Kvikmyndir um hrunið

Tvær bandarískar bíómyndir um hrunið hafa vakið heimsathygli.

Fyrri myndin, Inside Job, birtist 2010 og vann til Óskarsverðlauna í flokki heimildarmynda auk sjö annarra verðlauna og 25 tilnefninga til verðlauna eins og sjá má á kvikmyndavefsetrinu góða, www.imdb.com. Höfundur myndarinnar er dr. Charles Ferguson. Hann er stjórnmálafræðingur og fv. háskólakennari og lauk doktorsprófi sínu frá tækniháskólanum í Massachusetts, MIT. Myndinni fylgdi bók Fergusons, Predator Nation: Corporate Criminals, Political Corruption, and the Hijacking of America (2012). Þar er efni myndarinnar rakið í miklu lengra máli en hægt er á hvíta tjaldinu. Þetta er engin utangarðsmynd heldur styðst handritið við athuganir margra kunnra fræðimanna og annarra sem gerþekkja málavexti. Í þeim hópi er Willam Black prófessor í hagfræði og lögum í Kansas City og einnig fv. fjármálaeftirlitsmaður. Hann er Íslendingum að góðu kunnur af heimsóknum sínum hingað og kom m.a. fram í Silfri Egils meðan það var og hét. Stórleikarinn Matt Damon er þulur í myndinni og beitir seiðandi rödd sinni eins og við séum að horfa á hugþekka náttúrulífsmynd.

Taglhnýtingar eða móralskir slæpingjar?

Eins og nafnið Inside Job ber með sér í tveim orðum lýsir myndin bankahruninu í Bandaríkjunum sem ráni innan frá. Fyrr nefndur William Black hefur sagt og skrifað: „Bezta leiðin til að ræna banka er að eiga banka“ sem er heitið á þekktri bók hans frá 2005. Hrunið hófst eins og menn muna með falli Lehman Brothers 2008. Hefði bankinn heitað Lehman Sisters, segi ég stundum, væri hann trúlega ennþá uppi standandi þar eð rannsóknir sýna að konur fara jafnan betur með fé en karlar, en það er önnur saga.

Charles Ferguson hefur lýst því í sjónvarpsviðtölum, m.a. við Charlie Rose og Katie Couric, að einn hluti myndarinnar hafi vakið meiri viðbrögð og vonbrigði áhorfenda en aðrir. Það eru viðtöl Fergusons við nokkra vel þekkta bandaríska háskólaprófessora sem urðu sér svo rækilega til minnkunar í myndinni að mig og marga aðra sundlaði. Flestir fóru þeir undan í flæmingi þegar Ferguson spurði þá hvort þeir teldu að bankarnir hefðu gert eitthvað af sér. Einn þeirra hótaði að fleygja Ferguson út af skrifstofu sinni í miðju viðtali. Annar stóð ljúgandi frammi fyrir myndavélinni og bar skjálfandi lygina utan á sér. Ferguson rekur fjárhagstengslin milli prófessoranna og hrunverja skv. opinberum heimildum, engin smátengsl. Eru þessir prófessorar taglhnýtingar eða bara móralskir slæpingjar? Það er álitamál, býst ég við.

Í frumgerð myndarinnar sem Ferguson forsýndi völdum áhorfendum var meira sýnt af viðtölum hans við prófessorana. Áhorfendur réðu honum að stytta þessi viðtöl þar eð annars gætu menn haldið að honum væri mest í mun að auðmýkja prófessorana frekar en að fræða áhorfendur um tildrög hrunsins. Ferguson fór að þessum ráðum. Nokkrir aðrir hagfræðingar eru sjálfum sér og stéttinni til sóma í myndinni, þar á meðal Paul Volcker fv. seðlabankastjóri Bandaríkjanna, Dominique Strauss-Kahn, þá forstjóri AGS (hann hrökklaðist nokkru síðar frá AGS, en gagnrýni hans á bankana í myndinni er varla minna virði fyrir því) og Gylfi Zoëga prófessor í Háskóla Íslands; hans er einnig að góðu getið á www.imdb.com.

The Big Short

Nú er nýkomin út önnur hrunmynd, The Big Short, byggð á samnefndri sannsögulegri bók bandaríska rithöfundarins og blaðamannsins Michaels Lewis frá 2011. Myndin segir frá fjórum mönnum sem sáu hrunið fyrir 2007 og hugðust græða á því. Þeir trúðu varla sínum eigin augum í fyrstu þegar þeim varð ljóst umfang undirmálslánanna sem bankar og aðrar fjármálastofnanir höfðu veitt til húsnæðiskaupa. Þegar þeir kynntust súludansmey í Flórída sem hafði verið lánað fé til að kaupa sex íbúðir og þetta var ekki einstakt tilvik heldur yfirgripsmikið mynztur, þá létu þeir sannfærast. Þeir ákváðu að veðja á hrun húsnæðisverðs og banka – að bólan myndi springa! – og hættu til þess miklu fé sem þeim hafði verið trúað fyrir. Myndin rekur gang málsins og er óvenjuleg fyrir þá sök að stundum er gert hlé á frásögninni, myndin fryst, til að skýra flókna fjármálagerninga og hagfræðihugtök fyrir áhorfendum. Eini hagfræðingurinn sem kemur fram í myndinni er þv. forseti Bandaríska hagfræðingafélagsins, Richard Thaler, prófessor í Chicago-háskóla. Framganga hans er honum sjálfum og stéttinni til sóma. Thaler er stundum kallaður meðhöfundur hagsálarfræðinnar eða atferlishagfræðinnar(e. behavioral economics), þeirrar sérgreinar hagfræðinnar sem sækir sér fyrirmyndir í sálarfræði lifandi fólks frekar en í eðlisfræði dauðra hluta. Það er efni í aðra grein.