Hin týndu snilldarverk

Jújú, auðvitað myndi ég óska eftir friði í heiminum. Og slægi sannarlega ekki hendinni á móti því að lækning yrði fundin við krabbameini. Er þetta tvennt ekki alltaf nefnt þegar menn eru spurðir hvað yrði fyrst fyrir valinu ef þeir fengju á einhvern yfirnáttúrulegan hátt óskir sínar uppfylltar? Eða var það lækning við kvefi? Hvort heldur er, já, ég myndi óska þess. Og vitanlega myndi ég líka óska þess að börnin yrðu bæði gömul og hamingjusöm og allt mitt fólk. En þar á eftir, ef ég fengi virkilega uppfyllta hvaða ósk sem er, þá mundi ég vilja finna bókasafn.

Ekki bara eitthvað bókasafn, ónei. Ég sé þetta reyndar nákvæmlega fyrir mér, ég er á vappi einhvers staðar í útjaðri eyðimerkurinnar, til dæmis í Túnis, þar sem einu sinni voru blómlegir akrar, kornforðabúr Rómaveldis þegar það var upp á sitt besta á öldunum eftir Krists burð, þá voru þar stórir ríkmannlegir búgarðar þar sem nú vex varla stingandi strá, en þarna er ég sem sagt á vappi utan í grýttum sandhrauk sem virðist vera, og allt í einu hrynur undan mér annar fóturinn.

Það hefur opnast hola í sandinum, furðustór og stækkar ört, og þangað fossar fíngerður eyðimerkursandurinn, en mér tekst að krafsa mig upp úr, og svo sé ég um síðir að þarna hefur opnast op niður í einhvers konar helli og af einskærri forvitni feta ég mig þangað niður, niður í hálfrökkrið, birta að ofan, ég sé að einhvers konar hillur eru á hellisveggjunum, og það rennur upp fyrir mér að ég er lentur í stóru hálfhrundu herbergi á gömlum rómverskum búgarði, sem leynist þarna undir sandhrauknum, eyðimörkin hefur gleypt hann fyrir mörgum öldum, og á hillunum liggja rykfallnir strangar hver ofan á öðrum, og birtan að ofan er rétt nægjanleg til að ég sjái að þetta eru bókfellsstrangar, já, í hundraðavís, kannski þúsunda, bókfell út um allt, meira og minna óskaddað eftir að hafa verið lokað í hátt í tvö þúsund ár niðrí þessu dimma og þurra niðurgrafna herbergi.

Ókjörin öll hafa glatast

Og af því í þessari fantasíu kann ég glögg skil bæði á forngrísku letri og latínu, þá fer um mig straumur þegar ég fer að fletta sundur fyrsta bókfellinu og sé að þar er kominn harmleikurinn Ódysseifur helsærður eftir sjálfan hinn forngríska Sófókles, en annað virðist hafa að geyma sjálfsævisögu Kládíusar keisara og lýkur rétt áður en mæðginin ferlegu Agrippína og Neró drápu hann. Þar er nú áhugamaður um rómverska sögu kominn í feitt! Og þegar ég dusta svo rykið af þriðja bókfellinu reynist þar vera komin ferðasaga Pythíasar frá Massilíu, og ég get sest niður í fantasíuhellinum og byrjað að lesa hvað það var í raun og veru sem hann skrifaði eftir siglingar sínar um Atlantshafið norðanvert, og var Ísland þá kannski hið dularfulla Thúle sem Pýthías lýsti meira en þúsund árum áður en víkingar ýttu langskipum sínum á flot?

Ég er ekkert að ýkja – það er dagsatt að það væri einhver minn æðsti draumur í heiminum að það fyndist slíkt bókasafn, ég þyrfti ekki einu sinni að finna það sjálfur! Þótt mikið af bókum hafi varðveist frá fornöld, þá er ljóst að ókjörin öll hafa glatast. Sókókles, gríska harmleikjaskáldið frá fimmtu öld fyrir Krist sem ég nefndi áðan, hann skrifaði ekki bara þau sjö leikrit sem varðveist hafa með hans nafni og áttu sum mikinn þátt í að móta hugmynda- og menningarheim Vesturlanda, svo sem leikina um Ödipus og Antígónu, heldur skrifaði hann hvorki meira né minna en 116 leikrit önnur sem hafa glatast í tímans rás. 

Þar á meðal eru verkin Ódysseifur helsærður, Ódysseifur vitskertur, Helena giftir sig, Klýtemnestra drottning…og svo mætti áfram telja þau verk Sófóklesar sem við vitum nánast ekkert um nema nöfnin. Hugsið ykkur hve auðugri væri hugarheimur okkar ef öll þessi verk hefðu varðveist? Og sömuleiðis verk félaga hans í harmleikjabransanum: Við eigum þríleikinn Oreisteiu eftir Aeskýlos og fjögur verk hans önnur en að minnsta kosti 83 eru glötuð – á hvaða djúpmiðum var Aeskýlos í verkinu Dætur sólarguðsins, eða þá Börnum Heraklesar? Það fáum við aldrei að vita, nema þá ef svo ólíklega vill til að einhver reki í raun og veru löppina niðrí holu þar sem bókasafn leynist undir.

