdeilanleg. Umhverfislegir kostir nýtingar endurnýtanlegrar orku sem kæmi í stað brennslu jarðefnaeldsneytis eru taldir þýðingarmiklir fyrir loftslagsmál af umhverfiverndarsamtökum um allan heim. Nýting endurnýjanlegra orkuauðlinda í þágu loftslagsmála er hér tæk án verulegrar ógnar við líffræðilega fjölbreytni, en þessi atriði eru nú megináherslur í alþjóðlegri umhverfisvernd. Ef nefna ætti þriðja þáttinn þá væru það ósnortin víðerni sem augljóslega þarf að huga að á Íslandi. Gildi slíkra svæða tengist þó auðvitað vægi líffræðilegrar fjölbreytni og öðrum aðstæðum. Náttúruverndarlög fjalla nú þegar um vernd óbyggðra víðerna og gera ráð fyrir eðlilegu hagsmunamati ef til greina kemur að ganga á slík svæði. Náttúruverndarlög hafa grundvallarþýðingu við alla ákvarðanatöku og nýtingu hálendisins m.a. í landskipulagsstefnu Alþingis, eigendastefnu forsætisráðuneytisins vegna þjóðlenda og skipulagsáætlunum sveitarfélaga. Eins fela þau í sér meginreglur um umferð og almannaréttindi sem beinast að einstaklingum. Í lögunum koma fram almenn verndarmarkmið um vistkerfi, jarðminjar og landslag, auk sérstakrar verndar. Í lögunum er einnig sérstaklega hugað að stöðu hálendis og óbyggða og ýmis stjórntæki vegna þess, t.d. um mismunandi tegundir friðlýsingar. Skoða má hvernig undirbúningur þjóðgarðsfrumvarps fellur að náttúruverndarlögum. Áður hefur verið bent á að mörk þjóðgarðs eiga að miða við miðhálendislínu og þjóðlendumörk sem hvorugt hefur sérstaka tengingu við náttúrufar. Fjallað er um vernd óbyggðra víðerna í 3. gr. náttúruverndarlaga og sérstök heimild til að friðlýsa óbyggð víðerni er í 46. gr. Hver er staða þeirra mála? Hún er sú að ekki liggur fyrir hjá íslenskum stjórnvöldum hvað teljast óbyggð víðerni. Ekkert kort hefur verið unnið um mörk óbyggðra víðerna eftir gildistöku náttúruverndarlaga í nóvember 2015. Frumvarp sem varðar ítarlegri reglur um afmörkun óbyggðra víðerna liggur nú fyrir Alþingi, (276. mál). Þá er í 25. gr. nvl. gert ráð fyrir að Umhverfisstofnun geti lokað svæðum vegna ágangs. Það er ein lokun virk í dag, þ.e. á hellum við Þeistareyki. Svæðið yrði ekki innan marka Hálendisþjóðgarðs. Þörf á lokunum er nú engin en stjórntækin eru til staðar ef á þarf að halda. Náttúrverndarlög kveða einnig á um sérstakt eftirlit með óbyggðum svæðum, sbr. 77. gr. Ákvæðið felur í sér skyldu Umhverfisstofnunar að vinna skýrslu um ástand svæða í óbyggðum á 3ja ára fresti. Engin skýrsla hefur komið fram þótt rúmlega fimm ár séu frá gildistöku laganna. Skýrsluna á að vinna samkvæmt forsögn reglugerðar. Umhverfisráðuneytið hefur ekki gefið út reglugerð sem varðar þetta eftirlitshlutverk. Það er sem sagt ekki til staðar fagleg úttekt á stöðu náttúrusvæða í óbyggðum Þjóðgarðshugmyndin virðist í raun fela í sér kröfu um yfirráð án þess að greining á náttúruverndarhagsmunum skipti miklu máli. Dráttur á framkvæmd náttúruverndarlaga er óútskýrður. Staða hálendisins er ágætlega tryggð ef stjórnvöld gæta að stjórntækjum gildandi náttúrverndarlaga og sinni vel svæðum sem nú eru friðlýst. Óhætt er að segja að ekkert liggi nú fyrir um nauðsyn Hálendisþjóðgarðs. Höfundur er lögmaður.
Davíð Oddsson stendur ekki við eigin ritsjórnarstefnu - Þolir og birtir ekki gagnrýni á eigin skrif Ole Anton Bieltvedt Skoðun
Skoðun Varhugaverð þróun í leikskólamálum Finnbjörn A. Hermannsson,Guðrún Margrét Guðmundsdóttir skrifar
Skoðun Davíð Oddsson stendur ekki við eigin ritsjórnarstefnu - Þolir og birtir ekki gagnrýni á eigin skrif Ole Anton Bieltvedt skrifar
Skoðun Álit Einhverfupaunksins um ABA meðferð og kennslu á Íslandi Sigrún Ósk Stefánsdóttir skrifar
Skoðun Akureyrarbær greiðir götu kvennaathvarfs á Akureyri eins og kostur er Ásthildur Sturludóttir skrifar
Davíð Oddsson stendur ekki við eigin ritsjórnarstefnu - Þolir og birtir ekki gagnrýni á eigin skrif Ole Anton Bieltvedt Skoðun