Hið mótsagnakennda mikilmenni

Hvað er mikilmenni? Menn sem koma einhverju stórfenglegu til leiðar, skyldi maður ætla, einhverju sem aðrir menn hafa ekki getað hreyft eða jafnvel ekki einu sinni dottið í hug, eitthvað þvíumlíkt, væri það ekki brúkleg skilgreining? Eflaust – en hversu gallaðir mega hinir miklu menn þá vera til að vera sviptir nafnbót mikilmennisins?

Því fór ég að velta fyrir mér eftir að hafa skoðað svolítið ævi, störf og skoðanir manns sem löngum hefur þótt einn hinn frábærasti í röðum Bandaríkjaforseta. Það er maður sem vann vissulega mikil afrek í starfi og vildi vinna þau ennþá fleiri, hugmyndir hans um skipan heimsmála voru bæði góðar og framsæknar og ef hann hefði ekki veikst illa undir loks starfstíma síns og ekki náð að fylgja þeim hugmyndum eftir, þá getur verið að heimurinn hefði sloppið við eitthvað af þeim hörmungum sem síðan dundu yfir.

Efstur á listum

Sem sé í alla staði aðdáunarverður maður, er það ekki? Jú, ekki er því að neita að Woodrow Wilson (forseti 1913-1921) hefur hlotið hin bestu eftirmæli. Bandarískir sagnfræðingar hafa hann undantekningarlaust í hópi hinna allra efstu á listum yfir sínu mikilfenglegustu forseta, hann er þar í kátum hópi Rooseveltanna tveggja, Jeffersons, Washingtons og náttúrlega Lincolns. Og í Evrópu hefur Wilson verið í jafnvel ennþá meiri metum en vestanhafs, enda reyndi hann eftir fyrri heimsstyrjöldina að koma á þeirri nýju heimsskipan sem hann og fleiri töldu nauðsynlega til að koma í veg fyrir annan hildarleik af sama tagi. Það tókst ekki, en Wilson hefur ævinlega verið mikils metinn í Evrópu fyrir að reyna.

Þannig er óhætt að segja að Woodrow Wilson Bandaríkjaforseti hafi verið hinn besti maður, er það ekki? Ósvikið mikilmenni?

En nei, það er nefnilega ekki hægt. Einn þáttur í fari Wilsons var nefnilega svo ógeðfelldur að það hlýtur að varpa skugga á hina sem jákvæðari voru, og verður raunar æ meira áberandi eftir því sem tímar líða.

Mikil hetja í fjölmiðlum

Woodrow Wilson átti mjög óvenjulegan feril af Bandaríkjaforseta að vera. Langflestir þeirra hafa komist í embætti eftir að hafa unnið sig upp í gegnum stjórnkerfið eða verið sigursælir herforingjar. Þetta eru sem sagt menn sem hafa látið hendur skipta, í ýmsum skilningi þeirra orða. Wilson var hins vegar fræðimaður umfram allt. 

Hann fæddist 1856, faðir hans var guðfræðingur og sjálfur las hann lög, mannkynssögu og stjórnmálafræði. Hann fór að skoða bandarískt stjórnkerfi og fann því margt til foráttu – hann benti á spillingu og samtryggingu pólitískra smákónga sem sköruðu eld að eigin köku en hirtu ekki um þarfir fólksins í heild, hann sá meinbugi á þingræðinu eins og það var praktíserað vestra, hann gagnrýndi hve litla ábyrgð stjórnmálamenn bæru í raun á gerðum sínum, auðugir iðnjöfrar réðu svo bak við tjöldin því sem þeir vildu ráða. Þetta eru kunnugleg umkvörtunarefni rúmum hundrað árum eftir að Wilson fór að láta til sín taka en sjálfur reyndi hann að leggja sitt af mörkum til að betrumbæta samfélagið í kringum sig með því að gerast rektor Princeton-háskóla, þar vakti hann athygli fyrir að berjast gegn áhrifum auðmanna við stjórn skólans og krefjast hiklaust samfélagslegrar ábyrgðar, „Princeton í þjónustu þjóðarinnar og allra þjóða“ varð óopinbert mottó skólans fyrir atbeina Wilsons.

Að auki skrifaði Wilson heilmikið um sögu Bandaríkjanna og hann skrifaði nokkur stutt heimspekileg verk sem gengu líka út á þá ábyrgð sem hann vildi að menn tækju á eigin lífi og annarra, „On Being Human“ hét ein bókin, hugsaðu vel um annað fólk, stóð þar, gefðu þér alltaf tíma til að íhuga hlutina vel, vertu alltaf til reiðu fyrir aðra. Önnur hét „When a Man Comes to Himself“ og fjallar eins og nafnið bendir til um leit hvurs manns að sjálfum sér og hvernig maður getur svo að endingu sæst við það sem maður finnur að lokum.

Viðkunnanlegur maður, Wilson? Ójá, það fannst mörgum. Hann varð heilmikil hetja í fjölmiðlum út á baráttu sína gegn klíkunum við Princeton háskóla og 1910 ákvað hann að láta slag standa og útvíkka baráttu sína fyrir betra samfélagi, hann var þá flestum að óvörum kosinn ríkisstjóri New Jersey, óreyndur í pólitík með öllu, en þótti strax lofa svo góðu í embætti að 1912 völdu demókratar hann sem forsetaefni sitt og hann náði að komast alla leið í Hvíta húsið. Barátta hans var háð á grunni mannréttinda, ekki réttinda auðhringa. 