Það er ekki aðeins skáldskapurinn sem hefur glatast. Livíus hét einhver afkastamesti sagnaritari Rómverja, hann skrifaði sögu þjóðar sinnar frá stofnun Rómaborgar og fram á sinn dag, sagnfræðileg nákvæmni á nútímavísu var vissulega allfjarri Livíusi en bækur hans eru þó ómetanlegar bæði að fróðleik og skemmtun, mestöll sú ógleymanlega mynd sem við höfum af herferð Karþagómannsins Hanníbals yfir Alpana og inn á Ítalíuskaga, hún er til dæmis komin frá Livíusi. Og Livíus kunni að dramatísera, hann hætti ekki fyrr en Rómarsaga hans taldi 142 bindi, eða bækur. En við eigum ekki nema 35, hvílíka skemmtun höfum við ekki farið á mis við á öllum þeim týndu blaðsíðum?!

Og sömu sögu er að segja um annan frægasta sagnfræðing Rómaveldis og kannski þann besta að nútímaskilningi, Tacitus, innan við helmingurinn af verkum hans hefur geymst, hitt er týnt, ónýtt, sundurrifið einhvers staðar, molnað í duft…

Fyrsta sagnfræðiverk heimsins

Sömu sögu er að segja þegar víkur að heimspekiverkum, við megum líklega kallast heppin að eitthvað hafi varðveist miðað við allt sem hefur týnst, Þeófrastos var arftaki Aristótelesar og skrifaði 227 merk vísindarit af öllu tagi, þrjú eða fjögur þeirra eru til, hitt er týnt. Prótagóras var fyrirrennari Sókratesar og sagði fyrstur allra að maðurinn væri mælikvarði allra hluta, en bækur hans um Guðina, um Upphaflegt ástand allra hluta og um Sannleikann, þær eru allar glataðar.

Jafnvel sjálfur Hómer, sá sem kannski mótaði vestrænan hugmyndaheim meira en allir aðrir með Ílíónskviðu sinni og Ódysseifskviðu, hann má þola að eitt verka hans glataðist, það var gamankvæðið um bjálfann Margítes, hlytum við ekki að vera einhverju bættari ef það hefði varðveist?

Þannig mætti lengi telja. Við vitum um þúsundir bóka sem týndust, og vafalítið voru ennþá fleiri skrifaðar sem við vitum alls ekkert um. Þetta er eins og að einhver hafi farið ránshendi um fjölskyldualbúmið okkar og fjarlægt meira og minna af handahófi hluta af fortíð okkar, þá meina ég hugmyndaheimi, og við munum líklega aldrei fá að vita hvað var á þessum myndum.

Þeim mun þakklátari hljótum við að vera fyrir það sem þó hefur varðveist. Nú er Þjóðleikhúsið á lokasprettinum að æfa Þingkonurnar, ærslaleik eftir Aristófanes, gamanleikjaskáldið sem var samtímamaður Aeskýlosar og Sófóklesar. Aristófanes er kunnastur fyrir leikinn um Lýsiströtu, þar sem konur neita körlum sínum um kynlíf fyrr en þeir semji frið í óþörfu stríði, en í Þingkonunum fjallar hann raunar líka um samband karla og kvenna, þeir voru svo undarlega langt á undan sinni samtíð, þessir Grikkir. Það verður gaman að rifja upp kynnin af Aristófanesi, hann hefur groddalegan húmor en fjallar um alvörumál. Flest hans ellefu grínleikrit eru sýnd reglulega enn í dag, en þó hefur hann líka orðið fórnarlamb tímans, því þrjátíu verk eru týnd. Þar hefur vafalaust margur góður og beittur brandari farið forgörðum.

Og Rannsóknir Heródótusar voru að koma út í fyrsta sinn á íslensku nú fyrir jólin, það er enginn smáræðis fengur að þeirri bók, fyrsta eiginlega sagnfræðiverk heimsins, þótt sé það nákvæm nútímasagnfræði sem þar er stunduð, heldur bráðskemmtileg skoðun á stríði Grikkja og Persa og allri þeirri mannlegu náttúru sem þar byltist og blæddi. Það er beinlínis skelfileg tilhugsun ef Heródótus hefði glatast!

Svo við getum þakkað fyrir ýmislegt, sem ekki eyðilagðist í bruna eða týndist í bókasöfnum sem hurfu svo oní eyðimerkur. Þótt við verðum að sætta okkur við að sum öndvegisrit munum við líklega aldrei lesa, þar hlýtur náttúrlega að vera ofarlega á blaði Ævisögur frægra hóra, eftir þann ærslafulla sagnfræðing Svetóníus.