Og í Hvíta húsinu gerðist Wilson afar umsvifamikill forseti, „Nýtt frelsi“ hét stefna hans og dró að ýmsu leyti dám af framfaramálum þeim sem Theodore Roosevelt fyrrum forseti hafði haldið á lofti, en Wilson tókst með hægð sinni og seiglu að koma öllu fleira í framkvæmd en Teddy hafði lukkast. 

Stuttur listi yfir þær helstu lagasetningar sem honum tókst að koma gegnum þingið: stofnun bandaríska seðlabankans Federal Reserve System, lög gegn tollmúrum og hömlum á frjálsri verslun, lög gegn hringamyndun í atvinnulífi og hvers konar spillingu, lög um átta stunda vinnuviku og lög gegn barnaþrælkun. Þeim var ætlað að stemma stigu gegn því að börnum væri þrælkað út í námum og í verksmiðjum. Reyndar úrskurðaði Hæstiréttur Bandaríkjanna að barnalögin brytu í bága við stjórnarskrá og kaupsýslumönnum yrði að vera heimilt að „ráða“ börn í vinnu en lögin sýndu þó góða viðleitni og svipuð lög voru svo á endanum sett nokkru seinna.

Sanngjarnar hugmyndir

Og fleiri þjóðþrifamálum tókst Wilson að koma gegnum ameríska þingið, þótt oftar en ekki hömuðust hinar gömlu pólitísku klíkur spilltra stjórnmálamanna og auðkýfinga gegn fyrirætlunum hans. Hann storkaði til dæmis mörgum þegar hann skipaði Gyðing í embætti hæstaréttardómara, en það var fyllilega í samræmi við stuðning hans við margvíslega minnihlutahópa. Wilsons verður þó ekki síst minnst fyrir framgöngu sína á alþjóðavettvangi – fyrri heimsstyrjöldin braust út í Evrópu í forsetatíð hans og hann lýsti sig lengi andvígan því að Bandaríkjamenn skiptu sér nokkuð af þeim hryllingi öllum, en 1917 var það ekki lengur raunhæft og Wilson virkjaði allan hinn mikla hernaðarmátt Bandaríkjanna í þágu Vesturveldanna.

Hann setti síðan fram nákvæmar hugmyndir um hvernig skyldi skipa málum þegar styrjöldinni lyki, og þóttu þær bæði sanngjarnar og raunhæfar. Hann beitti sér líka fyrir stofnun Þjóðabandalagsins sem var sérstaklega ætlað að koma í veg fyrir nýja heimsstyrjöld, en veiktist illa árið 1919 og gat því ekki beitt sér fyrir því að Bandaríkjamenn yrðu með í bandalaginu. Án Bandaríkjanna skorti Þjóðabandalagið þann slagkraft sem ella hefði máske dugað til að halda aftur af stríðsherrum á fjórða áratugnum.

Kynþáttahatari og ekkert annað

Og ykkur finnst Wilson ennþá viðkunnanlegur og velmeinandi? Það er erfitt að verjast þeirri niðurstöðu, og jafnvel að hann hafi verið sannkallað mikilmenni. En þá kemur hin rotna rúsína í pylsuendanum. Staðreyndin sem hlýtur að kollvarpa áliti nútímamanna á Woodrow Wilson og gera hann í raun óskiljanlegan. Hann var nefnilega rasisti. Meðan hann var rektor Princeton lagist hann gegn því að svartir námsmenn fengju skólavist, hann lýsti hvað eftir yfir skilningi sínum á baráttu hinna illræmdu ofbeldisseggja í Ku Klux Klan gegn jafnrétti svartra í Bandaríkjunum, og hann jók mjög aðskilnað hvítra og svarta í allri stjórnsýslu vestanhafs.

Hann neitaði að skipa svertingja í nokkur mikilvæg embætti í höfuðborginni Washington og hann beitti sér fyrir því að svartir menn þyrftu að nota sérstök klósett á opinberum stöðum og þess háttar. Og er þá fátt eitt talið. Allt þetta gerði Wilson undir því yfirskini að það væri svertingjum sjálfum fyrir bestu, en í raun var hann einfaldlega kynþáttahatari og ekkert annað. 

Hann sagði dónalega „negra-brandara“ og þótt hann sæktist mjög eftir atkvæðum svertingja í forsetakosningunum 1912 og lofaði að bæta hag þeirra, þá sveik hann það allt saman strax og hann var kominn í embætti – í reynd hægði Wilson á réttindabaráttu svartra og sneri henni jafnvel við, það liðu áratugir þangað til aðskilnaðarpólitík Wilsons og félaga var kveðin í kútinn af Rosu Parks og fleiri baráttumönnum.

En hvernig fer það saman við baráttumanninn fyrir mannréttindum minnihlutahópa, við heimspekihöfundinn sem hvatti okkur til að hugsa um og taka ábyrgð á öðru fólki? Er hægt að virða sem mikilmenni svo mótsagnakenndan mann?